قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
ماناس وزەنىنىڭ تاۋ القىمىنداعى ءبىر تۇسىنان ءتۇسىپپىز. ساياق تەرەكتەر وسكەن كوك جاساڭ، شالعىندى كەڭ ساي. ءشوپ كۇركە، بالاعان، يتارقا، قوس، قوپىن كولگە قونعان قاسقالداق پەن قوڭىر ۇيرەكتەي قاپتاپتى. تاۋ سايىنىڭ ەجەلگى مەكەندەۋشىسى ەكەنى بايقالاتىن كيىز ءۇيلى ەكى-ءۇش اۋىل دا وتىر. قيا جولمەن شۇباپ تۇسە بەرگەنىمىزدە-اق الدىمىزدان جامىراعان قوزىداي انداعايلاپ، بالالار جۇگىردى. ءبىز ولاردى قۇشاقتاپ، يىسكەلەپ جۇرگەنىمىزدە اتا-انا، اعا-جەڭگەلەرى دە جەتتى. شۇرقىراسا كەتتىك. «زۇلىمنان امان-ەسەن قۇتىلدىڭدار ما» دەپ امانداسادى. كورگەنىمىزدى ءبىز، بىلگەندەرىن ولار سويلەپ شۋلاسا كەلىپ، شەتكى كيىز ءۇيدىڭ جانىنا توقتاپ ەدىك. بىزگە قاراي تۇس-تۇستان شەلەك-شەلەك ايران-شالاپ ۇشتى.
ءبىزدىڭ قاپتاردىڭ اۋزى دا اشىلىپ، قازاندارعا ىڭعاي سۇرپى ەتتەرىن لوقىلداتىپ جاتىر. قورجىندارىمىز دا قىبىرلاپ-جىبىرلاپ، جىميا اشىلدى دا، سىرعىپ-سىرعىپ ءشايلار شىقتى. ولاردى قول ارالار مەن پىشاقتار قيقىلداپ-شيقىلداي «كۇلىسىپ» اشموڭكە-قۇرتموڭكەلەرگە بولشەكتەپ جاتقاندا، تولەۋعازى عانا ءوز دەنەسى بولشەكتەنىپ، كەسكىلەنىپ جاتقانداي تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتە ءتۇستى. قارسى الا كەلگەن ءار ءۇيدىڭ ادامىنا بازارلىق ءۇشىن ءبىر-ءبىر كوزدەن ءشاي ۇلەستىرىلىپ ەدى. تولەۋعازىنىڭ ءوز ىقتيارىنان سىرت شىققان ەكى ءشايى جانىن جەگىدەي جەپ جىبەرگەندەي، قورجىندارىن قوسىپ جاستانىپ، سىلق ءتۇستى.
- ەكەۋى ەكى وگىز ەدى عوي، اتتەگەنە! -دەپ كۇبىرلەي شالقالاپ ەدى، وعان كوسەم شال كۇبىرلەدى:
ءىى
ماناس وزەنىنىڭ تاۋ القىمىنداعى ءبىر تۇسىنان ءتۇسىپپىز. ساياق تەرەكتەر وسكەن كوك جاساڭ، شالعىندى كەڭ ساي. ءشوپ كۇركە، بالاعان، يتارقا، قوس، قوپىن كولگە قونعان قاسقالداق پەن قوڭىر ۇيرەكتەي قاپتاپتى. تاۋ سايىنىڭ ەجەلگى مەكەندەۋشىسى ەكەنى بايقالاتىن كيىز ءۇيلى ەكى-ءۇش اۋىل دا وتىر. قيا جولمەن شۇباپ تۇسە بەرگەنىمىزدە-اق الدىمىزدان جامىراعان قوزىداي انداعايلاپ، بالالار جۇگىردى. ءبىز ولاردى قۇشاقتاپ، يىسكەلەپ جۇرگەنىمىزدە اتا-انا، اعا-جەڭگەلەرى دە جەتتى. شۇرقىراسا كەتتىك. «زۇلىمنان امان-ەسەن قۇتىلدىڭدار ما» دەپ امانداسادى. كورگەنىمىزدى ءبىز، بىلگەندەرىن ولار سويلەپ شۋلاسا كەلىپ، شەتكى كيىز ءۇيدىڭ جانىنا توقتاپ ەدىك. بىزگە قاراي تۇس-تۇستان شەلەك-شەلەك ايران-شالاپ ۇشتى.
ءبىزدىڭ قاپتاردىڭ اۋزى دا اشىلىپ، قازاندارعا ىڭعاي سۇرپى ەتتەرىن لوقىلداتىپ جاتىر. قورجىندارىمىز دا قىبىرلاپ-جىبىرلاپ، جىميا اشىلدى دا، سىرعىپ-سىرعىپ ءشايلار شىقتى. ولاردى قول ارالار مەن پىشاقتار قيقىلداپ-شيقىلداي «كۇلىسىپ» اشموڭكە-قۇرتموڭكەلەرگە بولشەكتەپ جاتقاندا، تولەۋعازى عانا ءوز دەنەسى بولشەكتەنىپ، كەسكىلەنىپ جاتقانداي تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتە ءتۇستى. قارسى الا كەلگەن ءار ءۇيدىڭ ادامىنا بازارلىق ءۇشىن ءبىر-ءبىر كوزدەن ءشاي ۇلەستىرىلىپ ەدى. تولەۋعازىنىڭ ءوز ىقتيارىنان سىرت شىققان ەكى ءشايى جانىن جەگىدەي جەپ جىبەرگەندەي، قورجىندارىن قوسىپ جاستانىپ، سىلق ءتۇستى.
- ەكەۋى ەكى وگىز ەدى عوي، اتتەگەنە! -دەپ كۇبىرلەي شالقالاپ ەدى، وعان كوسەم شال كۇبىرلەدى:
«مەنىڭ جانىم جاۋ تابانىندا قالدى-اۋ، داريعا» دەگەن وي دەنەمدى كەسكىلەگەندەي، جۇرەگىم سىرقىراپ الا جونەلدى. وتىرعان جەرىمنەن تۇرىپ، وڭاشا جالعىز تەرەكتىڭ تۇبىنە بارىپ، ەتپەتتەي قۇلادىم. كوزى جاساۋىراپ، تەلمىرە قاراعانداي بولدى نۇرياش، الاۋلاپ تۇرعان وتتاي لاپىلداعان سەزىممەن ەلەستەدى. «سەن ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسەڭ، مەنىڭ دە ولگەنىم عوي» دەگەنى ەستىلگەندەي. ەندى ءبىر ساتتە قيىلا ءوتىندى مىنە: «تاۋداعى سول ۇيگە شىعا تۇرايىقشى، مۇمكىن سوندا امان قالارمىز...» - تىستەنگەن قاندى كوز قارا سۇرىنىڭ وعى ءتيىپ، قۇلاپ ءتۇستى مىنە... كوز نۇرىم وشە قالدى. قان جوسا بولىپ، سۇلىق جاتىر... مەن ونى قۇشاقتاي بارىپ قۇلاعان سياقتىمىن. جەر-كوك قىپ-قىزىل قان ءدارياسىنا اينالىپ، تولقىپ الا جونەلگەندەي بولعاندا، باسىمدى كوتەرىپ الىپ، جان-جاعىما جالتاق-جالتاق قاراي بەرىپپىن. ماڭايىم راسىندا دا قىپ-قىزىل قان بولىپ كورىندى. قۋاتتىڭ جايباراقات ءسوزى ەستىلدى. كوز جاسىم اعىل-تەگىل، ءبىر قولىمەن يىعىمنان باسىپ وتىر ەكەن:
- مىلتىق بەرەر جەرگە ەندى جەتتىك قوي، سابىر ەتشى! -دەگەنىنەن عانا، «مىلتىق، مىلتىق» دەپ ۇرانداي كوتەرىلگەنىمدى ءتۇسىندىم.....
دالاعا توسەلگەن كيىز ۇستىندە، تويداعىداي كەڭ جايىلعان داستارقاننان اۋىل-ءۇي ۇلكەندەرىمەن بىرگە، سويلەسە وتىرىپ تاماقتاندىق. ولار ۇلتتىق ارميا وسى ماناس وزەنىنىڭ تومەنگى بويىندا عانا شەپ جايىپ جاتقانىن، بۇل جاق پارتيزاندار قورعاۋىندا تۇرعانىن، قازىرگى ارەكەتتەرى، قالاداعى سارى اياقتارعا «ۇيقى بەرمەي، ارسىلداتا بەرۋ» ەكەنىن دە اڭگىمەلەپ كۇلىستى. الدىڭعى شەپ قولباسشىلىق شتابى شيحاڭزىدا ەكەن. «گومينداڭ كەتىپ، سۇلارمانى عانا قالعان» ماناس اۋدانىنىڭ جاڭا ۇكىمەتىن دە سايلاپ قويىپتى.
- اۋدان اكىمى قاليبەك، ساقشى باستىعى جاپپار قازىر شيحاڭزىدا وتىر، - دەپ ءتۇسىندىردى ورتا جاستى ءبىر دەمبەلشە قارا، - ورىنباسار اكىم بولىپ سايلانعان جۇماجى دەيتىن دۇڭگەن عانا وسى جاعادا، انەۋ قىرقانىڭ استىندا عانا ەگىندىگىنىڭ ەڭ بەرگى شەتىندەگى تامدا وتىر. بۇل جاقتان وزەننىڭ باتىسىنا وتەتىندەر قازىرگى ادەتىمىزدە سودان قاعاز الىپ، ۇلكەن اكىم مەن ساقشى باستىعىنا بارادى. ال، سىزدەر كوپ ادام بولعاندىقتان، قارانور بولىپ توپتالماي-اق ءبارىڭنىڭ جايىڭدى تۇسىندىرە الاتىن ەكى ءيا ءۇش وكىل عانا جىبەرسەڭدەر بولادى...
بۇل قويشىلاردىڭ ىشىندە ساياسي نازارعا ىلىنەتىن جانە ءجاي-جاپساردى تولىق تۇسىندىرە الاتىن قۋات ەكەۋمىز عانا ەكەنبىز. تاماقتان سوڭ كوسەم شال مەن ۇشەۋ بولىپ جۇماجىعا باردىق. ورىنباسار اكىمنىڭ تۇراعى ماناستىڭ جەلكەسىندە قالاشىقتان جەتى-سەگىز كيلومەتردەي عانا الىستىقتاعى ءبىر كەر كەزەڭنىڭ دالداسىندا ەكەن. ءيىسشىل سارى اياقتاردىڭ اۋزى-مۇرنى بىتەلىپ، اياقتارى تۇسالعانى سونشالىق، جاۋ اكىمىنىڭ تاۋىقتارى بەل ۇستىندە بەزەكتەپ، قورازدارى قوقيلانا شاقىرىسىپ ءجۇر. قوي-ەشكىلەرى بەتكەيدەن «مۇندالاپ» تۇراتىن جاپ-جازىق سارى اڭىزعا ءورىپتى.
جەمىسى جەر بۇركەيتىن باۋ-باقشالى، باراق تەرەكتى قالا، «شاش-ساقال»، «قۇيرىق-جالدان» مۇرسىنداي بولعان ەكەن. قۋراپ قالعان قۋ دۋال، قۋىس قورالارى سامالاداي كورىنىپ تۇر. - ياپىر-اي، كوشە بويى ءۇيىلىپ جاتاتىن شابدار شاپتول مەن قىزىل المادان ايرىلىپپىز-اۋ! -دەپ ءتۇيىلدى قۋات.
- تۇندە ۇڭىرەيىپ، ۇرەيلەرىن ۇشىرا بەرگەن سوڭ قىرىپ تاستاعان عوي سارى اپات! -دەپ مەن كۇرسىندىم. - وزدەرى دە كوردەن باسقا پانادان جۇرداي بولىپ، تىر جالاڭاش قالىپتى.
ءبىزدى باستاۋشى دەمبەلشە قارا «وسى» دەپ كورسەتكەن تاپ-تازا اۋلاعا تۇستىك. جاقتاۋلارى كوك سىرلى، شاعىن-شاعىن تەرەزەلەرى بار الاسا ءۇيدىڭ ەسىگىنەن سالەم بەرە كىرىپ ەدىك، اۋىز ۇيدەگى ساكى ۇستىندە ءشاي ءىشىپ وتىرعان شاعىن شوقشا قارا ساقالدى، اق كويلەك، قارا زەلەتكە، قارا تاقيا كيگەن دۇڭگەن الدىنداعى الاسا ۇستەلدەن سالەم الا تۇرەگەلدى.
- كەلىڭىزدەر، جوعارى شىعىڭىزدار! - دەۋىنەن-اق جايلى سامال ەسكەندەي، ىركىلىسسىز ورلەپ شىعىپ، داستارقانعا وتىردىق. اق سۇرى، تىم جىلى ءجۇزى دىمدى ساقالىمەن نامازىن ۇزبەيتىن كىسى ەكەنىن بايقاتادى. قارما نانى مەن ءسۇتتى ءشايىن الدىمىزعا ەلپەكتەتە تارتىپ جۇرگەن ومىراۋلى قوڭىرشا بايبىشە دە اينا قاتەسىز ءوزىمىز سياقتى بەيۋاز «قوڭىر اڭداردان» ەكەنىن بەينەلەگەن سوڭ، كەلگەن جايىمىزدى جايباراقات بايانداي جونەلدىك. اندا-ساندا قىسقاشا عانا انىقتاۋ سۇراۋلارىن قويىپ، يزەكتەي ءتۇستى اكىم. كەلگەندەردىڭ ىڭعاي قازاق بولعاندىعىنان كۇمانسىز ەكەنىن ايىرعانداي، تۇرەگەلىپ بارىپ، ايەلىنىڭ تۇسىنداعى تاۋشادان كوك تىستى سوۆەت داپتەرى مەن قارىنداش اكەلىپ وتىردى.
- ال جازىڭىز، - دەدى ماعان ۇسىنىپ، - مەن ايتىپ وتىرايىن!
- ءوز قولىڭىزدان شىقسا... جاقسى بولار ەدى! -دەپ كۇبىرلەگەنىمدە، ول كۇلىمسىرەي يزەكتەدى:
- مەن ءمور باسامىن، شىراعىم! ءمورىم باسقا ەشكىمنىڭ قولىمەن باسىلمايدى، مۇنى جولداعىلاردىڭ ءبارى تانيدى... «جول حات» دەپ توبەسىنە جازىڭىز!... «تارباعاتايلىق جيىرما بەس قويشى، ەكى وقۋشى ۇرىمجىدەن وزدىكتەرىنەن قاشىپ شىققان. بىزگە ەشقانداي كۇدىكسىز بولعاندىقتان ءۇشبۋ جولحات بەرىلدى». ال، قايتا وقىڭىزشى وسىنىمدى!
مەن جازعاندارىمدى انىقتاپ وقىپ بەردىم.
- بارەكەلدى! ەندى اياعىنا «جۇماجى» دەپ جازا سالساڭىز بولدى! -دەدى.
- «ماناس اۋدانىنىڭ ورىنباسار اكىمى» دەپ جازايىن با؟
ءوزىن «اكىم» دەپ جازدىرۋدان ۇيالاتىنداي، تارتىنا كۇلىمسىرەدى ول:
- قامسىز بولۋىمىز ءۇشىن كەرەك دەسەڭىزدەر، جازا سالىڭىز...
ءمورىن بار زەيىنىمەن دالدەپ، بار كۇشىمەن نىعارلاي باستى....
- ءوز اكىمدەرىمىز حات تانىماسا دا، وسىلاي ءدات تانيتىن ادام بولعانى قانداي باقىت! - دەپ كوسەم شال قۋانا ءمىندى اتىنا. - ۇكىمەت الدىنان كۇلىپ شىققانىم وسى-اق شىعار!...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ سول دەمبەلشە قارا ءبىزدى تاعى دا باستاپ، وزەننەن وتكىزە جونەلدى. قيالاپ نەداۋىر ورلەپ بارىپ، قىردان استىق تا، كۇنباتىسقا قاراي قيىرلاپ، قايتا قۇلدادىق. وسى بوكتەر تاۋعا كەلىپ تىرەلگەن اكوپتار مەن بەكىنىس ۇيلەرى كورىندى. سولاردىڭ تۋ سىرتىنان وتەتىن جالعىز اياق جولعا ءتۇسىپ، بىردەن تىزىلە شۇبادىق.
ايىر ەتەكتى سىرما قوڭىر قالپاقتارىن ماڭدايىنان جارىلتا كيگەن سارعىش قوڭىر مەشپەت-سىمدى، قۇلجا ۇلگىسىندەگى «مۇساباي بۇلعارى» ەتىكتى ەكى جاۋىنگەر جەر ۇيدەن شىعا كەلىپ، جولحات سۇرادى. باستاپ اكەلگەن دەمبەلشە قارا پارتيزان جاۋاپ بەرىپ تۇرعاندا، ۇلتتىق ارميانىڭ كيىم فورماسىنا بار زەيىنىمدى سالا قاراپ قالعان مەن ەكىنشى جاعىمنان كەلگەن بىرەۋىن اڭعارماي قالىپپىن. تىزەمنەن ءبىر شاپالاق سارت ەتە ءتۇستى. جالت قاراعانىمشا بولعان جوق، ات ۇستىنەن جۇلىپ الدى. قۇلاپ تۇسۋدەن ساقتانۋ ءۇشىن بەلبەۋىنە قارمانعان قولىما مىقىنىنداعى جان مىلتىعى ءىلىندى. ايقارا قۇشاقتاۋشىنىڭ وفيتسەر ەكەنىن سەزگەنىممەن، بەتىمدى القىمىنان بوساتقانشا، كىم ەكەنىن ايىرا الماپ ەدىم. اياعىم جەرگە تيىسىمەن مەن دە قۇشاقتاي الدىم:
- ومىربەك!
كوز جاسىم ىرشىپ كەتتى. ءبىر ساتكە ءۇنسىز قاراسىپ تۇرىپ قالدىق. ونىڭ قيىقشا كوزى قىزارىپ، تالپاقشا مۇرنى دەلديىپ كەتىپتى، دەمىن ءجيى الىپ تۇر.
- جارايدى، كوزىڭ ءتىپتى وتتانا ءتۇسىپتى! -دەدى ومىربەك. - نايزاعاي جارقىلداتاتىن بولعان ەكەن!
- گومينداڭ قويعان ءورت!
- ءجۇزىڭ وزگەرىپتى سۇرى بۇلتتاي!
- كوكىرەگىمدە اقپان بار!
قۋاتپەن دە سولاي قۇشاقتاسىپ امانداسقان ومىربەك، كەڭىرەك سويلەسۋدى كەيىنگە قالدىردى:
- باس شتاپقا بارىپ تۇسەسىڭدەر عوي، رۇقسات سۇراپ، ارتتارىڭنان بارامىن. وقىعان ازامات تاپشى، وسى مايداندا قالاسىڭدار، بىرگە بولايىق، ءبىزدىڭ روتاعا كەلۋدى تالاپ ەتىڭدەر! «گوسپودين»* كاپيتانىم قازىر-اق قۋىپ جەتەدى سەندەردى!
- كاپيتانىڭ كىم؟ -دەپ سۇرادىم مەن.
- بەكساپا! بىلتىر كۇزدە قايتىپ كەلىپتى! كانە، ساپارلاستارىڭ توسىپ قالدى، مىنىڭدەر اتقا!
ءبىز جۇرە بەرگەنىمىزدە ومىربەك ارت جاعىنا قايرىلىپ، اۋدەم جەردە تۇرعان ءبىر جاۋىنگەرگە بۇيىردى:
- پراپورشيك كارىمدى شاقىرىپ جىبەر!
ۇزىن بويلى تاعى ءبىر جىرىق قالپاقتى قارا «جەردەن شىعا» جۇگىردى ومىربەككە قاراپ. جاقىنداپ كەلىپ، ءىرى ءۇش ادىم باستى دا، اياعىن ساق ەتكىزىپ قوسا چەس بەردى:
- جولداس پارۋچيك، كەلدىم، پراپورشيك كارىم!
ارتتا كەتىپ بارا جاتقان قۋات ەكەۋمىز اسكەري تارتىپتەرىنە قىزىقسىنىپ، قايرىلا تىڭدادىق.
- كاپيتانعا دەرەۋ جەتكىز! - دەدى ومىربەك بۇيرىقتى ۇنمەن، - ۇرىمجىدەن ەكى مىقتى ساباقتاسى كەلدى، باس شتاپقا كەتىپ بارادى. روتامىزعا تەزدەتىپ تالاپ ەتپەسە، ايرىلىپ قالادى!
پراپورشيك قايتا چەس بەرە ساقىلدادى:
- قۇپ جولداس پارۋچيك، كاپيتانعا دەرەۋ جەتىپ، ەكى ساباقتاسى ۇرىمجىدەن كەلگەنىن مالىمدەۋگە ءسىزدىڭ سالەمىڭىزدى ايتۋعا!
ءوز بۇيرىعىن حابارشى قىسقاشا قايتالاپ ايتىپ بولعانشا قاراپ تۇرعان كوماندير رۇقسات ەتكەن بەينەمەن چەس قابىلدادى. ارتىنا كىلت بۇرىلىپ العان سوڭ عانا قول تۇسىرگەن پراپورشيك جۇگىرە جونەلدى.
- كوماندير بۇيرىعىن ىقشامداپ قايتا ايتىپ ەمتيحان بەرۋ قيىن ەكەن، - دەپ جىميدى قۋات، - وتە سەرگەكتىكتى دە، شەشەندىكتى دە تالاپ ەتەدى عوي!
- تاپسىرمانى جاڭساق ەتپەي، ناقتاپ ورىنداۋعا قولدانعان امالدارى عوي، دۇرىس ءتارتىپ.... تەگى سوۆەتتەن ونەگە الىپ كەلگەن ىسقاقبەكتەر ۇيرەتكەن ءتارتىپ شىعار...
تولەۋعازى قاتارلاسا كەلىپ، بۇيىرىمنەن تاعى دا ءتۇرتىپ قالىپ وڭاشالادى:
- بيعان شىراق، سەندەردى وسى قاندى مايدانعا الىپ قالاتىن سياقتى، كونە كورمە، اكە-شەشەڭدى كورە الماي ولەرسىڭ!... قالۋشى بولما!... الاسى-بەرەسىلەرىڭ دە بار عوي!
- بۇل ماسەلەگە ارالاسپاڭىز! بۇل ءبىر ادامنىڭ ءولۋ-ولمەۋ ماسەلەسى ەمەس، ءۇش-ءتورت ءشاي قارىزىن وتەۋ ماسەلەسى دە ەمەس، ازاماتتىق زور قارىز!
- ايتپاقتايىن... ولاي بولعاندا، الگى مەنىڭ ءشايىم جونىندە اعالارىڭا حات جازىپ بەرە سالارسىڭ!
- ونى ءوزىم بارعاندا وتەيمىن. ەگەر وعان دەيىن توسا المايمىن دەسەڭىز اۋداندىق ۇكىمەتكە حات جازىپ بەرەمىن!
- ويباي، بيعان-اۋ، قۇداي-اۋ، ۇكىمەتىڭ نە ايتىپ كەلە جاتقان، ۇكىمەتكە قاشان قارىز بەرىپ ەدىم مەن؟ ءتورت ءشاي تولەۋدەن قاشىپ، جاس جانىڭدى ولىمگە قيىپ... وقىعان ازاماتسىڭ، باسىڭا ءناسىپ ەمەس قوي!
- ءتورت ءشاي تۇگىل، ءتورت مىڭ ءشايدان قاشپايمىن! - دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن.
- ە، وندا قىرىق مىڭ ءشايدان عانا قاشادى ەكەنسىڭ عوي! - دەگەن تانىس تا ساعىنىشتى ءۇن ەستىلدى ارتىمنان، قۋاتپەن ات ۇستىنەن قۇشاقتاسىپ كەلە جاتقان بەكساپا ەكەن. جالت بۇرىلىپ، قول الىسا ءتۇستىم دە، تارتىسا كەتتىم:
- پورۋچيگىڭ ابايسىزدا اتتان جۇلىپ الىپ ەدى، «گوسپودين» كاپيتاننىڭ اۋسەلەسىن كورەيىنشى!
- ماعان اسكەر بولۋعا جارار ما ەكەنسىڭ، مەن دە سىناپ كورمەكپىن، -دەپ ول كۇشەندى. قىپ-قىزىل كۇرەڭگە اينالىپ، شەگىر كوزى تۇزداي بولعان بەكساپا ۇزەڭگىسىنە شىرەنە تارتىپ، اتىمدى تالتىرەكتەتىپ اكەتىپ بارادى.
- كاپيتاننىڭ اتى مىقتى ەكەن، ولاي بولماعاندا! - دەپ قاجياكبار مەنىڭ اتىمنىڭ شىلبىرىنان تارتتى.
- قالىڭدىعى ءولىپ جۇدەتپەگەن بولسا، سوندا دا كورەر ەدى! - دەپ قۋات ءدال قاسىمنان كۇلە كۇبىرلەپ قالدى. كوكىرەگىمدەگى «اقپان» سىرەستىرگەندەي ءبىر دۇلەي قايرات بىتە قالدى ماعان، بەكساپانىڭ بىلەگىنەن سول قولىمەن قوسا ۇستاپ، ەڭسەرە جونەلدىم. ەكى ات ءبىر-بىرىنە جابىسا قالعاندا، «گوسپوديندى» قۇشاقتاي الىپ، ال سۇيمەيمىسىڭ. ونىڭ ەرنى ەركىن جەتپەي، بەتىمنەن جالاي بەرىپتى. اياۋلى دوسقا بولعان ساعىنىش پەن ايانىشتى جاردىڭ كۇيىگى بىرگە اعىتىلىپ، كوزىمنەن جاس پارلادى.
«نۇرياش ءۇشىن ءبارىن دە ىستەي الامىن» دەمەپ پە ەدىم ءبىر كەزدە; «مايداندا قالامىن، كەگىن الامىن» دەگەن سەرت سونىڭ جالعاسى بولعانداي، بەكەمدەلىپ كوزىمدى ءسۇرتتىم. بەكساپا دا كوزىن سۇرتە سالىپ، امانداستى...
- شىركىن بالا كەزدەگى دوستىق-اي! -دەپ اتىن تەبىنگەن جول باستاۋشىعا ىلەسە اياڭدادىق.
- ماعان اسكەر بولۋعا جارايتىن سياقتىسىڭ، -دەپ بەكساپا كۇلىمسىرەي قارادى ماعان، - قالاسىڭدار عوي؟
- ارينە، قالامىز. ال، ءوزىڭ قايدان، قالاي كەلىپ قالدىڭ؟!
- الماتىدان قايتتىم. مەن سياقتى قاشىپ بارعاندار كوپ ەكەن. تۋعان جەردەگى توڭكەرىستىك سوعىستى ەستىگەن سوڭ قايتۋدى تالاپ ەتتىك. اسىرەسە، سوۆەت-گەرمان سوعىسىنا قاتىناسقان اعايلار شىداپ تۇرا المادى; سوعىس تەحنيكاسىنا جەتىلگەن عوي...
- ءوزىڭ سوعىسىپ كوردىڭ بە؟
- سوۆەتكە مەن قاشىپ وتكەندە، سوعىس گەرمانيانىڭ ءوز جەرىنە قاشىپ وتكەن. قاتىناسا المادىق. سوندا دا ەكى-ءۇش اي اسكەري مەكتەپتە بولدىق. بۇل جاقتى سول مەكتەپتە وقىپ جاتىپ، تالاپ ەتتىم. سوعىستى قايتىپ كەلىپ، ءوزىمىزدىڭ جىڭ مەن شيحۋدا كوردىم. اسىرەسە شيحۋداعى ءتورت سوتكەلىك سوعىستا كوپ ادام قىرىلدى. ءيتتىڭ بالالارى شيحۋ ماڭىن نەشە قابات قۇرىش بەكىنىسكە اينالدىرىپ قويىپتى. سوندا دا الدىمەن كۇنشىعىس جاعىنان كىرىپ، تالقانداپ وتتىك. جاۋىنگەرلەرىمىز سوعىس ونەرىن جەتىك يگەرمەگەن سىپىرا مالشى، ەگىنشىلەر بولعانىمەن، اشۋ-كەككە ابدەن بوككەن ەكەن. ونىڭ ۇستىنە قۇرالىمىز دا جامان ەمەس، تانكى مەن اەروپلاننان باسقاسى بارشىلىق بولدى. قاندى كەكپەن ۋىتتانا قۇرالدانعان حالىق شيحۋ الىنعان سوڭ وسى ماناس بويىنا ءبىر-اق كەلىپ توقتادى. جەتكەنشە سارى اياقتاردى جاپپاي قىرعىندادى. شىندىعىندا قولباسشىلىققا باعىنباي قىردى. ناعىز انارحيالىق قىرعىن... ءجا، ونى جانە اڭگىمەلەرمىز... سەن ادىلبەك دەيتىن كىسىنى تانيمىسىڭ؟
- قاي ادىلبەك؟!
- تەگى شاۋەشەكتىك ەكەن، پولكوۆنيك، سوۆەتتەن كەلدى....
- تانيمىن، تانيمىن... باستاۋىش مەكتەپتەگى كەزىمىزدە ماكەن «قىتايعا ساتىلعان اپەكەڭ» دەپ قورلايتىن دامەش ادىلبەك دەيتىن جىگىتپەن تۇرمىستانىپ، ادىلبەك شىڭ شىساي تۇرمەسىنەن قاشقاندا سونىمەن بىرگە كەتكەن. سول ادىلبەك بولعانى عوي... ول قايدا؟!
- قازىر كورەسىڭ، وسىنداعى قولباسشىلىق شتاپتا. شەكارادان ءبىزدى سول باستاپ وتكەن. سەنى كەزدەسكەن سايىن سۇرايدى مەنەن. بۇرىن كاپيتان ەدى. جىڭ سوعىسىنان مايور، شيحۋ سوعىسىنان پولكوۆنيك بولىپ شىقتى. جەزدەڭ - قىران!... ەندىگى اڭگىمەنى كەيىنگە قالدىرالىق. وسى جەردەن بۇرىلامىن!
- قايدا؟
- ءوزىمىزدىڭ پولك شتابىنا. باس شتاپتاعى قورعاسىندى ساقالار ءبىزدىڭ ساقا بارماسا، سەنى مەندەي «گوسپودين» شۇكىمايعا بەرە قويمايدى. ساقام مىقتى، سونى قايراپ سالعالى كەلدىم....
بەكساپا كۇنباتىسقا قاراي شوقىراقتاتا جونەلدى دە، ءبىز سول جالعىز اياق جولمەن باتىس-تەرىستىككە قيىرلاي بەردىك. ەگىندىك شەتىندەگى سەلدىر تەرەكتى تام ۇيلەردىڭ تۇسىنا كەلگەنىمىزدە الدىمىزدان ايىر قالپاقتى ەكى جاۋىنگەر جانە بوگەدى. جول حاتىمىزدى كورىسىمەن «ەكى وقۋشىنى» تەرگەي جونەلدى بىرەۋى. ءبىزدىڭ مۇعالىمدىك مەكتەپ بىتىرگەنىمىزدى ەستىسىمەن قاسىنداعى جولداسىنا ىم قاعىپ ەدى، ول تامعا قاراي جۇگىردى. جول حات تەكسەرۋشى سوزگە اينالدىرىپ تۇرعاندا قايتا شىعىپ، ارتىنداعى تەرەزەنى نۇسقاي شاقىردى ءبىزدى:
- ەكى وقۋشى مۇندا كەلسىن، پولكوۆنيك سويلەسپەك!
- ەكى ۇستەل قاراما-قارسى قويىلعان اۋىز بولمەدەن ءبىر ۇيعىر، ءبىر قازاق وفيتسەر كۇلىمدەي تۇرەگەلىپ، قول الىستى. مەنىڭ ەكى «گوسپودينىم» سياقتى بۇلاردىڭ دا دارەجە بەلگىسى جوق، ايتەۋىر وفيتسەر ەكەنىن وڭ جانباستارىنان عانا تانىعاندايمىز. پولكوۆنيگى وسىلاردىڭ ءبىرى شىعار دەگەن تۇيسىكتىڭ ءامىرى بويىنشا ىزەتپەن سىرەسە تۇرىپ، سالەمدەسىپ ەدىك. قىرما ساقالدى ۇيعىر وفيتسەر: «مارحامات» دەپ ءتۇپ ءۇي ەسىگىنە الاقان جايا نۇسقادى. پولكوۆنيككە ارناعان بار يتاعاتىمىزدى قايتا جيىپ الا كىرىپ ەدىك، ونداي سالاۋاتقا تولا قويارلىقتاي ءبىر مىقتى تاعى دا كورىنبەدى، كيىز ۇستىنە جايىلعان الاشادا مالداسىن قۇرعان، باسىنا قىزىل شاشاعى بار اق كيىز قالپاق كيگەن كوسە قارا قازاق وتىر. جەلبەگەي جامىلعان جاعاسىز ۇزىن قارا شەكپەنىنەن دە سوعىسقا پالەندەي يكەمدىلىك كورىنبەيدى. ەگەر وسى وتىرىسى قازاقى ۇيدە كورىنسە، قۇداسىنا كەلگەن قىزاي بولار ەدى. قۋاتتىڭ جولىمەن مەن دە سالەم بەرە ءيىلىپ كەلىپ، قوس قول ۇسىندىم دا، ورنىنان قوزعالماي قۋاتقا سوزعان سىڭار قولىن مەن دە الدىم.
- سالەمەت قايتتىڭدار ما، بالالار؟ ... كەل، كەل، وتىرىڭدار! - دەگەندەگى ءۇنى مەن شىرايىنىڭ وكتەمدىگىنەن «قۇدالاسا كەلگەن قىزاي» ەمەس، سوعىسا كەلگەن قىزاي ەكەنىن بايقاپ، نۇسقاعان قاتارىنا مالداس قۇردىق. الدىنداعى ءتورت بۇرىشتى الاسا ۇستەلگە ەكى شىنتاعىن تىرەگەندە كورىنگەن سارى سارجى مەشپەتىنەن پولكوۆنيگىمىز وسى كىسى ەكەنىن تانىپ ەدىك، تۇرەگەپ تۇرعان قازاق اديۋتانتى تانىستىرعاندا «پولكوۆنيك قازىبەك اعا» ەكەنىن ۇقتىق.
ول اتى-ءجونىمىزدى، جاي-جاپسارىمىزدى پولكوۆنيكشە ەمەس، قازاقشاسىنان قازبالاپ سۇراي كەلە، وزدەرىنىڭ باتاليون-روتالارىندا ساۋاتتى قىزمەتكەردىڭ كەمىستىگىن ايتتى. وسى پولكتا قالۋعا ۇگىتتەي جونەلدى ءبىزدى. ءبىز بەكساپاعا بەرگەن ۋاعدامىز ءۇشىن جالتاردىق:
- اعاي، ءبىز ءۇي ءىشىمىزدىڭ اماندىعىن كورىپ قايتپاي، بۇل جەردە قالماقشى ەمەسپىز.
- باس شتاپقا بارىپ، مايدانعا ءزارۋ بولساق تا رۇقسات الىپ، اكە-شەشەمىزدى كورىپ قايتپاقپىز. سونان سوڭ ءسىزدىڭ قولىڭىزعا كەلۋدى-اق تالاپ ەتەلىك!
- قۋلارىم-اي، ە، -دەپ جىميدى پولكوۆنيك، - «قيىن سوعىس بىتكەن سوڭ كەلەيىك» دەگەن قيالدارىڭ عوي؟... جوق، شىراقتارىم، قاندى سوعىسقا كىرەمىز دەپ، ەندى قورىقپاي-اق قويىڭدار. جوعارعى قولباسشىلىق ءبىزدى وسى ماناس وزەنىنەن وتكىزە قويماس!
مەنىڭ جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى.
- نە ءۇشىن؟! -دەپ تىكسىنە قارادىم.
- گومينداڭمەن تىنىشتىق ءبىتىم جاساسپاق كورىنەدى... ءبىزدىڭ ەركىمىزگە جىبەرسە، شيحۋدان قۋىپ كەلگەن ەكپىنىمىزبەن ماناستاعى سارى اياقتاردىڭ توز-توزالاڭىن شىعارىپ، الدەقاشان ءۇرىمجىنى باسسالار ەدىك. گومينداڭمەن سوعىسۋعا ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر ابدەن سىر مىنەز بولىپ العان. قۋالاۋدىڭ ادىسىنە ابدەن قانىق. جانە ماناستىڭ قورعانىس-بەكىنىسى شيحۋدىكىنەن الدەقايدا تومەن. مۇنىڭ الىنۋى ارقىلى ءۇرىمجىنىڭ جۇرەگى جارىلار ەدى. ءبىلىپ وتىرعانىمىزبەن مىسىمىز سولاي قۇرىپ وتىر!
- سوندا، جەڭىلگەنى ابدەن كورىنىپ بولعان جاۋىمىزدى جەڭدىرمەۋ ءۇشىن ءبىتىم جاساسپاق پا؟!... ۇرىمجىگە كىرمەي، وسى جەردە تۇرىپ بىتىمگە كەلسەك، جاۋدىڭ تەپە-تەڭدىگىنە، ءتىپتى وكتەمىرەك تۇرۋىنا كونگەندىگىمىز بولماي ما؟
- باۋىرىم، سەندەردىڭ تۇتىندەرىڭدى بۇكىلدەي تەرىس كورىپ، قورقاتىندىققا بالاپ وتىرعان سياقتىمىن-اۋ!... ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەر دە وسى پيعىلدا. ءار كۇنى جورىق تالابىن كوتەرىپ، مازامىزدى الىپ جاتىر. قايتسىن، ىشتەرىنە سيمايدى، «جاۋ القىمىنان قىسپاي، اقيقاتقا كەلمەيدى» دەسەدى، ءبىتىم-سىتىمىنە قاراماق ەمەس!
- سىزدەردىڭ بۇل جاتۋلارىڭىز جاۋ جەرىندەگى توڭكەرىستىك ۇيىمدارىمىزدىڭ تالقاندالۋىنا سوعىپ وتىر. ءبىز قانىمىزعا ابدەن قارايىپ كەلىپ وتىرمىز! -دەپ قالعانىمىزدا كوزىمنەن جاس ىرشىپ، ءتىسىم شاقىرلاپ كەتتى. - بارلىق كورگەنىمىزدى مايدان شتابىنا مالىمدەگەنشە اسىعىپ كەلەمىز. بۇل كۇيدەگى ءبىتىم-ءبىتىم ەمەس، جەڭىلىس! بۇعان كونۋ - جاۋدىڭ ىشكى جاعىنداعى رۋحاني كۇيرەۋدى كورىپ وتىرعان سىزدەر ءۇشىن زور قىلمىس! مايدان قولباسشىلىعىنا ءدال وسىنى دالەلدەمەكپىز. شابۋىلعا شىقپايتىن بولسا، مۇنداي بەكەرشى ارمياعا كىرىپ نەمىز بار ءبىزدىڭ، سوعىساتىن بولسا عانا قايتىپ كەلەمىز. سوعىستا قانداي قيىن ورىنعا قويسا دا ءبىز دايىن!
- دۇرىس، باۋىرىم، دۇپ-دۇرىس! باس قولباسشىلىق شتاپقا دا وسى پىكىرلەرىڭدى تولىق بايانداپ، جازبا مالىمەت بەرىڭدەرشى، نەعۇرلىم ايقىن دالەلدەنسە، سوعۇرلىم جاقسى! ءبىز دە ايتىپ جاتىرمىز، ءالى ايتامىز! ەگەر قالاتىن بولساڭدار، ەكەۋىڭمەن تولىق شىعىسا الاتىن سياقتىمىن، وسىلاي بولۋ كەرەك! -دەپ پولكوۆنيك اديۋتانتىنا قارادى. - بۇل ەكى ازاماتتان كوز جازىپ قالماعايسىڭ! مايدان شتابىندا قانداي جونگە كەلەرىن سۇراستىرىپ، ماعان الدىن الا مالىمدەپ تۇر!
- قۇپ، جولداس پولكوۆنيك، الدىن الا سۇراستىرىپ، سىزگە مالىمدەپ تۇرۋعا! -دەپ اديۋتانت ساق ەتە ءتۇستى. «ۋاقىتشا» قوش ايتىپ، ءبىز شىقتىق تا، مالداسىن قۇرعان كۇيى «قۇدا قىزاي» قالدى....
قارا اعاشتى، تەرەكتى شيحاڭزى قورجاسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنان الدىمەن تۇكسيىپ ءتورت قۇلاق، ءۇش ءمۇيىزدى بيىك بۋددا بۇتحاناسى كورىنۋشى ەدى، ىرگەسىمەن قوپارىلىپ، كۇيرەپ ءتۇسىپتى. كۇن ەڭكەيىپ بارا جاتقاندا سونىڭ قاسىنان ءوتىپ، پومەششيك جاڭگۇدەيدىڭ قاقپاسى الدىنا توقتاپ ەدىك، الدىمەن كەتكەن جول باستاۋشى پارتيزانىمىزدان حابار تاپقان سياقتى، بوساعاداعى ۇيدەن ايىر قالپاقتى جاۋىنگەردىڭ ءبىرى شىعىپ، «ەكى وقۋشى وسىندا، اكىمنىڭ ۇيىنە» قوناتىنىن ايتتى.
- اتتارى سىزدەردىڭ اتتىڭ قاسىندا بولادى، جەتەكتەي جۇرىڭىزدەر! -دەپ ءوزى قويشىلاردىڭ الدىنا ءتۇستى دە، بىزگە كىرەتىن ءۇيدى نۇسقاي كەتتى. - اناۋ توردەگى... توردەگى ەسىككە كىرىڭىزدەر!...
كەڭ ساكىنىڭ قازاندىق جاعىندا سىڭار مالداسپەن وتىرعان كيمەشەك-شىلاۋىشتى اق بايبىشە ءبىزدىڭ سالەمىمىزگە ەرنىن عانا جىبىرلاتتى دا، ءتوردى نۇسقادى. ساكىدەگى مول قارا تەكەمەتتىڭ شەتىنە ىلىنە وتىردىق. ءتور توبەسىنە جايىلعان شاعىن كىلەم مەن ءتورت قابات كورپەگە، ىرگە جاعىندا جاتقان كۇمىستى كىسەگە قاراعاندا، سول كىسەدەن ۇرىككەندەيمىز، كىسىسىز توردە كىسە جاتا ما؟
اياقتى ساكىدەن سالبىراتىپ، ىرشىپ تۇرۋعا اسكەردەي دايىن وتىرعانىمىزدا، جازدىق جەڭىل قارا شاپان جامىلعان، قىزىل جىبەك ءتىستى قارا ەلتىرى تىماق كيگەن كىسى ناراۋلاي كەلىپ كىردى. ءبىز دە ناراۋلاۋ تۇرەگەلىپ، سالەم بەردىك. سالەمدى ىركىلمەي قابىلداسا دا، قولىنداعى جەز قۇماندى بوساعاعا اسىقپاي قويىپ، بايبىشە جاققا مامىرلادى. اۋىر بايبىشە جەڭىلىرەك تۇرەگەلىپ، كىسىنىڭ تورگە شىعۋىنا جول بەردى دە، ادالباقاندا ءىلۋلى تۇرعان كەستەلى جاينامازىن الىپ ۇستاتتى. ونى كىسىنىڭ ءوزى اسىقپاي، تاپتىشتەپ قانا جايىپ، تاكبىر* تۇسىرگەندە، ءۇنىن ەكىنشى رەت ەستىدىك. بەت ۇشى قىپ-قىزىل، ەلۋلەر شاماسىنداعى جاس شىرايلى كىسى ەكەن. شاعىن عانا قارا ساقال-مۇرتى اق جۇزىنە قۇپ جاراسىپتى. اتاقتى قاليبەك وسى كىسى ەكەنىن ايىرساق تا، مىنەزىن ايىرا الماي كەنەرلەپ وتىرمىز. «سالماقتى ما، ساسىق پاڭ با» دەگەندەيمىز.
ءۇشىنشى لەبىزى جاينامازىن جيىپ، كورپەسىنە جايلانىپ وتىرعان سوڭ عانا شىقتى، ساعىز-سالقىن عانا ەستىلدى:
- بالالار، بەرىرەك، تورلەتە وتىرىڭدار! قانە قايدان، قالاي كەلىپ قالدىڭدار؟
تاكاپپارلىعى بايقالىپ تۇراتىن مۇنداي سىبەر كىسىگە مەنىڭ دە سىبەرلىگىم ۇستاي قالىپ، جاۋاپتى قۋات قايىردى. ۇزاعىنان سويلەپ ءتۇسىندىردى. تومەن قاراعان كۇيى ءۇنسىز تىڭداعان اكىم ءۇنسىز تۇرەگەلدى دە، جاينامازىن ەندى اقشام نامازىنا جايدى، جايناماز جايىلىسىمەن ءبىز تاعى دا ۇرىككەندەي ساكىگە كەنەرەلەي قالدىق. («قاراپ وتىرعان» قۇداي مەن وعان قۇلدىق ۇرىپ، باس قويعان پەندەسى اراسىنا كولەڭكە تۇسىرۋدەن ۇلكەن قىلمىس بار ما؟)
سىر مىنەز بايبىشەسى دە ءسوزىمىزدى اكىمنىڭ وزىنشە ءۇنسىز تىڭداپ، جايناماز جايىلعاندا ورنىنان تۇردى دا، شام جاقتى. وشاققا وت تۇتاتىپ، پىليتاسىنا شاۋگىم قويعاندا دا سىبدىرىن ەستىمەدىك. قۇلازي باستاعان سياقتىمىز.
«وسى ەرلى-زايىپتىلار ءبىر-بىرىنە قاراپ كۇلىپ كوردى مە ەكەن؟! -دەگەن تاڭدانىس ءبىتتى ماعان. - ءاي، ىممەن عانا بايلانىسار-اۋ... اكىمنىڭ ءوزى ماڭدايىنان نۇقىپ قالماسا اشۋ كورسەتپەس تە، قولتىعىنان قىتىقتاماسا جىميماس. تىم ءدىندار كىسى ەكەن، ناماز وقىسىنىڭ باپتىلىعىن قاراشى، وق جاۋسا دا ەلەڭ ەتە قويماس، باتىرلىق اتى وسى قاسيەتىنەن-اق شىققان-اۋ!... توڭكەرىستىك ۇكىمەتكە «شىعىس تۇركىستان» اتىن قويىپ، ءدىن ۇرانىن كوتەرگەن وردالى مىقتىلاردىڭ ءبىرى وسى كىسى بولار-اق... ءيا، توڭكەرىسكە مۇنىسىنىڭ پايداسى دا تيمەي قالعان جوق!»
بۇل كىسىنىڭ ءسوز قۇلپىن اشۋ ءۇشىن «توڭكەرىسكە تيگىزگەن زيانى» جاعىنان تۇرتپەكتەپ كورگىم كەلدى. بويىنا توعىتپاي وتىرعان جايى بولسا، ونى شەشۋ ءۇشىن دە سول ەپ سياقتى. ورنىنا قايتا وتىرعان سوڭ تاعى دا ءۇنسىز قالىپ ەدى. قۋاتتىڭ الگى جاۋابىن تولىقتاۋ رەتىندە سويلەدىم. ۇرىمجىدە استىرتىن توڭكەرىستىك ۇيىمنىڭ قۇرىلۋى مەن ونىڭ كەڭەيۋى جايىندا قىسقاشا بايانداپ كەلىپ، «سىرتقى جاعىمىزدان كومەك كۇش كەلمەي قالعاندىقتان» جانىشتالعانىن ايتىپ، ءبىر كىدىرىپ ەدىم.
- قالاي، اشكەرەلەنىپ قالدى ما؟ -دەپ سۇرادى.
- ءيا، ءسىزدىڭ باسشىلىعىڭىزداعى پارتيزاندار 4-ءشى ايدىڭ 17-ءشى كۇنى كەشتە جەتىپ، ءۇرىمجىنى قورشاماق بولعان ەكەن. ءدال سول كۇنى ىشتەن كوتەرىلۋگە ساي بولۋ ءۇشىن ۇيىمداسۋ قىزمەتىن وتە جەدەلدەتىپ، جالپىلاستىرىپ جىبەرىپپىز. سىزدەر بارماي قالعان سوڭ، ءتورت-بەس كۇننەن كەيىن-اق شپيوندار جاعىنان اشكەرەلەنىپ، قولعا الىنا باستادىق. كەنجە، رەپقات دەيتىن اسكەري باسشىلارىمىز قاشىپ كەلە جاتىپ ۇستالىپ، كەسكىلەنىپ ءولتىرىلدى دە، قالعانىمىز جاپپاي تۇرمەلەندىك. «تەمىر قاسقىرعا» جەم بولدىق. تالاي بوزداق ەرلەردىڭ قول-اياعى شاعىلدى، تەمىر قارماقتان قۇلاق، ەرىندەرى جىرىلىپ، يەكتەرىنەن اسىلدى... سودان ەكىنشى رەت قاشقان وسى ەكەۋمىز عانا الدىڭىزعا امان جەتىپ وتىرمىز... گومينداڭ حالىقتى الداۋ ءۇشىن ۋاقىتشا قويا بەرگەن قىلمىستىلارىن قايتا جيىپ جاتقاندا قاشتىق.
- وي بايقۇس بالالار-اي، ە! -دەپ قالعان اكىم، ارت جاعىنا قايرىلا قارادى دا، بايبىشەسى ءتور ۇيگە ۇمتىلىپ بارىپ، ەكى جاستىق اكەلىپ تاستاسىمەن قيسايا كەتتى. از ۇنسىزدىكتەن سوڭ، «اقتالايىن با، اقتالماي-اق قويايىن با» دەگەندەي تىم كەرەناۋ سىزدىقتاتتى ءسوزىن. - كانانى ماعان تاعاسىڭدار-اق، مەن كىمگە تاعارمىن!... «ۇرىمجىگە وتەسىڭ بە» دەدى، «وتەيىن» دەپ دايىنلاددىم. «وتپەيتىن بولدىڭ» دەدى. وتپەيتىن بولدىم... ارجاعىنان وسپان باتىر، بەر جاعىنان ءبىز كىرسەك... گومينداڭنىڭ جايى بەلگىلى ەدى عوي!... سوندا ۇرىمجىگە كىرمەك بولعان قولىمىزدىڭ ءبىر بولىگى قازىر دە وزەننىڭ ارعى جاعاسىندا، ماناستىڭ جەلكەسىندە جاتىر. تۇندە كەلىپ ءتۇرتىپ، شاۋىلدەتىپ وينايدى دا، كۇندىز تاۋدا بولادى.
مۇنان سوڭ اكىم ءسوزدى دە، سويلەتۋدى دە قويعانداي تاعى دا ءۇنسىز جاتىپ قالىپ ەدى. كەلتە قارا قۇرىم پالشوپكا كيىپ، فۋراجكا قالپاعىن شەكەسىنە ساندەپ قوندىرعان يىقتى سۇرى جىگىت ەسىك اشتى:
- رۇقسات پا، اكىم؟! -دەپ قالعان ءۇنى جىلى ەستىلدى. جارىق لامپادان يەك ءتىسىنىڭ ءبىرى كەم ەكەنى دە بايقالعان سوڭ تاني قويدىق. اكىم سول جاتقان بويى قابىلداي سالدى:
- كەل، جاپپار، كەل!... مىنا بالالاردىڭ ءسوزىن تىڭداشى!
دەمبەلشە پارتيزاننان ەستىگەن ساقشى باستىعى قۋات ەكەۋمىزگە تانىس جاپپار بولىپ شىقتى: بىلتىرعى جازدىق دەمالىسقا قايتۋ جولىمىزدا ماناستان كۇيتىنگە دەيىن ءبىزدىڭ ارباعا وتىرىپ، ەكى سوتكە ىشىندە-اق تۋىستاي بولىپ العان اڭقىلداق «جاپپار اعا» ەكەن. جاڭگۇدەيلەر مەن ساقشىلاردى سىپىرا ياناتتاۋ ارقىلى تانىسقانبىز دا، «قارا كەسەك» ءانىن ۇزاق-ۇزاق قوسىلىپ شىرقاۋ ارقىلى تۋىستاسقانبىز. وندا ماناستا مال دارىگەرى ەدى، ەندى ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولىپتى. قولىمىزدان سىلكىلەپ، ارسالاقتاي امانداستى...
داستارقان جايىلعاندا اكىم دە باس كوتەرىپ، ءشايدى بىرگە ىشكەنىمەن ءتىل قاتپادى. «مىنا بالالاردىڭ ءسوزىن تىڭداشى» دەگەن ءسوزى ءوتىنىش سياقتى. ەندى كەڭىنەن اقتارا سويلەگەن ءبىزدى ءوزى دە قايتا تىڭداپ، «ەستىدىڭ بە» دەگەندەي جاپپارعا كوز قيىعىمەن سالقىن عانا قاراپ قويادى، جورىقتىڭ بوگەلىپ تۇرۋى جاعىنان قولباسشىلىققا تەرەڭ وكپەسى دە بار سياقتى. مىنەزىندە زور سالماق تا، ساقتىق تا، تاكاپپارلىق تا، وي-پىكىر جاعىنان ىمىراعا كەلمەيتىن نارازىلىق تا، قايعى دا بار ەكەنىن، ءبارى جيىلىپ، سالقىن تۇيىقتىقتىڭ كەسەك تۇلعاسىنا اينالدىرىپ قويعانىن كەيىنگى كۇنى دە اشىلماي، سول كۇيى قالۋىنان تۇسىندىك.
دارىگەر كەزىندەگى بار ويى اشىق-جارىق، ەركوڭىل، ءور مىنەزدى جاپپار دا بۇرىنعى قالپىمەن كورىنە قويمادى، ءبىز كەشىرگەن وقيعالاردى بايىرعى جۇرەگىمەن قابىلداماعانداي، داتتاپ تا، قۇپتاپ تا الدىعا شىقپاي قالدى. ساياق ارەكەت ىزدەيتىن ساقشى ءستيلى وسىلاي قالىپتاسار-اق، سويتسە دە اكىم مىنەزىنە باعۋ، اڭدىسۋ بارداي...
مەن ودان اقىلبايدىڭ قايدا ەكەنىن سۇرادىم.
- پارتيزان ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىندە ونىمەن از ۋاقىت بىرگە بولدىم. شيحۋ سوعىسىندا مىندەت ءبولىنىپ، سوعىسقا قاتىناساتىن بولىممەن بەس قورجا جاقتان شيحۋعا كۇيتىننەن قيىرلاپ كەتىپ ەدى. سودان قايتىپ كورىسپەدىك، -دەپ كۇرسىنىپ قانا قويدى. مەن تىكسىنىپ قالدىم. «ەسىل كۇلاش، ابزال باسىڭا تاعى قانداي كۇن تۋار ەكەن» دەگەن كۇدىك ءۇي قالدى كوڭىلىمە...
ءبىزدى قولباسشىلىق شتاپقا ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ شاقىردى. شاقىرا كەلگەن ايىر قالپاقتى ۇيعىر جاۋىنگەر قورجانىڭ باتىس-وڭتۇستىك شەتىنە سالىنعان جاڭا عيماراتقا - جاڭاشا ۇزىن كوريدورلى، ەڭسەلى ءۇيدىڭ ەسىگىنە اكەلىپ توقتاتتى. الدىمەن ءوزى كىرىپ مالىمدەۋگە بەتتەپ ەدى، بىزگە جىميا قاراپ العان كۇزەتشى جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى:
- وزدەرى شاقىرىپ، كۇتىپ وتىرعان سوڭ كىرە بەرمەي مە! - دەپ دابىستادى.
- ىنتيزام! - دەپ تاستاپ جۇرە بەردى باستاۋشىمىز.
- گومينداڭ ساقشىسىنداعى ادەتىن ءالى تاستاماپتى بۇل! - دەپ كۇزەتتە تۇرعان ۇيعىر جاۋىنگەردىڭ ءبىرى بىزگە قاراپ كۇلدى. - بۇرىن گومينداڭعا اسكەر بولعان...
«ساياسي ءبولىمنىڭ» ەسىگى اشىلدى دا، سوندا بارىپ كىردىك. ۇزىن مۇرىن، ۇزىن جاقتى، ۇڭىرەيگەن قىزعىش قوڭىر وفيتسەر تۇرەگەلە قول الىسىپ، ەسىك جاقتاعى ورىندىقتى نۇسقادى. قالىڭ قاسى العاشىندا تۇكسيىڭكى ەتىپ كورسەتكەن اق سۇرى ۇيعىر جىگىت كۇلىمسىرەي امانداسىپ، اتى-ءجونىمىزدى سۇراپ جازدى. ۇرىمجىگە قايدان كەلىپ، قايدا وقىعانىمىزدان باستاپ سۇراۋعا كىرىسكەندە عانا ۇڭىرەيگەن ۇزىننىڭ وزبەك ەكەنىن تانىپ ەدىك. كەيىن ۇرىمجىدەگى جاعدايدى سۇراعان سۇراسىنان، ول قالانى تولىق بىلەتىنىن تۇسىندىك، «اسكەري مەكتەپتەن كىمدەردى تانيسىڭ» دەگەن سۇراۋى عانا ءبىزدى انىقتاۋ جولىنداعى ءساتتى سۇراۋ بولىپ شىقتى. تەرگەۋىن قىسقارتۋ ءۇشىن، مەن اسكەري ات دارىگەرى رەپقاتتى تولىق بىلەتىنىمدى ايتتىم.
- ونىمەن قانداي بايلانىسىڭ بولدى؟
رەپقاتتىڭ المەن ارقىلى ۇيىم قىزمەتىندە مەنىمەن توتە ىستەس بولعانىن قىسقاشا ايقىنداپ ايتىپ، شپيوندى اتقان كەزىندە، سىرتىنان باسپالاپ قاراپ تۇرعانىما دەيىن اڭگىمەلەپ ەدىم، ۇڭىرەيگەنىم كۇلىمدەي باستادى.
- اسكەري مەكتەپتەن تانيتىنىڭ بار ما؟ - دەپ سۇرادى سوندا دا.
بوعداعا بىرگە قاشقان اقاي-ماقايدى ايتىپ ەدىم، وعان مىسە بولماعانداي اڭىرايىپ قارادى. سول مەكتەپتى جاقىندا بىتىرگەن قاسىم ازەز دەيتىن كونە ساباقتاستى، ونىڭ قازىر تۇرمەدە ەكەنىن ايتىپ ەدىم، تاعى دا تانىمايتىن راي كورسەتتى. تەرگەۋشىمنىڭ ۇزىن كەڭىردەگىنە قارادىم. ءدال سوعان تولا تۇسەتىن تاعى ءبىر دوبالداي كۋا كەرەك ەكەنى بايقالىپ-اق وتىردى.
- المەن بار ما؟ -دەپ سۇراق قويدىم.
- بار، قازىر التايدا، گەنەرال مايور دالەلقاننىڭ قاراۋىندا.
- قىراعىلىعى بارشىلىق ەدى، ءبىزدىڭ جايىمىزدى سودان سۇراعايسىز! -دەپ ورىندىق ارقالىعىنا شالقالاي ءتۇستىم. - بىلتىر كۇزدە قۇلجادان جاسىرىن بارىپ، مەنى ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىنە تارتقان سول كىسى بولاتىن.
- كەنجەنى تانيسىز با؟
- سىرتىنان ەستىگەنمىن، كورمەدىم. باستىعىمىزدىڭ ءبىرى بولاتىن. ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ تارتىبىندە وزىمەن توتە بايلانىستى ەكى مۇشەنى عانا تانيدى.
- ءزانجىرسىمان تاشكلات،* - دەپ ايقىندادى ۇيعىر وفيتسەر.
- كەنجەنى دە، رەپقاتتى دا تەرگەۋ ۇستىندە كەسكىلەپ ولتىرگەنىن ەستىدىك، - دەپ قۋات قوستى.
تەلەفون شىرىلدادى. ۇزىن وزبەك تىڭداعىشتى ۇستاي الىپ، «كەلدى... وتەتىندەي... ماقۇل!» دەگەن ءۇش ۇزىك جاۋاپ قايىرىپ قويا قويدى.
- قازىر اسكەري قىزمەتشىمىز جەتىسپەي جاتىر. مايداندا قالۋعا رازىسىڭدار ما؟ - دەپ سۇرادى سونان سوڭ. - قىزمەتتى قاۋىپ-قاتەرسىز، جاقسى جەردەن بەرەمىز!
- قاۋىپسىز قىزمەت ءوز ءۇيىمىزدىڭ ماڭىنان دا تابىلار. بىزگە قازىر سوعىس كەرەك، - دەدىم مەن، - شەشۋشى سوعىس باستالسا عانا قالماقپىز. تەز ۋاقىت ىشىندە شابۋىلعا وتۋگە ۋاعدا بەرسەڭىزدەر بولعانى، ساپقا تۇرا قالامىز!
ەكى ساياساتشى ءبىر-بىرىنە جىميا قاراستى.
- وعان كەلىسىپ قالارمىز! -دەدى ۇزىنى ماعان قاراپ باسىن يزەپ-يزەپ جىبەرىپ، ەكى بولەك كەستە ۇسىندى. - مىنا انكەتانى ەرتەڭ ساعات ونعا دەيىن تولتىرىپ بەرىڭىزدەر، قالعانىن سونان سوڭ تىڭدايمىز. قازىر سىزدەرمەن اسكەري ءبولىم سويلەسپەك.
- پولكوۆنيك ادىلبەك جولداس قايدا تۇرادى؟
- سول بولىمدە.
- ەكى ەسىكتەن ءوتىپ... ءۇشىنشى ەسىك! -دەپ اق سۇرىسى باستاي جونەلدى.
فورمالى سارعىش قوڭىر كيىم، قۇرىم ەتىك قونا جاراسقان، ءتىپ-تىك مىعىم دەنەلى قارا تورى وفيتسەر كەڭ ۇستەل الدىندا، جالاڭباس تۇرەگەپ تۇر ەكەن. تابالدىرىقتان اتتاي قاراعانىمدا بۇرىن مەن كورگەن ادىلبەككە ۇقساماي، تىم سۇستى كورىندى. سامايى قىلاڭداپ اعارعان قىسقا قارا شاشى قايقايا سۇلاپ، قارسى جاتىر. ۇنىنەن عانا ۇقساتتىم. اماندىقتى قازبالاپ سۇراي ۇمتىلىپ، قول الىستى.
- كەلىڭدەر، باۋىرلار، امان-ەسەن قايتتىڭدار ما؟... دەنساۋلىق قالاي؟ كەل، كەل، وتىرىڭدار، وتىرىڭدار!
توردەن ەسىككە دەيىن ىرگەلەتە قاتار قويىلعان ورىندىقتارعا ءوزى دە بىزبەن بىرگە كەلىپ وتىردى. ەسەلەي امانداستىق.
- قايتىپ كەلگەنىڭىزدى كەشە بەكساپادان ەستىدىك. ءبىزدىڭ اپەكە قايدا، امان با، كەلدى مە؟ -دەپ سۇرادىم.
- امان، دەنساۋلىعى جاقسى، قازىر لەپسىدە، دارىگەر. ساعان ايرىقشا سالەم ايتقان. ەكى جيەنىڭ بار، ءبىرىن الماتىعا العاش بارعاندا كوردىك تە، ءبىرىن مەن وسى جاققا جۇرەردە عانا كوردىك. ءۇش جارىم جىل سوعىستا بولىپ قايتقانمىن... كەشە كەشكە جاقىن الدىڭعى شەپتى ارالاپ، تومەن كەتىپ ەدىم. سەنىڭ كەلگەنىڭدى تاڭەرتەڭ قايتىپ كەلىسىممەن بەكساپانىڭ تەلەفونىنان ەستىدىم. توسىن كورسەم تانىمايدى ەكەنمىن. ال ءوزىڭ جۇدەۋسىڭ عوي، دەنساۋلىق جايى قالاي؟
- دەنساۋلىعىم جاقسى. قۇرال ۇستاپ سوعىسۋ ءۇشىن جاراپ-ىسىلىپ كەلگەنىم عوي.
- جۋىقتا بايكەننەن حات العانمىن. ءۇي ءىشىڭ تۇگەل امان ەكەن. اكەڭ ماعان سەن تۋرالى قۇلاق تۇرە ءجۇرۋدى كوپ تاپسىرعانىن جازىپتى. «بەرى وتسە-اق كىدىرتپەي قايتارىپ، امان كورسەتسىن» دەپتى. ال وزدەرىڭ مىنا ساياسي بولىممەن قالاي كەلىسىپ شىقتىڭدار؟
- سوعىس بولسا، قالامىز دەدىك.
- تەز ارادا جورىققا وتەسىزدەر مە، اعاي، سونىڭ شىندىعىن ايتساڭىز؟ - دەپ قۋات جىميا ءوتىندى.
- وتەمىز-وتپەيمىز دەپ ەشكىم ۇكىم شىعارا الماي جاتىر عوي قازىر. تومەنگى جاقتىڭ تالابى كۇشتى بولسا دا، كىدىرىپ تۇرعان جوعارعى جاق. قازىرشە ۇيلەرىڭە كورىنە تۇرساڭدار، سوعىس بولا قالسا، قايتىپ كەلمەيسىڭدەر مە؟ سەميا جاعدايلارىڭدى ايتىپ، رۇقسات اپەرەيىن.
- تىم بولماعاندا، ءبىر سوعىسپاي كوڭىلىمىز كونشىر ەمەس، - دەدىم مەن، - توگىلگەن تازا قاندار، ۇزىلگەن اسىل جاندار، كورگەن اشتى ازاپ... زىلدەي اۋىر كەك بار كوكىرەگىمىزدە، تىنىسىمىزدان بۋىپ، ىشىمىزدەن مۇجىپ بارادى، ەمى سوعىس قانا... نە بولسا دا قالىپ كورەيىك اعاي! ۇرىمجىدەگى دوستارمەن دە، قاندەس قاسپەن دە كەلىسىم-كەسىمىمىز وسى مايدان ەدى!
قانشالىق بەكەم بەكىپ سويلەسەم دە، كوزىمنەن قوس تامشى ىرشىپ كەتتى. توقتاتا قويدىم ءسوزىمدى. ماعان بايىپتاي قاراپ وتىرعان پولكوۆنيك باسىن سالماقپەن ءيدى:
- بولادى، وندا، نەسى بار... ەگەر سوعىس وسى جەردە توقتاپ قالسا، مەن دە قايتامىن عوي، بىرگە قايتارمىز، قالساڭدار قال... سولاي، شىن ازاماتقا مۇندايدا وسى مىنەز بىتەدى! تىڭدارلىق ءىرى كۇيلەرىڭ دە بار بولدى!...
«ءيا، ول كۇي -قان تەڭىزىندە جۇزدىرەرلىك سوعىس كۇيى» دەدىم ىشىمنەن.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، فاشيزم - سوعىسقۇمارلىق دەگەن ءسوز عوي. مەنىڭ قان مايدانعا «سوعىس»، «سوعىس»، «سوعىس» دەپ قانعا جەرىك بوپ ۇرانداپ كىرگەنىمدى كوردىڭىز!... مەملەكەت كولەمىنەن مەنەن زور قانقۇمار، مەنىڭ وزىمنەن بۇدان زور قىلمىس ىزدەپ اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار! ءاي، بىراق، ءسىز قىلمىسقۇمارسىز عوي، قۇمارعا تويىم بار ما!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* گوسپودين (ورىسشا) - تاقسىر، مىرزا.
* تاكبىر - نامازدىڭ پارىز ءبولىمىن باستارداعى قىسقاشا ازان.
* شىنجىر تارىزدەس ۇيىم.
