قازiرگi قازاقستاننىڭ رەسمي تاريحناماسى بەكiتكەن جانە كوپشiلiك قابىلداعان دايەك بويىنشا، ابىلاي حان 1711 جىلى تۋعان. ياعني، وتكەن 2011 جىلى 300 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتۋگە تيiس ەدi.

مۇلدە ەسكەرۋسiز قالىپتى. وكiمەت ەمەۋرiن بiلدiرمەدi, ال باسىبايلى جالپى جۇرتقا ءبارiبiر ەكەن. تاڭعالارلىق ەشتەڭە دە جوق. ەگەر ەڭ بيiك مiنبەردەن: "بۇعان دەيiنگi زاماندا قازاق حالقىنىڭ اتاۋلى مەملەكەتi بولعان جوق، وزiندiك شەكاراسى دا بولمادى!" - دەپ بiر ەمەس، ەكi ەمەس، الدەنەشە قايىرا جار سالىنسا، بۇل ورەسكەل قاعيدانى عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتى قوستاپ وتىرسا، وندا ابىلاي دەيتiن حان دا بولماعان، ەندi سول جوعىمىز كەنەتتەن بار شىعىپ، بۇكiل رەسپۋبليكا شەگiندە ناسيحاتتالىپ جاتۋى... سۇمدىق ەمەس پە - عاسىر عۇلاماسى كۇن كوسەمنiڭ جارقىن بەينەسiنە كولەڭكە ءتۇسۋi مۇمكiن! باس اۋىرتپاس، بۇكپەسiز انىعى - وسى.

قازiرگi قازاقستاننىڭ رەسمي تاريحناماسى بەكiتكەن جانە كوپشiلiك قابىلداعان دايەك بويىنشا، ابىلاي حان 1711 جىلى تۋعان. ياعني، وتكەن 2011 جىلى 300 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتۋگە تيiس ەدi.

مۇلدە ەسكەرۋسiز قالىپتى. وكiمەت ەمەۋرiن بiلدiرمەدi, ال باسىبايلى جالپى جۇرتقا ءبارiبiر ەكەن. تاڭعالارلىق ەشتەڭە دە جوق. ەگەر ەڭ بيiك مiنبەردەن: "بۇعان دەيiنگi زاماندا قازاق حالقىنىڭ اتاۋلى مەملەكەتi بولعان جوق، وزiندiك شەكاراسى دا بولمادى!" - دەپ بiر ەمەس، ەكi ەمەس، الدەنەشە قايىرا جار سالىنسا، بۇل ورەسكەل قاعيدانى عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح ينستيتۋتى قوستاپ وتىرسا، وندا ابىلاي دەيتiن حان دا بولماعان، ەندi سول جوعىمىز كەنەتتەن بار شىعىپ، بۇكiل رەسپۋبليكا شەگiندە ناسيحاتتالىپ جاتۋى... سۇمدىق ەمەس پە - عاسىر عۇلاماسى كۇن كوسەمنiڭ جارقىن بەينەسiنە كولەڭكە ءتۇسۋi مۇمكiن! باس اۋىرتپاس، بۇكپەسiز انىعى - وسى.

سوعان وراي... ەمەس، توتەنشە بiر تۇرعىدان العاندا، سۇيiكتi ۇكiمەتiمiز بەن تۋىسقان پارتيامىزدىڭ نامىسىنا تيەر "300 جىلدىق" اتاۋسىز كەتكەنi ءۇشiن ەندi, زيالى ەمەس، زياندى دەپ تانىلعان قاجەتسiز قاۋىم - مىنا بiزدiڭ شامدانۋىمىز ورىنسىز. ويتكەنi... بiلگiر تاريحشىلار ايگiلەگەن 1711 جىلى ابىلاي حاننىڭ ەلەسi بۇ دۇنيەدە جوق. ەكi جىلدان سوڭ تۋعان. "298 جىلدىق مەرەيتوي" بوراتستاننىڭ وزiندە سولەكەت كورiنەر ەدi. ابىلاي حاننىڭ جوقشىلارى عانا ەمەس، وتكەندەگi قازاق ورداسىنىڭ، ودان ارعى التىن وردا، شىڭعىس حان يمپەرياسى، تۇرiك قاعاناتىنىڭ جاقتاستارى دا ماقۇلداي قويماس. شىن مانiسiندەگi "300 جىلدىق" - 2013 جىلعا سايكەسەدi. ەسەبi, وتكەن جىل ەمەس، كەلەر جىل.

بۇل ارادا بار كiلتيپان اتالماعان جانە اتالماۋعا تيiس مەرەيتويدا عانا تۇرعان جوق.

كوپ ۇزاماي-اق الاشقا سىرت اينالعان بايانسىز بوستاندىققا ءالi ەكi جىل دا تولماعان، ءۇمiت مول، سەنiم زور 1993 جىلى، "قازاق تاريحىنىڭ الiپپەسi" اتتى ەڭبەگiمiزدە نىقتاپ ايتقان ەدiك: "...تالاسسىز اقيقات - ابىلاي 1713 جىلى تۋعان. ەكi جىلدىڭ ارى-بەرiسiندە نە تۇر دەۋگە بولمايدى. ويتكەنi ابىلاي ءومiرi, ونىڭ بەلگiلi بiر كەزەڭدەرi ەلەۋلi تاريحي وقيعالارمەن تiكەلەي بايلانىستى". سوندىقتان كەلەر جىلى دا اتاۋسىز قالۋى انىق مەرەيتوي قاقىمەن ەمەس، تاريحي شىندىق ءۇشiن، سول، وتكەندەگi جازبامىزدىڭ تيەسiلi تۇستارىن امالسىز قايتالاپ، تاراتىپ ايتۋ قاجەت دەپ بiلدiك. بالكiم، مارتەبەلi قۇرداسىمىز ەكەۋiمiز قاتارىمىزبەن نىسانالى 2030 جىلدى شاۋىپ ءوتiپ، توقسان التى جاسقا جەتەتiن 2036 جىلى كادەگە اسىپ قالار - "ابىلاي حاننىڭ 333 جىلدىق مەرەيتويى!" دەپ، جاپىرلاپ جاتساق نەسi بار...

سونىمەن، 1713. بiزدiڭ قازiرگi, سوۆەتتiك جۇيەنi, سوتسياليستiك قۇرىلىستى دارiپتەۋ ارقىلى اتاق، دارەجەگە جەتكەن بiلiمپاز تاريحشىلارىمىز تاعايىنداپ بەرگەن 1711 - دولبارمەن، ويدان الىنا سالعان جاڭساق تۇسپال. بۇرىنعى-سوڭعى ەشقانداي ەسكiلiكتi ەسكەرتكiش، رەسمي، جازبا قۇجاتتا ابىلاي 1711 جىلى تۋعان، جەتپiس جاسقا كەلگەن دەيتiن ناقتى بايلام، تiپتi, ەمەسكi ماعلۇمات جوق. كەرiسiنشە، بارلىق دەرەك 1713 جىلعا تiرەلەدi.

اتاپ ايتساق، رەسەيدiڭ سiبiر شەبiندەگi اسكەرباسى، گەنەرال-مايور ن.وگارەۆتiڭ سىرتقى iستەر كوللەگياسىنا 1781 جىلى مامىردىڭ سوڭىندا جازعان قۇپيا قاتىناسىندا: "وسى جىلعى ماي ايىنىڭ 23-i كۇنi ماعان حابار جەتتi: قىر­عىز-قايساق... ورداسىنىڭ حانى ابىلاي جاسى الپىس توعىزعا قاراعان شاعىندا، جورىق ۇستiندە اۋىرىپ، دۇنيە سالىپتى", - دەپ جازادى. ورىسشاسى: "...بۋدۋچي ۆ پوحودە، وت پريكليۋچيۆشەيسيا ەمۋ بولەزني، ۋمەر نا شەستدەسيات دەۆياتوم گودۋ..." ناقپا-ناق اۋدارساق، "الپىس سەگiزدەن اسقان شاعىندا" بولىپ شىعادى. Iزiنشە، ابىلاي حاننىڭ مۇراگەر ۇلى ءۋالي سۇلتاننىڭ رەسەي پاتشايىمى ەكاتەرينا ەكiنشiگە جولدانعان ماعلۇمداما-حاتىندا دا وسى دەرەك قايتالانادى. سول قالپىندا ايتساق، "الپىس توعىز". ەجەلگi قازاق راسiمiندە انا قۇرساعىنداعى توعىز اي بiر جاسقا ەسەپتەلiپ، ساناتقا قوسىلعان، ياعني كۇنتiزبەلiك الپىس سەگiز جاس. بۇل قۇجاتتار "روسسيانىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ارحيۆiندە" ساقتالعان، باسپا بەتiندە جاريالانعان، ياعني، جەر استىندا جاتقان، قۇپيا دەرەك ەمەس. قازiرگi ەگەمەن وقىمىستىلارىمىزعا عانا بەيمالiم جاعدايات.

ابىلاي حان تاريحتاعى قىزمەتiنە وراي قازاق حالقىنىڭ ەسكiلiكتi, ۇلتتىق ساناسىندا الدىڭعى قاتارداعى، ەڭ اتاقتى، ەڭ داڭقتى تۇلعالاردىڭ بiرi بولدى. اسقارالى بەينەگە قاتىستى تاريحي ەپوستا، اڭىز اڭگiمە، اقىندار مەن جىراۋلاردىڭ ولەڭ، تولعاۋلارىندا اتاپ ايتىلادى. ابىلايدىڭ العاش رەت داڭققا شىعۋى - جيىرما جاسىندا ("جيىرما جاسىڭ تولعاندا، - قالماقپەن سوعىس بولعاندا، - العاشقى باقتى تاپقاندا،

- شارىشتىڭ باسىن قاققاندا..."); بۇدان سوڭ قىرىق سەگiز جىل بيلiك قۇرعان ("سۇراساڭ، ابىلايدى مەن ايتايىن، - حان بولعان قىرىق سەگiز جىل كوكشەتاۋدا..."). تاعى دا الپىس سەگiز جاس دەپ قويىڭىز.

سونىمەن، قايتكەندە دە بۇرا تارتار قيسىن جوق. ابىلاي-باحادۇر حان انىق الپىس سەگiز جاسىندا دۇنيەدەن وزعان. (كەزەكتi تاشكەنت جورىعىنان قايتقان ساپار، ارىس وزەنiنiڭ سىرعا قۇيار اتىراۋىنا تاقاۋ تۇس، ەل اڭگiمەسiنiڭ ايتۋىنشا، حان-قورعان دەگەن جەردە.) ارالىق قانشاما شالعاي بولعانىمەن، ءماندi, ايعاقتى حابار ورىس شەبiنە ءۇش-ءتورت اپتادان اسپاي جەتۋگە تيiس. ەسەبi, كوكەكتiڭ سوڭى دەپ ناقتى ايتۋعا بولادى. 1781 جىل. ادەپكi اريفمەتيكاعا سالساڭىز، 1713 جىلى تۋعان بولىپ شىعادى.

تۋاسى ەسiمi - ءابiلمانسۇر. شىڭعىس حان - جوشى حان - ورىس حان - ءاز-جانiبەك حان اۋلەتi. بەرگi بiر باباسى - ەسiم حان زامانىندا بۇقار حاندىعىنا قارسى قىرعىن سوعىستاردا اتاققا شىققان قانiشەر ابىلاي سۇلتان. فەرعانا ءامiرi, بiزدiڭ جازىلماعان تاريحتاعى ايتۋلى تۇلعالاردىڭ بiرi. ءابiلمانسۇر-ابىلايدىڭ ءوزiنiڭ تۋعان جەرi دە وسى ابات ايماق، اقتابان-شۇبىرىندى كەزەڭiنە دەيiن قازاق ورداسىنىڭ عۇزىرىندا بولعان تەرiستiك-شىعىس فەرعانا، احسى ءوڭiرi دەپ بiلسەك كەرەك (كەيiن، قىرعىز جورىعىنداعى جەڭiستەن سوڭ ابىلاي وسى وڭiردە قالىپ قويعان بiراز جۇرتتى قازاق iشiنە قايىرا كوشiرگەن).

ابىلاي-باحادۇر حاننىڭ اۋەلگi ءومiر وتكەلدەرi تولىقتاي ماعلۇم بولماعانىمەن، كەمەل كەزەڭiندە تۋعان حالقىنىڭ ەركiندiگi مەن ەڭسە-مەرەيi جولىندا جاساعان ولشەۋسiز ەڭبەگi تۇگەلدەي ماعلۇم.

ون ەكi, ون ءۇش جاسىندا جوڭعار قاراۋىندا قالعان قازاق جەرiنiڭ شەگiنە وتەدi جانە پاناسىز، جەتiم بالا رەتiندە كوپ مەحنات شەككەن.

بۇدان سوڭ، شاماسى بەس-التى جىل مۇعدارىندا، قولايلى ساتiمەن، ارقاداعى ابiلمامبەت حاننىڭ الدىنا جەتiپ، اتا-تەگiن ايگiلەپ، قاتارعا قوسىلادى جانە اسكەر iسiنە بiرجولا ماشىعادى دەپ بايىپتار ەدiك.

جيىرما جاسىندا، ياعني 1733 جىلى ابiلمامبەت حاننىڭ جاۋىنگەر جاساعى قۇرامىندا، الاكول ماڭىنداعى ۇلكەن سوعىسقا قاتىناسادى; ۇرىس باستامىنداعى جەكپە-جەكتە قالدان-سەرەننiڭ جاقىن باۋىرى، قالماقتىڭ باس باتىرى شارىشتى ءولتiرiپ، قازاق اسكەرiنiڭ ءساتتi جەڭiسiنە جول اشادى. ناتيجەسiندە، ۇلكەن ابىرويعا بولەنiپ، تۋاسىلى تەگiنە وراي سۇلتان اتانىپ، جەكە وردا تiگەدi جانە كوپ ۇزاماي، اقىلدى اعا، ءمارت، كەڭپەيiل ابiلمامبەتپەن بiردەي بيلiككە جەتiپتi. ەندi ورتا ءجۇزدiڭ بۇكiل اسكەر iسiن ءوز قولىنا الادى. كۇن وزعان سايىن ابىلايدىڭ اتاق-داڭقى وزىپ، بەدەل-بيلiگi ارتىپ، وكiمi كۇشەيە بەرەدi.

1739 جىلعى كۇزدە، سوعان جالعاس 1740 جىلدىڭ قىسى مەن كوكتەمiندە، ءدۇربiن-ويراتتىڭ، ارقايسىسى وتىز مىڭدىق شەرiكتەن قۇرالعان، كەزەكتەس، ءۇش دۇركiن جورىعىنىڭ بەتiن قايتارىپ، سارى-ارقانىڭ ورتالىق ايماعىنا وتكiزبەيدi, وسى ءساتتi ۇرىستار ناتيجەسiندە قازاق ورداسىن بiرجولا قۇرىپ كەتۋ قاۋپiنەن ساقتاپ قالادى.

1753-54 جىلدار ورايىندا ءدۇربiن-ويراتتىڭ تاق تالاس iشكi سوعىستارىنا بەلسەنە ارالاسىپ، دامىلسىز شاپقىن ارقىلى ەجەلگi دۇشپاندى ابدەن السiرەتەدi.

1755-56 جىلداردا تابانداسقان مايداندى جوڭعار جەرiنە كوشiرەدi, الدەنەشە ۇرىستا قوڭتاجى داباشىدان باسىم شىعىپ، ەكi ءجۇز جىلدىق ويرات-قازاق سوعىسىن تۇبەگەيلi جەڭiسپەن ءتامامدايدى، ەندiگi ۋاقىتتا قالماق قاتەرi بiرجولا دەرلiك جوققا سايادى.

1756-57 جىلداردا ەل شەتiنە باسىپ كiرگەن قىتاي اسكەرiمەن الماعايىپ ۇرىستار وتكەرەدi, قازاقتى ىعىستىرسا دا، قارۋلى كۇشتەرiن بiرجولا قيراتا الماعان، تۇپكi ماقساتى ورىندالماعان تسين وكiمەتi قازاق تاۋەلسiزدiگiن تانىپ ("بۇل قازاقتار بۇرىن ءوز الدىنا ەل بولىپ وتىرعان ەكەن، بiز ونى مو­يىنداۋعا تيiسپiز", - دەپ جاريالايدى يمپەراتور حۋن لي ءوز جارلىعىندا), كوپ ۇزاماي قاجەتتi ماملەگە كەلەدi. ەكi ەل اراسىندا ەلشiلiك الماسقان، بەيبiت قاتىناس ورنايدى.

1765 جىلى قىرعىز ۇلىسىنا قارسى اتتانىپ، قازاق ورداسىنىڭ بايىرعى قونىسى - Iلەنiڭ سول جاعالىعى مەن شۋ بويىن قايتارىپ الادى، ءسويتiپ، الماعايىپ زاماندا ەتەككە تۇسكەن اعايىندى الاتاۋدان اسىرىپ، قازاق پەن قىرعىزدىڭ نارىنقول، كەگەننەن قوردايعا دەيiن تارتىلعان، بۇگiندە وزگەرiسسiز ساقتالعان شەكاراسىن بەكiتەدi.

1770 جىلى، قايتا كوتەرiلگەن قىرعىز جۇرتىن بiرجولا تىنىشتاندىرۋ ءۇشiن جاڭا جورىق اشىپ، بۇرىنعىعا قوسا، شۋدىڭ باسىنا دەيiن تىقسىرادى، بۇل تاراپتاعى ارالىق شەكارا - قىرعىز جوتاسى بولىپ بەلگiلەنەدi (كەنەسارىنىڭ قازاسىنان سوڭ قولدان كەتكەن ماۋەلi اڭعار).

1771 جىلى ەدiلدەن اۋعان، بۇكiل قازاق دالاسىن كوكتەي ءوتiپ كەلە جاتقان تورعاۋىت-قالماقتى بال­قاشتىڭ باتىس تارابى، مويىنتى بويىندا قىرعىنعا ۇشىراتادى، قالعان ازعانا جۇرتىن قىتاي شەكاراسىنا دەيiن قۋدالاپ، بiرجولا توزدىرىپ جiبەرەدi.

قاسىم حان تۇسىندا قاناتىن كەڭگە جايعان، تاۋەكەل حان، ەسiم حان كەزiندە بiرجولا قالىپتانعان، سالقام جاڭگiر، ءاز-تاۋكە زامانىندا دا بايتاق ءارi قۋاتتى بولعان قازاق ورداسىن قالپىنا كەلتiرگەن ابىلاي 1771 جىلى كۇزدە، الاش استاناسى تۇركiستاندا، مۇسىلمان-تۇرiك اۋليەسi قوجا-احمەت ياساۋيدىڭ كوك كۇمبەزiنiڭ ساياسىندا ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز بەن كiشi ءجۇزدiڭ بiلiكتi حاندارى مەن سۇلتاندارى، بيلەرi مەن باتىرلارى جانە جالپى جۇرت تارابىنان ماراپات، ماداققا جەتiپ، ء"ۇش الاشتىڭ حانى" دەپ جاريالانادى.

1776 جىلدان باستاپ ورتا ازيا حاندىقتارىمەن جاۋلاسىپ، بۇلىڭ­عىر زاماندا قولدان شىققان شىمكەنت، سايرام قالالارىن قايتارىپ الادى، بۇل كەزدە دەربەستەنiپ كەتكەن تاشكەنتتi بوداندىققا تۇسiرەدi, بۇكiل وڭتۇستiك ءوڭiردi دارگەيiنە كەلتiرەدi; بۇل تاراپتا ابىلاي ايقىنداعان مەجەدەن بiز ورىس-سوۆەت وتارشىلدىعى كەزەڭiندە عانا كەرi شەگiندiك.

ابىلاي - ءوز ءومiرiنiڭ اقىرى، 1781 جىلى جازعىتۇرىم دۇنيە سالعانعا دەيiن قازاق ورداسىنىڭ ۇلى حانى رەتiندە تانىلىپ، وكiم قۇرعان.

مiنە، جالپىعا بەلگiلi جاعداياتتاردى تۇيiندەپ، قايىرا تولعاعاندا وسىلاي. قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇلى تۇلعالاردىڭ بiرi. اسقارالى الىپ. بۇگiنگi, تاريحتان تىس، حالىققا جات ەگەمەن وكiمەتiمiزدiڭ اتاعان، اتاماعانىنان ەشتەڭە دە وزگەرمەيدi. ماڭگi-باقي ءوز تۇعىرىندا تۇرماق. قانشاما زامان ءوتتi, دۇنيە نەشە قۇبىلدى، ەل-جۇرتىمىز قيلى كەزەڭدەردi باسىنان كەشتi, بiراق ابىلاي حان ۇمىتىلعان جوق. از-ماز ۇلتتىق ساناسى بار قازاق اتاۋلىنىڭ جۇرەگiندە تۇر. قازاق تاريحىنا بiرجولا بەكiتiلگەن. بۇدان ارتىق نە كەرەك!

مۇحتار ماعاۋين

چەح رەسپۋبليكاسى،

كارلوۆى-ۆارى.

«جاس الاش» گازەتى