قاراقىپشاق قوبىلاندى جىرىندا «قىرىق مىڭ ءۇيلى قيات» جىرى كەزدەسەتىن. ول كەزدە وعان كىم كوڭىل اۋدارعان؟! «قىرىق مىڭ ءۇيلى قياتتان» شىڭعىس حاننىڭ شىققانىن كىم بىلگەن؟! بىراق مەن وقىعان سول جىرلاردا موڭعول ەكەنى ايتىلمايتىن. «موڭعول» دەگەن ءسوز دە كەزدەسپەيتىن.

سونداعى «قىرىق مىڭ ءۇيلى قيات» قازاقتىڭ كەرەي، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، مەركىت، ۋاق، تاعى باسقا تولىپ جاتقان تايپا-رۋلارى سياقتى ايتىلاتىن جانە وقىلاتىن. ءبىز سولاي ءتۇسىنىپ وستىك جانە كىشكەنتاي كەزىمىزدەن ولار قازاق دەگەن وي-پىكىر قالىپتاستىردىق.

ول كەزەڭدە قىپشاق-قازاقتىڭ ءار تايپاسىندا، ءتىپتى رۋىندا حان سايلانا بەرەتىن. بۇل قوعام ساناسىنىڭ سونشالىقتى دامي قويماعان، فەودالدىق كەزەڭى ەمەس پە؟.. سوندا قىپشاق-قازاق تايپالارى (باسقا تۇركى جۇرتى: وزبەك، تۇرىك، ءازىربايجان، تۇرىكمەن، قىرعىز، تاعى باسقالار بۇل ايماقتا تىرشىلىك كەشپەگەن) ءتىلى، ءداستۇرى ءبىر بولعانىمەن، جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بولەك بولعاندىقتان ءارى اراقاشىقتىعى دا ءبىراز جەردى الاتىندىقتان، مالىن ءبولىپ اكەتىسىپ، بىرىنە-ءبىرى جاۋشا قارايتىن. بىراق تۇپتەپ كەلگەندە ءبارى ءبىرتۇتاس حالىق بولاتىن. سوندىقتان شىڭعىس حانعا قىپشاق-قازاق حانىنىڭ ءتۇپ اتاسى جانە الەمگە اتى شىققان ەڭ ۇلى قايراتكەرى دەپ قاراعانىمىز ءجون-اۋ.

ورىستىڭ الەكساندر سولوۆەۆ اتتى زەرتتەۋشى-تەرمينولوگ ءارى جازۋشىسى ءوزىنىڭ «رەچ تەرمينوۆ» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەيدى: «تاك كاك نارود مونگولوۆ نەت، ەست نارود پروجيۆايۋششي حالحينسكي بۋريات، نو ەست ۆ ميرە راسپروسترانەننىي تەرمين «مونگول». تەرمين «مون - گولل» - ياۆلياەتسيا كيتايسكيم سلوۆوم». سونىمەن قاتار، ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، اكادەميك ۆ.فەدوروۆتىڭ «زاپيسكي و گرانيتساح وكرۋجايۋششيە گوسۋدارستۆامي روسسي» دەگەن زەرتتەۋ كىتابىندا بىلاي دەلىنەدى: (93-بەت، 1997 جىل) «ۆ سوۆرەمەننوي مونگولي، حوتيا وني  نازىۆايۋت سەبيا  مونگولامي، فاكتيچەسكي  وني پرينادلەجات نارودام بۋرياتي. كوگدا-تو رۋسسكيە  ۋستانوۆيلي گرانيتسۋ، نارود بۋريات راسكولولسيا نا دۆە چاستي، لەسنىە ي ستەپنىە. ۋ نيح وبششيە  تراديتسي، وبىچاي، يازىك ي داجە وديناكوۆايا ودەجدا. وبا نارودا ۆەرى بۋددى. يح ناسەلەنيە  وچەن مالوچيسلەننو. سلوۆو «مون – گولل»  ياۆلياەتسيا  كيتايسكيم سلوۆوم. ۆ پەرەۆودە  كاك «سكوتنيكي». بۋريات – مونگولى نە موگلي  ۆىستۋپات پروتيۆ درۋگيح گوسۋدارستۆ، تاكيح كاك ۆەليكي كيتاي ي درۋگيح يمپەري. پوەتومۋ بۋرياتى ۆ داننوە ۆرەميا (مونگولى) نە ۆ سوستوياني بىلي توگدا وبرازوۆات ميروۆۋيۋ دەرجاۆۋ، تاك كاك وني بىلي وچەن مالوچيسلەننى. ا چينگيس حان ي پودچينيايۋششيەسيا ەمۋ  رودى، پلەمەنا بىلي تولكو كيپچاكامي. وني گوۆوريلي نا كيپچاكسكوم يازىكە (درەۆنەكازاحسكوم يازىكە)», - دەپ كورسەتەدى. مىسالى،  شىعىستاعى ۇلى كورشىمىز «قىتاي» دەگەن جىبەك ماتانىڭ اتىمەن اتالادى. بىراق وسىعان قاراماي، ولار وزدەرىن «حاندىقتارمىز» نەمەسە «حانسۋلارمىز» دەيدى. كەزىندە ۇلى جىبەك جولىمەن ءتۇرلى-ءتۇستى ماتالار ەۋروپاعا دەيىن جەتكەن. ماتاعا قىزىققان ەل، وسى ماتانى وندىرەتىن ەلدى «قىتايدى» - (ماتانى ايتقانى)  شىعارۋشى ەل»  دەپ اتاپ كەتكەن. وزدەرىن «ۇلى حان ەلىمىز»، «حانسۋلارمىز» دەپ جۇرگەن جۇرتقا «قىتاي» ءسوزى جابىستى دا قالدى. تاريحتا ماتانىڭ اتىمەن قىتاي ەلى بولىپ اتالدى. قورسىنعان دا جوق، نامىستانعان دا جوق، اقىرى وسى ءسوزدى مويىنداپ، وزدەرىنە قابىلداپ الدى.

بارتولدتىڭ زەرتتەۋ تومدارىن اۋدارىستىرىپ وتىرساڭ، وسىدان مىڭ جىل بۇرىن بۋرياتتار 2-3 مىڭ عانا ءتۇتىن ەكەن. تۇبىتتەي عانا از ەل يمپەريا تۇرماق، حاندىق قۇرا الا ما؟  ولاردىڭ تاريحىن اۋدارىستىرىپ كورسەك، حان كوتەرۋ ءداستۇرى جوق ەكەن. سوندا، بۋدداعا تابىناتىن جۇرت وزدەرىن تۇركىلەر دەپ سەندىرمەك بولادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان  جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz