جەر-جەردە قۇرعاقشىلىق سالدارىىنان مال قىرىلىپ جاتىر دەگەن حاباردىڭ حالىققا ۇرەي تۋعىزىپ وتىرعانى راس. مۇنداي قورقىنىشتىڭ پايدا بولۋى تاريحي سەبەپتەردەن تۋىندايدى:

- مالمەن كۇن كورگەن حالىق كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن ءوزىنىڭ تىرشىلىگىنىڭ كوزى ەتكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. بۇرىنعى يندۋسترياعا دەيىنگى زاماندا قازاق ەلىنىڭ تابيعي-گەوگرافيالىق جاعدايى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىن قورەك كوزىنە تاۋەلدى ەتتى. ول - مال شارۋاشىلىعى بولاتىن. سوندىقتان، قازاق ەلى مال ىڭعايىمەن ۇنەمى كوشۋ-قونۋ جاعدايىندا ءومىر ءسۇردى.

جالپى، بۇل قازاق حالقىنا عانا ءتان زاڭدىلىققا جاتپايدى: ول زامانداردا ءاربىر حالىق ءوز ءومىر ءسۇرۋ قالىبىن ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان گەو-تابيعي جاعدايىمەن عانا ۇشتاستىرۋعا ءماجبۇر ەدى. مىسالى، وتىرىقشى حالىقتار ەگىنشىلىكپەن اينالىستى، ەلدىمەكەندەردە قولونەردى دامىتى. (ول عىلىم مەن ونەرگە (ينجەنەرياعا) دەگەن سۇرانىستى تۋدىرۋشى فاكتور). قالالار مەن ەلدىمەكەندەر پايدا بولدى. ال تەڭىز جاعالاعان حالىقتار تەڭىز ونىمدەرىن وندىرۋگە جانە تۇتىنۋعا بەيىمدەلدى (جاپوندار، كورەيلەر جانە ت.ت.). سوندىقتان، قازاق ەلىنىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋى دا وسى زاڭدىلىقتار قاتارىندا بولاتىنى شىندىق... بىراق، مال شارۋاشىلىعىنىڭ سىرتقى تابيعي فاكتورلارعا تاۋەلدىلىلىگى وتە جوعارى بولادى. مىسالى، تەڭىز بالىعى جىل-ون ەكى اي قورەككە جارايدى. ەگىنشىلىكتى سۋارمالى ەتۋگە بولادى جانە ت.ت.

ونىڭ ۇستىنە، وتىرىقشى كاسىپتىك جاعدايدا ازىق-تۇلىكتىڭ الداعى قورىن جاساۋ مۇمكىندىگى دە جوعارى بولادى: حالىق قانداي دا ءبىر قيىن جاعدايلارعا تاپ بولعاندا (مىس. سوعىس) - ولار ءبىرشاما ۋاقىت سول قوردى پايدالانىپ ءومىر سۇرە بەرەدى. ءسويتىپ، سول ەكى ارادا ولاردىڭ جاعدايدى تۇزەۋگە مۇمكىندىگى، ياعني، حالىق رەتىندە ساقتالۋ مۇمكىندىگى الدەقايدا جوعارى بولادى. ال كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاق ەلى ۇنەمى دە تىكەلەي، توتەسىنەن تابيعي قاتەرلەر وتىندە تۇراتىن، ولار: ەپيدەميالىق مال اۋرۋى قاتەرى، قولايسىز اۋا-رايى، كوش-قون تەحنولوگياسىنىڭ قيىندىعى، مالدىڭ سۇرىپتالعان تۇرلەرىن ءوسىرۋ قيىندىعى جانە ت.ت.

سوندىقتان، قازاق ەلى تابيعي اپاتتى جاعدايدا (جۇت) قاتتى زارداپتار مەن زاۋالعا ۇشىراۋ قاتەرى وتە جوعارى جاعدايدا تۇردى. ياعني، قازاق ەلىنىڭ مال شارۋاشىلىعىن «جارتىلاي اسكەري سىناق الاڭى» (پوليگون) دەپ اتاۋعا دا بولۋشى ەدى. سوعان سايكەس، بۇل حالىقتا ونداي ومىرگە لايىقتالعان «ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەلەرى» قالىپتاساتىن، ولار: ءوزارا كومەك، كەلىسىمگە كەلۋ، اقيقاتتان قاشپاۋ، شىندىقتى بۇركەمەلەمەۋ، سابىرلىلىق، ادىلەتتىلىك، وجەتتىك پەن قايسارلىق جانە ت.ت. سەبەبى، قازاق ەلى «ءوزىڭدى ءوزىڭ الداساڭ دا، تابيعاتتى الداي المايسىڭ» دەگەندى جىلىنا ەمەس، كۇندىگىندە ءوز باسىنان وتكەرىپ وتىرعان!

ەڭ باستىسى، مۇنداي قاتال «جاترىلاي اسكەري» ءومىر جاعدايىندا قازاق ەلى ءۇشىن ءاربىر ادام باستى قۇندىلىق بولدى. ماسەلەن، بۇگىندە ايتىلىپ جۇرگەن قوعامداعى «ەرلەر» مەن «ايەلدەر» دەگەن ءبولىنىستىڭ وتباسىلىق دەڭگەيدە اراجىگى اجىراتىلعانىمەن، حالىق ومىرىندە ولاردىڭ ەكەۋى دە تەڭ دارەجەدە بولدى. سول ارقىلى، ءوز زامانىندا تابيعاتتىڭ «اتالىق باستاۋ» جانە «انالىق باستاۋ» دەيتىن ۇلى زاڭى قازاق ەلىندە تولىق سالتانات قۇردى.

تىپتەن، ول جاراتۋشى قۇداي دۇنيەتانىمىندا دا (سەنىمىندە) ءتاڭىر جانە ۇماي انا بەينەلەرى ارقىلى كورىنىس تاپتى. ناتيجەسىندە، قازاق ەلى عاسىرلار بويى وسىنداي مال شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدىڭ حاس شەبەرلەرىنە اينالسا دا - ۇلى تابيعاتتان قۇدىرەتتى بولا المادى. ولار ءبارىبىر دە وقتا-تەكتە قۇرعاقشىلىق، ونىمەن بىرگە كەلەتىن جۇت دەيتىن اپاتتارعا كەزدەسىپ وتىردى.

مىنە، بۇگىن دە «مال قىرىلىپ جاتىر» دەگەن حابارلار قازاق ساناسىندا ساقتالىپ قالعان «جۇت» دەگەن قاتەرلى ءسوزدى قايتا ەسكە ءتۇسىرىپ، ول گەندىك تۇرعىداعى جادىنى وياتىپ، «جۇت كەلە جاتىر ما؟» دەيتىندەي قورقىنىشتى تۋدىرۋدا.

قازىر الەم يندۋستيالىق داۋىرگە كوشكەن. ەندىگى كەزدە پايدا بولعان جاڭا تەحنولوگيالار، كوممۋنيكاتسيا مەن لوگيستيكا ەشقانداي جۇتتىڭ بولۋىنا جول بەرمەۋى ءتيىس ەدى... بىراق ول ورىن الۋدا. نەگە؟ سەبەبى، ءبىز مال شارۋاشىلىعىن تولىعىمەن جەكەنىڭ قولىنا وتكىزىپ، سوعان تاۋەلدى بولىپ قالدىق. ال مەملەكەت جەكە شارۋانى جۇتتىڭ الدىن الاتىن «تەحنولوگيالىق قاۋىپ-قاتەر الدى» شارالارىمەن قامتاماسىز ەتۋدەن باس تارتتى. شارۋانى «وزىمەن ءوزى»، ياعني، قاتەر وتىندە تاستاپ كەتتى. ويتكەنى، ونداي «قاتەردىڭ الدىن الۋ» شارالارى ۇجىمدىق دەڭگەيدە عانا اتقارىلۋى مۇمكىن. ولار - كومپلەكستى شارالار. مەملەكەت ۇجىمداردى كۇشتەپ تاراتقان كەزدە سول قاۋىپسىزدىك شارالارىن قامتاماسىز ەتۋدى ءوز موينىنا الىپ قالۋى كەرەك ەدى. ۇجىمدى تاراتقاندا مەملەكەت وزىنە ۇجىمدىق فۋنكتسيانى تولىعىمەن الۋى كەرەك ەدى... العان جوق. ناتيجەسىندە نە بولدى؟

ناتيجەسىندە بۇرىنعى ۇجىمدىق تۇرعىدا ۇيىسىپ جۇمىس ىستەپ تۇرعان، جۇتتان (ەپيدەميادان ت.ت.) قاۋىپسىزدىك شارالارى ۇجىمدىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا قورعالعان جۇيە قيرادى. ونىمەن بىرگە مالعا ىڭعايلى «كوشپەلىلىك» تە جويىلدى. (بارى - ۇلكەن قيىنشىلىقپەن، قاتەرمەن، شىعىنمەن ارقارىلۋدا). باستىسى - بۇگىندە «قازىرگى زامان كوشپەندىلەرىندە» ەشقانداي دا قاۋىپسىزدىك كەپىلدىك جوق ەكەندىگى! (قازىرگى الەمدەگى وركەنيەت زامانىندا!) وسىدان بارىپ، شاراسىزدىق تەك شارۋاعا كەلدى دەپ ويلايمىز. الايدا، مەملەكەتتىك ازىق-تۇلىك جانە ت.ت. قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان بۇل جۇت – مەملەكەتتىك شاراسىزدىقتان ورىن الۋدا دەسەك قاتەلەسپەيمىز!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

ءال-فارابي ات. ۇۋ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

Abai.kz