ايماقتىق كۇشتەن الەمدىك دەرجاۆاعا اينالىپ ۇلگەرگەن قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ قارىم-قاتىناسى ازيانىڭ عانا ەمەس، جاھاننىڭ تىنىسىنا اسەر ەتەر دەڭگەيگە جەتتى. حالقىنىڭ سانى بويىنشا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ورىندى الاتىن بۇل ەلدەردىڭ «جاقىن بولاشاقتا ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان دا الەمنىڭ كوشباسشىلىعىنا تايتالاساتىن دارەجەگە كەلەدى» دەپ ايتىلاتىن بولجامداردى قۇلاعىمىز ءجيى شالادى. ساراپشىلار بۇل بولجامدى ايتقاندا الەم حالقىنىڭ 40 پايىزىنا جۋىعى (20% - قىتايدا، 17 % - ءۇندىستاندا) وسى ەكى ەلدە تۇراتىنىن، ارزان جۇمىسشى كۇشىن، بيلىكتىڭ ينۆەستيتسياعا قولايلى ەكونوميكالىق كليمات قالىپتاستىرىپ وتىرعانى ت.س. سياقتى دايەكتەردى  العا تارتادى. سوندىقتان بولاشاعى زور بۇل مەملەكەتتەردىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ ساياسي ويىننان ارىگە اسپاۋىنا بارلىق ەل مۇددەلى، الايدا قازىرگى قالىپتاسقان مۇددە قاقتىعىستىرىنىڭ سىرىنا ۇڭىلسەك، اسكەري كيكىلجىڭگە اپارىپ سوقتىرۋى ىقتيمال شەشىلمەگەن 7 ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن كورەمىز.

1. شەكارا داۋى

ايماقتىق كۇشتەن الەمدىك دەرجاۆاعا اينالىپ ۇلگەرگەن قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ قارىم-قاتىناسى ازيانىڭ عانا ەمەس، جاھاننىڭ تىنىسىنا اسەر ەتەر دەڭگەيگە جەتتى. حالقىنىڭ سانى بويىنشا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ورىندى الاتىن بۇل ەلدەردىڭ «جاقىن بولاشاقتا ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان دا الەمنىڭ كوشباسشىلىعىنا تايتالاساتىن دارەجەگە كەلەدى» دەپ ايتىلاتىن بولجامداردى قۇلاعىمىز ءجيى شالادى. ساراپشىلار بۇل بولجامدى ايتقاندا الەم حالقىنىڭ 40 پايىزىنا جۋىعى (20% - قىتايدا، 17 % - ءۇندىستاندا) وسى ەكى ەلدە تۇراتىنىن، ارزان جۇمىسشى كۇشىن، بيلىكتىڭ ينۆەستيتسياعا قولايلى ەكونوميكالىق كليمات قالىپتاستىرىپ وتىرعانى ت.س. سياقتى دايەكتەردى  العا تارتادى. سوندىقتان بولاشاعى زور بۇل مەملەكەتتەردىڭ اراسىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ ساياسي ويىننان ارىگە اسپاۋىنا بارلىق ەل مۇددەلى، الايدا قازىرگى قالىپتاسقان مۇددە قاقتىعىستىرىنىڭ سىرىنا ۇڭىلسەك، اسكەري كيكىلجىڭگە اپارىپ سوقتىرۋى ىقتيمال شەشىلمەگەن 7 ماسەلەنىڭ بار ەكەنىن كورەمىز.

1. شەكارا داۋى

ەڭ الدىمەن ەكى ەلدىڭ اراسىندا شەشىمىن تاپپاعان شەكارا داۋى بار. وڭتۇستىك تيبەت (ارۋناچال-پرادەش), اقسايچين جەرلەرى ءۇشىن تارتىستار مەن پىكىرتالاستار جالعاسىپ كەلەدى. 1962 جىلى ءدال وسى داۋلى جەرلەر ءۇشىن قىتاي مەن ءۇندىستاننىڭ اراسىندا كىشىگىرىم اسكەري قاقتىعىس تا ورىن العان ەدى. قازاقتار ەشقاشان بىتپەيتىن داۋدىڭ قاتارىنا قوسقان جەر داۋىنا كەلگەندە ورتاق مامىلەگە كەلۋ قيىن بولىپ تۇرعاندىقتان، بۇل ماسەلە ۋاقىتشا نازاردان تىس تۇر. گيمالاي تاۋلارىندا انىقتالماعان تەرريتوريالار بار. ارينە، ماڭگىلىك مۇز جامىلىپ جاتقان گيمالاي تاۋلارىنىڭ ەكونوميكادان گورى اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى باسىمىراق. سەبەبى، تاۋدىڭ نەعۇرلىم بيىك شىڭدارىن ءوز شەكاراڭا الساڭ، سوعۇرلىم كورشىڭدى باقىلاۋ دا وڭايىراق جانە تاۋعا ورنالاستىرىلعان يادرولىق قارۋلاردىڭ ۇشۋ قاشىقتىعى قىسقارىپ قانا قويمايدى، دالدىگى ارتادى، ءارى باسەكەلەسىڭدى قوس وكپەدەن قىسىپ وتىراسىڭ.

2. قىتايدىڭ پاكىستاندى قولداۋى

كەلەسى ءبىر كيكىلجىڭنىڭ دە توركىنى تەرەڭدە جاتىر. بۇل ماسەلەنىڭ شىعۋىنا قىتايدىڭ پاكىستانعا ءىشتارتۋى، يادرولىق قارۋعا قول جەتكىزۋىنە قول ۇشىن بەرۋى، ءاردايىم پاكىستان جاعىن قولداۋى سەبەپ بولدى. ەگەر قىتاي پاكىستاندى قولداۋىن جالعاستىرسا، ۇندىستانمەن ارادا تىعىز قارىم-قاتىناس ورنايدى دەگەنگە سەنۋ قيىن.

3. قىتايدىڭ كورشى مەملەكەتتەردىڭ ساياساتىنا ارالاسۋى

بۇل ماسەلەدە ءۇندىستاننىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ءۇندىستان ءوزىن قورشاعان مەملەكەتتەردىڭ بيلىگىنە قىتايعا بۇيرەگى بۇراتىن ادامداردىڭ كەلۋىن قالامايتىنى بەلگىلى. بۇل ماسەلەدە وڭايلىقپەن شەشىلە سالمايتىنى انىق. ويتكەنى ەكى ءىرى مەملەكەتتىڭ دە ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن وزىندىك مۇددەسى بار، ال بۇل مۇددەلەر ءاردايىم ءبىر ارنادان شىعا بەرمەيدى. ەندەشە، كورشى مەملەكەتتەر ءۇشىن مۇددەلەر قاقتىعىسى بولاشاقتا دا جالعاسۋى ءتيىس.

4. تيبەتتىڭ ەكولوگياسى

ءۇندىستان الاڭدايتىن باسقا ءبىر ماسەلە سوڭعى جىلدارى تيبەت ەكولوگياسىنىڭ ناشارلاۋى بولىپ وتىر. قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن قىتاي بارلىق وڭىرلەردە ءىرى جوبالاردىڭ قۇرىلىسىن قولعا الدى (كەن ءوندىرۋ، تەمىر جول، اەروپورت، اسكەري بازالار سالۋ). مۇنداي ءىرى جوبالار ءۇشىن جۇرگىزىلگەن قۇرىلىستار تيبەتتىڭ فلوراسى مەن فاۋناسىن، تابيعي قالىپتاسقان لاندشافتىن وزگەرتۋدە. اۋانىڭ لاستانۋى مەن قورشاعان ورتانىڭ بۇزىلۋى كورشى ءۇندىستان حالقىنىڭ دا دەنساۋلىعىنا اسەر ەتۋدە. سوندىقتان ءۇندىستان تيبەتتە جۇرگىزىلگەن ءىرى جوبالارعا وڭ قاباق تانىتپايدى. ال قىتاي جاعى بۇل وزدەرىنىڭ ىشكى ماسەلەسى دەپ سانايدى.

5. قار سۋلارى

تەك قانا ءىرى قۇرىلىستار عانا ەمەس، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تيبەت جانە ۇندىستانمەن شەكاراداعى باسقا دا تاۋلارداعى قار مۇزدىقتارىنان اققان سۋدى وزدەرىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋ ساياساتى دا كورشىسىنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولدى. الايدا قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان اجداھانىڭ بۇل سۋلارعا زارۋلىگى ارتپاسا كەمىمەيتىنى اشىق ماسەلە. دەمەك، ءۇندىستان جاعى وزدەرىنىڭ ەكونوميكاسى سۋسىز قالماۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قىتايمەن ءجيى-ءجيى تارتىسۋى الداعى ۋاقىتتا ارتپاسا كەمىمەيدى.

6. حالىقارالىق ۇيىمدارعا مۇشە بولۋ ماسەلەسى

جوعارىداعى داۋلى ماسەلەلەر شەشىلمەگەندىكتەن قىتاي ءۇندىستاننىڭ ءتۇرلى حالىقارالىق نەمەسە ايماقتىق ۇيىمدارعا مۇشە بولۋىنا كەدەرگى جاساپ كەلەدى. ءۇندىستاننىڭ بۇۇ-نىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە تۇراقتى مۇشەلىككە ءوتۋىن ۇيىمنىڭ تۇراقتى بەس مۇشەسىنىڭ تورتەۋى قولداعانىمەن قىتايدىڭ قارسى بولۋى كەشەۋىلدەتىپ كەلەدى. شىۇ-نا دا قىتاي قارسى بولعاننان كەيىن مۇشەلىككە وتە الماۋدا.

7. قىتايدىڭ مۇحيت سۋلارىنداعى اسكەري كەمەلەرىن كوبەيتۋى

سوڭعى قايشىلىق قىتايدىڭ كەيىنگى جىلدارى تىنىق مۇحيتى مەن ءۇندى مۇحيتىندا بەلسەندىرەك قيمىلداپ، اسكەري كەمەلەرىن كوبىرەك جىبەرە باستاۋىنىڭ ناتيجەسىندە شىعىپ وتىر. ءۇندىستان جاعى بۇل ماسەلەدە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر. الايدا ەكونوميكاسى نىعايعاننان كەيىن اسكەري كۇشى دە ارتقان قىتاي ءوز مۇددەسىن قورعاۋ جانە دەرجاۆالىق امبيتسياسىن كورسەتۋ ماقساتىندا جاڭا اسكەري كەمەلەردى جىبەرۋىن جالعاستىرۋدا.

الىپ ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بۇل قايشىلىقتاردىڭ الداعى ۋاقىتتا قالاي داميتىنى تۋرالى ناقتى ءبىر بولجام ايتۋ قيىن. دەگەنمەن، بۇل ماسەلەلەردىڭ ءال-ءازىر شەشىلە قويمايتىنى نەمەسە ولاردى ۇلكەن كيكىلجىڭگە اپارىپ، اسكەري قاقتىعىس شىعارۋعا دا ەكى ەلدىڭ دە بيلىگىنىڭ جۇرەگى داۋلامايتىنى انىق. الايدا، قوس مەملەكەتتىڭ قۋاتى ارتقان سايىن اراداعى كيكىلجىڭدەردىڭ بۇدان ءارى شيەلەنىسەتىندىگى بولجانۋدا. ارينە، قازىر بارلىق دەرلىك ەكونوميكالىق، بيزنەستىڭ دامۋ كورسەتكىشتەرى بويىنشا قىتايدىڭ باتىسىنداعى كورشىسىنەن الدەقايدا ىلگەرى ەكەنى بايقالادى. مۇمكىن سوندىقتان شىعار، ءۇندىستان جاعىنىڭ قىتايدىڭ قىتىعىنا تيەر ساياساتىنا قارسىلىق بىلدىرگەنىمەن ەشقانداي «ارەكەتكە» بارا الماي وتىرعانى...

«اباي-اقپارات»