ەرلان قارين: ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي جاڭارتۋ رۋحاني جاڭعىرۋسىز مۇمكىن ەمەس
ساياساتكەرلەردى بۇرىن ۇكىمەت دالىزدەرى مەن پارلامەنت زالدارىندا، جيىندار مەن باسقوسۋلاردا كەزدەستىرسەك، قازىر ينتەرنەت جەلىلەرىندە جولىقتىراتىن بولدىق. ساياساتتانۋشى ەرلان قارينمەن Facebook ارقىلى «دوستاسىپ»، اباي مەن Twitter, پۋتين مەن ۇلت پاتريوتتارى، «جەتەۋدىڭ حاتى» مەن «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» تۋرالى اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلگەن.
- ينتەرنەتتەگى الەۋمەتتىك جەلىلەردى تەك بايلانىس قۇرالى رەتىندە پايدالاناسىز با؟ الدە بۇل دا ۆيرتۋالدى ساياسي الاڭ با؟
- الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلگىلى ءبىر ساياسي ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا، مىسالى، «نۇر وتاننىڭ» يدەيالارىنا ۇگىتتەۋگە، پارتيانىڭ ءىس-شارالارىن ناسيحاتتاۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءتۇرلى ءماسەلەلەر بويىنشا پىكىرلەسۋگە قولدانامىن.
- الەۋمەتتىك جەلىلەردە تىكەلەي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە قوياتىنداي قازاقستاندىق ساياساتكەرلەر ءتىپتى از...
- ساياساتكەرلەر الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ۇمتىلمايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - جەلىدە تىركەلگەن ادام جاڭا «دوستارىمەن» تەڭ دارەجەدە ءوزارا پىكىر الماسۋعا دايىن بولۋى ءتيىس. مىسالى، ەگەر سۇراق تۇسسە، بارىنە بىردەي بولماسا دا، جالپىلاما ءبىر جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. بۇل ساياساتكەرلەردى ەكى جاقتى بايلانىسقا يتەرمەلەيدى. ال كوپ ساياساتكەرلەر وعان دايىن ەمەس. سوندىقتان ولار ازداپ سەسكەنىپ، قاۋىپتەنىپ تۇراتىنداي كورىنەدى.
- بۇل ساياساتكەرلەرىمىزگە اشىقتىق جەتپەيتىندىكتەن شىعار؟
ساياساتكەرلەردى بۇرىن ۇكىمەت دالىزدەرى مەن پارلامەنت زالدارىندا، جيىندار مەن باسقوسۋلاردا كەزدەستىرسەك، قازىر ينتەرنەت جەلىلەرىندە جولىقتىراتىن بولدىق. ساياساتتانۋشى ەرلان قارينمەن Facebook ارقىلى «دوستاسىپ»، اباي مەن Twitter, پۋتين مەن ۇلت پاتريوتتارى، «جەتەۋدىڭ حاتى» مەن «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» تۋرالى اڭگىمەلەسۋدىڭ رەتى كەلگەن.
- ينتەرنەتتەگى الەۋمەتتىك جەلىلەردى تەك بايلانىس قۇرالى رەتىندە پايدالاناسىز با؟ الدە بۇل دا ۆيرتۋالدى ساياسي الاڭ با؟
- الەۋمەتتىك جەلىلەردى بەلگىلى ءبىر ساياسي ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا، مىسالى، «نۇر وتاننىڭ» يدەيالارىنا ۇگىتتەۋگە، پارتيانىڭ ءىس-شارالارىن ناسيحاتتاۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءتۇرلى ءماسەلەلەر بويىنشا پىكىرلەسۋگە قولدانامىن.
- الەۋمەتتىك جەلىلەردە تىكەلەي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە قوياتىنداي قازاقستاندىق ساياساتكەرلەر ءتىپتى از...
- ساياساتكەرلەر الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ۇمتىلمايدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى - جەلىدە تىركەلگەن ادام جاڭا «دوستارىمەن» تەڭ دارەجەدە ءوزارا پىكىر الماسۋعا دايىن بولۋى ءتيىس. مىسالى، ەگەر سۇراق تۇسسە، بارىنە بىردەي بولماسا دا، جالپىلاما ءبىر جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. بۇل ساياساتكەرلەردى ەكى جاقتى بايلانىسقا يتەرمەلەيدى. ال كوپ ساياساتكەرلەر وعان دايىن ەمەس. سوندىقتان ولار ازداپ سەسكەنىپ، قاۋىپتەنىپ تۇراتىنداي كورىنەدى.
- بۇل ساياساتكەرلەرىمىزگە اشىقتىق جەتپەيتىندىكتەن شىعار؟
- وپپوزيتسيالىق قايراتكەرلەر اراسىندا دا الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانۋشىلار بىرەن-ساران، بەلسەندىلىكتەرى اسا جوعارى ەمەس. جالپى، قازاقستاندىق ساياساتقا ءتان قۇبىلىس: كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ اۋديتورياسىمەن تىكەلەي بايلانىسقا ۇمتىلا بەرمەيدى، اشىق پىكىرتالاسقا ءازىر ەمەس.
- قازىرگى ساياساتكەرلەردى قايدام، جاقىندا ۇلى ابايدىڭ ەسىمى ينتەرنەتتى ءدۇر سىلكىندىردى ەمەس پە؟! Twitter ارقىلى قازاق اقىنى الەۋمەتتىك جەلىدە ەڭ ءبىر تانىمال تۇلعاعا اينالدى. رەسەيلىكتەر ونىڭ قاراسوزدەرىن قايتالاسا، رەسەيلىك باسپاگەرلەر ولەڭدەر جيناعىن شىعارۋعا كىرىسىپتى...
- بۇل ءبىر قىزىق قۇبىلىس بولدى. ءبىز قانشاما رەت ۇكىمەتارالىق دەڭگەيدە ءتۇرلى شەشىمدەر قابىلداپ، ابايدىڭ، پۋشكيننىڭ جىلدارىن وتكىزەمىز. بىراق ولار شىن مانىسىندە قوعامدى، ەڭ باستىسى جاستاردى سەلت ەتكىزىپ، سونشالىقتى ولاردىڭ نازارىن اۋدارتپاعان شىعار. Twitter بەتىندەگى ءبىر اۋىز ءسوز، پىكىرتالاس قازاقستاندىق جانە رەسەيلىك الەۋمەتتىك جەلىلەر اراسىندا بىردەن ابايعا، قازاق پوەزياسىنا، قازاق دۇنيەتانىمىنا، قازاق فيلوسوفياسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى وياتتى. ەندى بارلىعى ۆيكيپەديادان ابايدىڭ كىم ەكەندىگى، ونىڭ قاراسوزدەرىن ىزدەپ، تاۋىپ وقي باستادى.
- يا، ورىس جاستارى الەۋمەتتىك جەلىدە ابايدىڭ ناقىل سوزدەرىن جاپپاي كەلتىرىپتى. ءتىپتى كەيبىر رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى قازاق اقىنىنا حابار ارنادى...
- مۇنىڭ ءوزى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ كۇشىن، ەرەكشە قاسيەتىن، فەنومەندىگىن بايقاتادى. ءبىر ساتتە قازاقستاندىق قوعام، جاستار - ماسكەۋدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا، رەسەيلىك قوعامدىق توپتار - قازاقستانداعى پروتسەستەرگە نازار اۋداردى. ۆيرتۋالدى كوپىر پايدا بولىپ، ءوزارا اقپاراتتىق بايلانىس كۇشەيە تۇسكەن ءتارىزدى. بىراق بار ماسەلەنى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ فەنومەندىگىنە تىرەپ سالۋ دۇرىس ەمەس. ابايعا قىزىعۋشىلىق ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا، مەيلى ول قازاق، رەسەي قوعامى بولسىن، جالپى ادامزاتتى ءبارىبىر رۋحاني ماسەلەلەر تولعاندىراتىنىن، قاراپايىم قۇندىلىقتار مازالايتىنىن كورسەتەدى. قالاي ايتساق تا، كەز كەلگەن ساياسي، الەۋمەتتىك قۇبىلىستىڭ وزەگى - رۋحاني ىزدەنىس.
- اباي تۋرالى اڭگىمە ماسكەۋدەگى اقىننىڭ ەسكەرتكىشى ماڭىنداعى وپپوزيتسيانىڭ جيىنىنان شىقتى عوي. ءتىپتى كەيبىر رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى: «اباي پۋتينگە قارسىلىقتىڭ سيمۆولىنا اينالدى» دەپ جازدى. وسىنداي قوعامدىق نارازىلىق اياسىندا بيلىككە كەلگەن ءپۋتيننىڭ ءۇشىنشى پرەزيدەنتتىگى قانداي بولماق؟
- بەس جىل بۇرىنعى پۋتين مەن رەسەيدىڭ جاعدايىن قازىرگى احۋالمەن ءتىپتى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. 2007 جىلى پۋتين مەدۆەدەۆكە بيلىگىن تاپسىرىپ جاتقان كەزدە ول ۇلتتىق ليدەر ستاتۋسىندا بولاتىن. سەبەبى بۇل ۋاقىتتا پۋتين باسقاراتىن «ەدينايا روسسيا» پارتياسىنا سايلاۋشىلاردىڭ 60 پايىزدان استامى داۋىس بەرىپ قولداعان بولاتىن. كرەمل ساياسي تەحنولوگتارى وسىنى پايدالانىپ: «پۋتين - رەسەي قوعامىن بىرىكتىرگەن ساياساتكەر، ۇلتتىق ليدەر»
دەپ ناسيحاتتايتىن. ول ۇلتتىق ليدەر وبرازىن پرەزيدەنتتىك بيلىكتەن كەتكەننەن كەيىن دە پايدالانىپ ءجۇردى. بىراق وسى جولى ول پرەزيدەنتتىك تاقتى يەلەنسە دە، ۇلتتىق ليدەر ستاتۋسىنان ايىرىلىپ قالدى. سەبەبى ءپۋتيننىڭ بيلىككە قايتا ورالۋى رەسەي قوعامىنىڭ جىكتەلۋىنە، ياعني ءبىر توپتىڭ ونى قولداپ، ەكىنشىسىنىڭ قارسى شىعۋىنا سوقتىردى. سوڭعى پارلامەنت سايلاۋىندا «ەدينايا روسسياعا» سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزدان تومەن داۋىس بەرۋىنىڭ ءوزى رەسەي قوعامىنىڭ بولىنە باستاعانىن كورسەتەدى. ول پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىن الىپ جاتقان تۇستا قارسىلىق اكتسيالارى دا تولاستاماي وتىر. ەڭ ءبىر دەموكراتيالى 90-جىلداردىڭ وزىندە رەسەيدە وسىنداي ءۇزىلىسسىز، ءبىر اپتا بويى مىڭداعان ادامداردىڭ قارسىلىق اكتسيالارى بولسا دا، ءجيى بولماعان شىعار. وسىنىڭ بارلىعى قازىرگى تاڭدا رەسەيدەگى ىشكى ساياسي جاعدايدىڭ كۇرت وزگەرگەندىگىن، جاڭا ساياسي فاكتورلار پايدا بولعانىن ايعاقتايدى.
قازاققا بىرىگۋ ءۇشىن ورتاق جاۋ كەرەك پە؟
- رەسەيلىكتەر ينتەرنەتتە قازاق پوەزياسىنا قىزىعا باستاسا، قازاق قوعامىندا كەرىسىنشە رەسەيمەن ينتەگراتسياعا قارسىلىق بايقالادى. جاقىندا ءبىر توپ قازاقستاندىق قوعام بەلسەندىلەرى «ەۋرازيالىق وداق قازاقستاننىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرادى» دەگەن قاۋىپ ءبىلدىرىپ، پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە اشىق حات جولدادى. قوعامدىق ساراپشىلاردىڭ وسىنداي الاڭداۋشىلىعىنا نەگىز بار ما؟
- وسىنداي ۇندەۋلەر قوعامدىق ءپىكىردىڭ ءرولى كۇشەيىپ كەلە جاتقاندىعىن اڭعارتادى. ەگەر ونىڭ اۆتورلارى قوعامدىق پىكىردىڭ، اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپالىنا سەنبەسە، مۇنداي قۇجاتتار قابىلداماس ەدى. ەندى ۇندەۋدىڭ مازمۇنىنا كەلسەك، قوعامدا كەڭەس وداعىنا قايتا ورالۋ مۇمكىندىگىنەن قاۋىپتەنىپ جۇرگەندەر از ەمەس. سونىمەن بىرگە، رەسەيدە دە، ءتىپتى ءوز قوعامىمىزدا دا كەڭەس وداعىنا قايتا ورالساق، كوپتەگەن ءماسەلەلەر شەشىلەتىن ەدى دەگەن پىكىرلەر دە بارشىلىق. الايدا ولاردىڭ بارلىعى كەڭەس وداعىنا قايتا ورالۋ ەشقاشان دا جۇزەگە اسپايتىن ۋتوپيا ەكەنىن انىق تۇسىنگەندەرى ءجون. ارينە، قازىرگى زاماندا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋ وتە ماڭىزدى. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇل - جاھاندىق تەندەنتسيا. ەلدەردىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارىنىڭ كۇن سايىن كۇشەيە بەرەتىنى ءسوزسىز. ياعني ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراعاندا، قالاي بولسا دا بايلانىستاردى ودان ءارى نىعايتۋ قاجەتتىلىگى كۇمان كەلتىرمەيدى.
دەگەنمەن، بۇل ۇندەۋ قوعامنىڭ بەلگىلى-ءبىر بولىگىنىڭ جۇزەگە اسىپ جاتقان ينتەگراتسيالىق جوبالارعا بايلانىستى الاڭداۋشىلىعىن اڭعارتادى. ارينە، بۇل ۇندەۋدە ايتىلعان ءارتۇرلى دايەكتەرگە قاتىستى باسقا دا پىكىرلەر ايتىپ، قارسى ارگۋمەنتتەر مەن ۋاجدەر كەلتىرۋگە بولادى. بىراق ۇندەۋدىڭ جالپى مازمۇنى - ءبىزدى بارلىعىمىزدى - قوعامدى دا، بيلىكتى دە، ساياسي پارتيا وكىلدەرىن دە وسى سەكىلدى سىرتقى ساياسي ينتەگراتسيالىق جوبالاردى تاعى دا جان-جاقتى تالقىلاپ، ونىڭ بارلىق ۇتىمدى-ۇتىمسىز جاقتارىن، ودان شىعاتىن ءتۇرلى قاتەرلەردى قايتا سارالاپ، ساراپتاۋعا ءماجبۇر ەتەدى. مۇنداي پىكىرلەرمەن ءبىرەۋلەر كەلىسىپ، ەندى بىرەۋلەر كەلىسپەسە دە، جالپىلاي كەلگەندە ساناسۋ، ەسكەرۋ قاجەت.
- بۇعان دەيىن نەگىزىنەن وسى ازاماتتار «جەتەۋدىڭ حاتىن» جازعان. ولار مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن شەشپەي، سوزبۇيداعا سالا بەرۋ «قازاقستان مۇددەسىنە ورنى تولماس زيان اكەلەتىندىگىن» ايتىپ، بيلىك پەن قوعام الدىنا ون سۇراق قويعان. ولارعا نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىڭىز؟
- مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى جاعداي بويىنشا سوڭعى جىلدارى بىرقاتار جۇيەلى قادامدار جاسالعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك. جاڭا قازاق تەلەارنالارى پايدا بولىپ، قازاقتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ تارالىمى كەڭەيۋدە، جىل سايىن قازاق مەكتەپتەرى سالىنىپ جاتىر. ياعني كىم قالاي دەسە دە، بيلىك مەملەكەتتىك ءتىلدى جۇيەلى تۇردە دامىتۋعا ءوزىنىڭ مۇددەلى ەكەندىگىن تۇراقتى تۇردە تانىتىپ كەلەدى. ارينە، ەكىنشى جاعىنان ءالى دە بولسا، بارلىق مۇمكىندىكتەر تولىقتاي جۇزەگە اسپاي جاتقانى دا راس. وعان قوسا سوڭعى ۋاقىتتارى مەملەكەتتىك ءتىل، ۇلتتىق، رۋحاني ماسەلەلەر ەكىنشى، ءۇشىنشى قاتارعا ىسىرىلىپ قالعانداي اسەر قالىپتاستى. سوندىقتان اتالعان «جەتەۋدىڭ حاتى» قوعام مەن بيلىكتىڭ نازارىن قايتا وسى ماسەلەلەرگە اۋدارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل جاعىنان حاتتىڭ پايدا بولۋى دۇرىس بولدى - ءتىل جانە باسقا ۇلتتىق ماسەلەلەردى بيلىك پەن قوعام نازارىنان شىعارماۋ قاجەت. بىراق ۇلتتىق، رۋحاني جانە الەۋمەتتىك، ساياسي، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى بولەك ەمەس، بارلىعىن بىرگە، جۇيەلى تۇردە قاراستىرعان ءجون.
جالپى، وسى ۇندەۋلەر ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ قايتادان بەلسەندى بولا تۇسكەندىگىن بايقاتادى. سوڭعى جارتى جىلدىقتا، اسىرەسە، سايلاۋ جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدە ولاردىڭ بەلسەندىلىكتەرى باسەڭسىگەندەي كورىندى. 2-3 جىل بويى كۇشەيىپ، بيلىكتى دە، وپپوزيتسيانى دا وزىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتكەن قوزعالىستار ءارتۇرلى ساياسي كۇشتەرمەن ىمىرالاسىپ، ءوز ىشىندە ىدىراپ قالعانداي بولدى. ءبىرى - «رۋحانياتپەن»، ەكىنشىسى - «اق جولمەن»، ءۇشىنشىسى - «ازات» جسدپ-مەن سەرىكتەستىككە ۇمتىلدى. شىندىعىن ايتاتىن بولساق، ۇلت پاتريوتتارى اراسىنداعى اۋىزبىرلىكتىڭ جوقتىعى وزدەرىن دەربەس ساياسي كۇش رەتىندە تولىققاندى تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر.
- ولاردى بىرىكتىرۋدىڭ ءبىر جولى - قازاقستانداعى ونداعان ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر ساياسي ۇيىمعا اينالدىرۋ ەمەس پە؟
- وتكەن سايلاۋ ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ ناقتى ءبىر ينستيتۋت رەتىندە راسىمدەلۋىنە اكەلىپ سوعادى دەگەن بولجام بولعان. ياعني ساراپشىلار ولاردىڭ ءبىر پارتياعا اينالۋىن نەمەسە بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ قاتارىنا قوسىلۋىن كۇتكەن. بىراق ولاردىڭ العاشقى ساياسي ناۋقانعا قاتىسۋى ساتسىزدەۋ شىقتى. ولار ىقپالدىعىن ارتتىرعانىمەن، دەربەس ساياسي كۇش رەتىندە وزدەرىن كورسەتە المادى. نەگە؟ بۇل قوزعالىستار ءارتۇرلى كەزەڭدەردە ءاركىممەن وداق قۇرۋعا ۇمتىلىپ، ءتۇرلى ساياسي ينتريگالارعا ارالاسىپ، سونىڭ قۇربانى بولىپ قالدى. بىراق ۇلت پاتريوتتارى قاتارىندا جاڭا تولقىن - جاس قايراتكەرلەردىڭ پايدا بولۋى ۇلتتىق قوزعالىستارعا سەرپىن بەرۋدىڭ ۇمتىلىسى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل دا - ونىڭ ىقپالدىلىعىن ارتتىرۋدا ماڭىزدى قادام.
- بىراق، اسىرەسە، ءورىستىلدى ءباسپاسوزدە ولاردى «ناتسپات» دەپ كەلەمەجدەپ، ولاردىڭ قىزمەتىنە سكەپتيكالىق كوزقاراس باسىم عوي...
- يا، سوڭعى ۋاقىتتا ءورىستىلدى باسىلىمداردا ۇلت پاتريوتتارىن سىنعا الۋ ءجيى بايقالىپ وتىر. مىسالى،
د.اشىمباەۆ ءوزىنىڭ سوڭعى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ۇلتتىق پاتريوتتاردىڭ قىزمەتى بوس ۇرانداتۋلار مەن ءوز تاعدىرىنا دەگەن رەنىشتەرىن جەتكىزۋگە باعىتتالىپ وتىرعانىن ايتتى. بىراق ونىڭ ايتقانى راس بولسا، وندا ەشكىم دە ولارمەن ىمىراعا كەلۋگە تىرىسپايتىن ەدى، ولارمەن ەسەپتەسپەس ەدى. ال سوڭعى كەزدەرى ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستار كوتەرىپ جاتقان ماسەلەلەر شىنايى قوعامدىق رەزونانس تۋعىزۋدا. وتكەن جىلعى 138 ادامنىڭ حاتىن مىسالعا كەلتىرەيىكشى. وسىنداي قادام ارقىلى ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستار بيلىكتىڭ نازارىن سول وزەكتى ماسەلەلەرگە اۋدارتا الدى. بۇل دا - ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ بىردەن-ءبىر جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى. كەرىسىنشە، سوڭعى ۋاقىتتاعى وسىنداي ءتۇرلى سىني پىكىرلەردىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ىقپالدىلىعىنىڭ ارتىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى.
- ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ ۇلكەن ساياسي الاڭعا شىعاتىنداي الەۋەتتەرى جەتە مە؟!
- يا. دەربەس ساياسي كۇش رەتىندە ءوزىن تانىتۋ ءۇشىن بىردەن قۇرىلتاي سەزىن وتكىزىپ، وزدەرىن پارتيا رەتىندە جاريالاۋ مىندەتتى ەمەس. كوپتەگەن قۇرىلىمداردىڭ قايتالاپ جاتاتىن قاتەلىكتەرى دە - وسىندا. ەڭ الدىمەن كوتەرىپ جاتقان ورتاق ماسەلەلەرى جونىندە بىرلىكتەرىن كورسەتۋ، بەلسەندىلىكتەرىن ساقتاۋ ماڭىزدىراق. سەبەبى ولار «ماۋسىمدىق» قايراتكەرلىك تانىتىپ الىپ، ءبىر كەزدە كورىنبەي كەتەتىنى راس.
ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ باسقا ساياسي كۇشتەردەن ارتىقشىلىعى بار: ولار ساياسي اعارتۋشىلىق ءماسەلەلەرمەن دە اينالىسۋى قاجەت. نەگە؟ بىزدە قازاق قوعامى ارقاشان ساياسي قۇبىلىستاردى دۇنيەتانىمدىق كاتەگوريالار بويىنشا باعالايدى. مىسالى، «ادىلەتتى»، «ادىلەتتى ەمەس»، «وتانشىل»، «وتانشىل ەمەس» دەگەن سياقتى كاتەگوريالاردى قولدانادى.
- ساياساتكەرلەردى «مەملەكەتشىل» نەمەسە «مەملەكەتشىل ەمەس»، «ۇلتجاندى» نەمەسە «ۇلتشىل ەمەس» دەپ ءجيى باعالايتىنىمىز راس...
- قازاق قوعامىنا بەلگىلى ءبىر ساياساتكەرلەردىڭ ۇراندارىنان گورى ابايدىڭ جانە باسقا رۋحاني كوسەمدەردىڭ ايتىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى جاقىنىراق ءارى تۇسىنىكتى. قازاق قوعامى الدىندا دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورناتۋ مىندەتىمەن قاتار ۇلتتىق سيپاتىمىزدى ساقتاپ، ونى كۇشەيتۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جۇزەگە اسىرۋ مەن ولاردى قورعاۋ سياقتى ماقساتتار تۇر. ساياسي اعارتۋشىلىق ماسەلەسىن دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مىسالى، «قازاق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەگەن» دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى ايتىپ تا، ونى جاريالاپ تا وتىرعان ورىس اعايىندار ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاقتار عوي. وسىنداي پىكىرلەردەن
كەيىن «ءبىز بوستاندىققا، تاۋەلسىزدىككە لايىقتى ەمەسپىز، قازاق ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەردەن اسا المايدى» دەگەن وي تۋىندايدى.
- مۇنداي پىكىرلەر باسپاسوزدە ءبىرىنشى رەت ايتىلىپ تۇرعان جوق. نەلىكتەن قازاقتاردىڭ وزدەرىن، قازاق ءتىلىن تۇككە تۇرعىسىز قىلاتىن وسىنداي پىكىرلەر قوعامعا ءجيى تاڭىلادى؟
- مىنە، وسىنداي ماسەلە كوتەرىلگەن كەزدە ونداعان، جۇزدەگەن ۇلتتىق-پاتريوتتىق ۇيىمدارىمىزدىڭ قانداي
دا ءبىر پىكىرىن ەستىدىڭىز بە؟ قارسى رەاكتسيا بايقالماعاندىقتان، ولارعا تىيىم دا بولمايدى. مىسالى، اباي تۋرالى ينتەرنەتتە پىكىرتالاس قايدان شىقتى؟ Twitter بەتىندە الەكسەي ناۆالنىي: «تۇسىنىكسىز ءبىر قازاقتىڭ ەسكەرتكىشىنە بارا جاتىرمىن» دەدى، ونى تاعى ءبىر بلوگگەر ءىلىپ اكەتىپ: «اباي دەگەن كىم ءوزى؟ وعان ەسكەرتكىش نەگە ورناتىلعان؟» دەپ جازعاننان كەيىن بۇكىل قازاق - «شالاسى» دا، «ناعىزى» دا دۇرلىگىپ كەتتى. سوندا بىرەۋ بىلاي جازىپتى: «رەسەي قايراتكەرلەرى دە كىمگە تيىسەتىنىن ءبىلىپ العان. كاۆكازدىڭ، تاجىكتىڭ نەمەسە وزبەكتىڭ ءبىر تۇلعاسىنا ءتىل تيگىزىپ كورسىنشى، جاي قالدىرمايتىنىن ىشتەرى سەزەدى». كەيدە «وسى ءسوزدىڭ جانى بار ما؟» دەپ قالامىن. بورات ءبىزدى قانشاما
جىل سىناپ، ءاجۋا ەتىپ كەلدى، ال ءبىز وعان العىس ايتقانداي بولدىق. باسقالاردىڭ بۇلاي ەلدى تانىعانى قۇرىسىن. بارعان جەرىمىزدە: «ءبىزدىڭ ەل ونداي ەمەس!» دەپ اقتالاتىن جاعدايعا جەتتىك ەمەس پە؟! قازاق قوعامىندا ۇلتتىق مۇددەگە كەلگەندە تاباندىلىق تانىتا المايمىز، نامىس جەتپەي قالىپ جاتادى. ارينە، اباي ەسكەرتكىشىنە قاتىستى جاعدايدا
ءبىر ءسات قۋاندىم: الەۋمەتتىك جەلىدە قازاقتىڭ بارلىعى بىردەي ءۇن قاتتى. سوندا بىرىگۋ ءۇشىن بىزگە ورتاق جاۋ كەرەك پە؟ سوندا عانا «اتتانداپ» شىعامىز.
ۇلت پاتريوتتارى تۇراقتى، بەلسەندى ءارى جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەپ، اعارتۋشىلىق جۇمىستى كەيىنگە ىسىرماۋى كەرەك. كەزىندە الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتىڭ، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇندەلىكتى كۇرەسە ءجۇرىپ، اعارتۋشىلىق ءىسىن ۇمىت قالدىرعان جوق. بىرەۋى ادەبي شىعارما جازسا، ەكىنشىسى گازەت شىعاردى، ءۇشىنشىسى عىلىممەن اينالىستى. ساياسي قىزمەتتى رۋحاني جۇمىسپەن قاتار الىپ ءجۇردى. شىنايى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن قوعام قايراتكەرلەرى دە وسى ەكى باعىتتى تەڭ ۇستانۋى ءتيىس.
قازاق قوعامىنىڭ ىقپالى كۇشەيە تۇسۋدە
- ءسىز جاڭا اشىمباەۆتىڭ ماقالاسىن ەسكە ءتۇسىردىڭىز. جالپى، قازىر ءورىستىلدى باسپاسوزدە قوعامدا «قازاق ارتتا قالعان» دەگەن ستەرەوتيپتى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالىنىپ جاتقانداي اسەر قالدىرادى...
- بۇل كەرىسىنشە قارسىلىق سياقتى. قازاق قوعامى كۇشەيىپ كەلەدى. مىسالى، جاقىندا تەلەارنالار رەيتينگىسىن قاراسام، سوڭعى ۋاقىتتا تەلەارنالار قازاقتىلدى باعدارلامالار ارقاسىندا العا شىققان ەكەن. ياعني قازىرگى تاڭدا تۇتىنۋشىلاردىڭ باسىم بولىگى - قازاق قوعامى. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن «قازاقتىلدى باعدارلاما نەگە از؟» دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەندە تەلەارنا باسشىلارى: «ءورىستىلدى تۇتىنۋشىلار جارنامانى تەك ورىس تىلىندە بەرەدى، جارناماسىز دامۋ جوق» دەپ ءۋاج ايتاتىن. ەگەر تەلەارنالار رەيتينگىسى قازاقتىلدى كورەرمەندەر ەسەبىنەن وسسە، وندا جارنامانى، پايدانى دا سولاردان كورىپ وتىر. وسىدان كەيىن، ارينە، كىشكەنتاي توپ ازشىلىققا اينالا باستاعانىن، جاڭا جاعدايدا باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايتىندىعىن تۇسىنەدى. بۇل قارسىلىق رەاكتسياسىن تۋدىرادى.
كەزىندە ساياسي الاڭدا قوستىلدىلىك ارتىقشىلىق سانالاتىن. جۇرتتىڭ الدىنا شىققاندا: «قازاقشا تازا سويلەيدى ەكەن!» دەپ تامساناتىن. ال شىندىعىندا بۇل ابسۋرد بولاتىن: قازاق ەلىندە جۇرگەن قازاق قايراتكەرلەرىن قازاق ءتىلىن ءبىلگەنى ءۇشىن ماقتايتىنبىز! قازىر بۇل - قالىپتاسقان جاعداي. بۇگىن كەيبىر ساياساتكەرلەردى ءالى دە قازاقشا بىلگەندىگى ءۇشىن ءىش تارتساق، نەگىزى بۇل ارتىقشىلىق ەمەس، فاكت، نورماعا اينالۋى كەرەك. بۇرىن 10-20 ءمينيستردىڭ ىشىندە 3-4 ادام قازاقشا سويلەسە، بۇگىنگى ۋاقىتتا ساياسي ەليتادا قازاقشا ءسويلەيتىندەردەن قازاقشا ءسويلەمەيتىندەر از. جاعداي قانشا دەگەنمەن وزگەرىپ كەلەدى.
- ۇلت، ءتىل تۋرالى ماسەلە قوزعايتىن كوپ ساراپشىلاردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى: ولار قازاق جانە ورىس تىلدەرىن قاتار مەڭگەرگەن. ال وعان قارسى پىكىر بىلدىرۋشىلەر كوبىنە تەك ءورىستىلدى بولىپ كەلەتىنى قىزىق...
- قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، قازاق ءباسپاسوزىن وقىمايتىن ساراپشىلاردىڭ بىلىكتىلىگىنە كۇماندانۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى قوعامنىڭ جارتىسىنان كوبىن قۇرايتىن توپتىڭ مۇڭىن، ويىن، پىكىرىن بىلمەي، سەزبەي، ەستىمەي، ەلدەگى ساياسي وقيعالاردى قالاي بولجاپ، تۇسىنۋگە بولادى؟ ياعني بۇل قازاقشا سويلەمەي، قازاقشا ويلامايتىن ساراپشىلار قازىرگى شىنايى جاعدايدى بىلمەيدى دەگەندى بىلدىرەدى. ونداي ساراپشى، قايراتكەرلەردىڭ پىكىرىنە ءوزىم بىردەن كۇمانمەن قارايمىن.
- ەگەر ساياسي ۇلتتىق ۇيىمدار كۇشەيمەگەن جاعدايدا ونىڭ ورنىن ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمدار باسۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟
- مۇنداي پىكىرمەن تولىق كەلىسپەسەم دە، ونىڭ نەگىزى بار. ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ ماقساتى - ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىپ، ۇلتتىڭ جاڭعىرۋى. كەيبىر ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ يدەولوگياسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مويىنداپ، ولاردى قابىلداي بەرمەيدى. ۇلتتىق-پاتريوتتىق ۇيىمداردىڭ ءالسىرەۋى - ەكىنشى ءبىر باسقا ۇيىمداردىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە پروپورتسيونالدى. ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز - ەلدىگىمىزدى ساقتاۋ، ۇلتىمىزدىڭ جاڭعىرۋى بولسا، ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىستاردىڭ قوعامدىق-ساياسي ساحناداعى ءرولى ارتىپ، ىقپالعا يە بولۋى قوعامىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەدى.
ەل-جۇرت تاريحي فيلمدەرگە «شولىركەپ» قالعان
- قازاق قوعامىندا پىكىر تۋدىرىپ جاتقان «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» ءفيلمىن كوردىڭىز بە؟
- جاقسى، تاماشا فيلم. بالالارىممەن بىرگە تاماشالادىم. تەك ءبىر قىنجىلتقانى: كينو قازاق تىلىندە كورسەتىلەدى دەپ ويلاعان ەدىم، بىراق ورىس تىلىندە كوردىك. استاناداعى 5-6 كينوتەاتردا نەگىزىنەن ورىس تىلىندە ءجۇرىپ جاتىر. قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى از كورسەتىلۋدە، اركەز ىڭعايلى ۋاقىتقا قويىلماعان. مەن تاريحي فيلمنەن قازاقى ديالوگتاردى ەستىگىم كەلگەن. ال مىنا كينونىڭ سوزدەرى جاساندى كورىندى. بىراق وسىعان بولا ونى جامانداۋعا اسىقپاس ەدىم. بۇرىن كينو ماسەلەسىن كوتەرسەك، ەندى كينو پروكات ماسەلەسىنە نازار اۋدارعان ءجون. قازاق كينوسىن جاساۋ - ءبىر ماسەلە، ونى قازاقشا كورسەتۋ - ەكىنشى ماسەلە. وسىنى تالقىعا سالعىمىز كەلىپ وتىر. جالپى، فيلم جاقسى اسەر قالدىردى. ونىڭ ۇستىنە، پاتريوتتىق باعىتتاعى كينولار جەتىسپەيدى.
- تاريحي ءفيلمنىڭ تاقىرىبى جونىندە نە ايتاسىز؟
- كەيبىرەۋلەر: «ءالى كۇنگە دەيىن سول جوڭعارلارمەن الىسا بەرەمىز بە؟» دەپ جاتىر عوي. بىراق سول جوڭعارلار سوعىسىنىڭ ءوزىن دە تولىق كورسەتىپ بولعان جوقپىز. مىسالى، اڭىراقاي، بۇلانتى، وربۇلاق شايقاستارىنىڭ ءارقايسىسى بولەك تاقىرىپ ەمەس پە؟! ءارينە قازاق تاريحىندا قانشاما مىقتى تاقىرىپتار بار؟! كەنەسارى، الاش قوزعالىسى، اشارشىلىق، 86-جىلعى وقيعا... شىركىن، وسى سياقتى تاقىرىپتارعا كىرىسسە دەپ ارماندايمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانعا جيىرما جىلدان اسسا دا، ءوز تاريحىمىزداعى كەيبىر وقيعالاردى ەستىپ، ءالى كۇنگە دەيىن: «سولاي ما؟» دەپ تاڭداي قاعامىز. قازاقتار ۇزاق جىل ەس-ءتۇسسىز جاتىپ، كومادان ويانعان ادام سياقتىمىز. وتكەنىمىزدىڭ كەيبىر ءساتىن ەسكە تۇسىرە الساق، كەيبىر شاقتار ۇمىتىلعان. ال وتكەندى باعالاي الماعاندىقتان، بۇگىنگى كۇننىڭ جەمىسىن دە قادىرلەي بىلمەيمىز.
قازاق قوعامى تاريحي تۋىندىلارعا «شولىركەپ» قالعان، قۇمارى ءالى قانباي وتىر. مۇنداي فيلمدەر ەڭ الدىمەن بالالار ءۇشىن ماڭىزدى. سوڭعى ۋاقىتتا ءبىر نارسەنى ۇنەمى ايتامىن: نەنى قولعا الساق تا، بالالارىمىزعا جارايتىنداي ىستەۋىمىز كەرەك. ولاردى بالالار پايدالانىپ، سودان كەيىن وي تۇيمەسە، ونىڭ ءبارى - بەكەر. ۇلتتىق ساياساتتىڭ تۇپكى ماقساتى - جاس ۇرپاق.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
ايجان كوشكەنوۆا
"ايقىن" گازەتى
