ءامىرجان قوسانوۆ. ۇلتتىڭ ۇتۋى بار، ۇتىلۋى بار...
نەمەسە ميللياردتارىن مىڭعىرتقان ولار قازاق ءتىلىن قايتسىن؟
قازىرگى قوعامدا ءالى ەشكىم جاۋاپ بەرە قويماعان ءبىر ساۋال بار: ۇلتتىق كونسوليداتسيا (بىرىگۋ) بولا ما الدە بولماي ما؟ بولسا، ول ءۇشىن قانداي العىشارتتار كەرەك؟
مەنىڭشە، ماسەلەنىڭ ەكى جاعى بار.
بىرىنشىدەن، بىزدە، قالىپتاسقان داستۇرگە ساي، ەڭ باستى ساياسي شەشىمدەردى قابىلدايتىن نەگىزگى ويىنشى - بيلىك بوپ قالۋدا. سول بيلىكتىڭ كوزقاراسىنا كوپ نارسە بايلانىستى. ءدال قازىر ونداعى باسىم كۇشتەر سول ۇلتتىق دەڭگەيدە بىرىگۋ تۋرالى باس قاتىرىپ جاتقان جوق!
باسىم كۇشتەر دەيتىن سەبەبىم مىنادا: بيلىكتىڭ ىشىندە دە ۇلتتىق ماسەلەنىڭ باسىمدىعىن سەزىپ قانا قويماي، جان-تانىمەن قولدايتىن ازاماتتار بار. بىراق ولاردىڭ كۇشى ازداۋ سياقتى. ويتكەنى، بىزدە كىم مەنشىك يەسى - سول بيلىك يەسى بوپ الدى. ونىڭ ۇستىنە مەنشىگىڭ نەعۇرلىم كوپ، ىقپالىڭ دا سوعۇرلىم ارتا تۇسەدى.
سوندىقتان تازا ساياسي ءھام قوعامي ماسەلەلەردى شەشۋدە دە كورپوراتيۆتىك سۋبەكتيۆيزم ورىن الۋدا. ياعني، ترانسۇلتتىق كاپيتالدىڭ ىقپالى باسىم، «شەتەلدىك ينۆەستيتسيا» دەگەن جەلەۋمەن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ تورىنە وزىپ كەتكەندەر اقورداعا جاقىنىراق بوپ تۇر! دوللارعا تابىنعان ولار تەڭگەنىڭ مۇڭىن جوقتامايدى! اعىلشىنشا جانە قىتايشا كونتراكتىلەرگە قول قويىپ، ميللياردتارىن مىڭعىرتقان ولار قازاق ءتىلىن قايتسىن! باسقا جاعىن ايتپاي-اق قويايىن!
نەمەسە ميللياردتارىن مىڭعىرتقان ولار قازاق ءتىلىن قايتسىن؟
قازىرگى قوعامدا ءالى ەشكىم جاۋاپ بەرە قويماعان ءبىر ساۋال بار: ۇلتتىق كونسوليداتسيا (بىرىگۋ) بولا ما الدە بولماي ما؟ بولسا، ول ءۇشىن قانداي العىشارتتار كەرەك؟
مەنىڭشە، ماسەلەنىڭ ەكى جاعى بار.
بىرىنشىدەن، بىزدە، قالىپتاسقان داستۇرگە ساي، ەڭ باستى ساياسي شەشىمدەردى قابىلدايتىن نەگىزگى ويىنشى - بيلىك بوپ قالۋدا. سول بيلىكتىڭ كوزقاراسىنا كوپ نارسە بايلانىستى. ءدال قازىر ونداعى باسىم كۇشتەر سول ۇلتتىق دەڭگەيدە بىرىگۋ تۋرالى باس قاتىرىپ جاتقان جوق!
باسىم كۇشتەر دەيتىن سەبەبىم مىنادا: بيلىكتىڭ ىشىندە دە ۇلتتىق ماسەلەنىڭ باسىمدىعىن سەزىپ قانا قويماي، جان-تانىمەن قولدايتىن ازاماتتار بار. بىراق ولاردىڭ كۇشى ازداۋ سياقتى. ويتكەنى، بىزدە كىم مەنشىك يەسى - سول بيلىك يەسى بوپ الدى. ونىڭ ۇستىنە مەنشىگىڭ نەعۇرلىم كوپ، ىقپالىڭ دا سوعۇرلىم ارتا تۇسەدى.
سوندىقتان تازا ساياسي ءھام قوعامي ماسەلەلەردى شەشۋدە دە كورپوراتيۆتىك سۋبەكتيۆيزم ورىن الۋدا. ياعني، ترانسۇلتتىق كاپيتالدىڭ ىقپالى باسىم، «شەتەلدىك ينۆەستيتسيا» دەگەن جەلەۋمەن قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ تورىنە وزىپ كەتكەندەر اقورداعا جاقىنىراق بوپ تۇر! دوللارعا تابىنعان ولار تەڭگەنىڭ مۇڭىن جوقتامايدى! اعىلشىنشا جانە قىتايشا كونتراكتىلەرگە قول قويىپ، ميللياردتارىن مىڭعىرتقان ولار قازاق ءتىلىن قايتسىن! باسقا جاعىن ايتپاي-اق قويايىن!
سوندىقتان ءبىرىنشى العىشارت ورىندالۋ كەرەك: بيلىكتىڭ ءوزى كەشەگى ءبىر پارتيانىڭ عانا سويىلىن سوققان قاساڭ يدەولوگيانىڭ ەسكىرىپ، توزعان شينەلىنەن شىعىپ، جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي جاڭاشا ۇستانىمداردى اشىق تا ايشىقتى تۇردە انىقتاپ الۋى ءتيىس! ونداي باستاماسىز بارلىق اڭگىمە - دالباسا!
بىراق ءبارىن تەك قانا بيلىكتىڭ وزىنە تەلىپ قويۋ قازىرگى زاماندا دۇرىس بولماس. قوعامنىڭ دا ازاماتتىق بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى. كوپ جاعدايدا ول بيلىكتىڭ قالاۋىنسىز دا ءوز پوزيتسياسىن ايقىنداپ الۋدا. تاۋەلسىز باق-تاردىڭ اۋديتورياسى كەڭەيۋدە. مەملەكەتتتىك ەمەس ۇيىمدار سانى ارتۋدا، ولار قوعام ءومىرىنى بارلىق دەرلىك سالالارىن قامتۋدا. سونىڭ ارقاسىندا جاڭا تۇلعالار ەلگە تانىلىپ، قوعامدىق ويدىڭ كوشباسشىلارى پايدا بولۋدا. بۇل، ءسوزسىز، قوعامنىڭ دامۋى ءۇشىن وڭ اسەر ەتەتىن فاكتورلار.
ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرۋدە بىزدە ەكى نارسە جەتپەيدى. ءبىرى - تاباندىلىق، ەكىنشىسى - تەرەڭدىك. كوپ جاعدايدا جالاڭۇرانشىلدىق پەن بوسكوكىرەكتىك ورىن الىپ كەتەدى. سول جەڭىلتەكتىك ۇلتتىق يدەيانىڭ قادىرىن باسقا جۇرت الدىندا قاشىرىپ تا ءجۇر.
ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر كەمشىلىك بار: ۇلتتىق يدەيانى تەك قانا تازا گۋمانيتارلىق تۇرعىدان ء(تىل، تاريح، مادەنيەت پەن ونەر) قاراستىرۋ ادەتى ورنىعىپ قالعان. ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك ءومىردىڭ باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ نازاردان تىس قالىپ قويۋدا. ساياسات - ەكونوميكانىڭ شوعىرلانعان كورىنىسى بوپ تابىلسا، ۇلتتىق يدەيا سول ەكونوميكادان نەگە بولەك بولۋى كەرەك؟! ۇلتتىق يدەيانىڭ اشىلا تۇسۋىنە بۇل وتە-موتە قاتتى كەدەرگى كەلتىرىپ تۇر!
ءبىز ەكونوميكاعا جەتىك، ينتەللەكتۋالدى ۇلت قاتارىنا كىرە الاتىن بولساق عانا حالىقارالىق دارەجەدە باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت بولا الامىز. سوندىقتان ەكونوميكاداعى قوعامي مۇددە ۇلتتىق يدەيانىڭ باستى ۇستىندارىنىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس. جانە دە ول الدىمەن حالىققا تيەسىلى قازبا بايلىقتاردى ساتۋدان تۇسكەن قىرۋار قارجىنى سول حالىقتىڭ پايداسىنا جاراتۋ تۋرالى اڭگىمەدەن باستاۋ الارى ءسوزسىز.
ەلدەگى باس مەنشىككە يە بولماي، كەز كەلگەن ۇلت ءوز تاعدىرىنا يە بولا المايدى!
«زامان تۇلكى بولسا، تازى بوپ شال» دەگەندى ءجيى ايتساق تا، قازىرگى جاھاندانۋ ماسەلەسىنە دە تىم تۇرپايى دا قارابايىرلىق تۇرعىسىنان قارايتىن سياقتىمىز، ونىڭ تەرەڭ استارىنا كوپ ءمان بەرمەيمىز. كەرىسىنشە، وسىناۋ وبەكتيۆتى تۇردە ورىن العان پروتسەسكە ءبىر ءتۇرلى تەرىس كوزقاراس بار.
مەنىڭشە، ءدال وسى جەردە جاھاندانۋدى جاتسىنىپ، وعان بىرجاقتى قاراۋ دۇرىس ەمەس. ماسەلەن، ۇلتتىق يدەيانى انىقتاپ الۋ مەن جۇزەگە اسىرۋدىڭ باسقا ەلدەردەگى جاي-جاپسارىن جەتە زەرتتەپ، وزىق تۇستارىن ءوز ەلىمىزدە پايدالانۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق. كەرىسىنشە، سول مەملەكەتتەردىڭ وركەنيەتتى تاجىريبەسى تالاي تەرىس پيعىلداعى ادامداردىڭ اۋزىنا قاقپاق بولار ەدى.
وسىعان وراي ءبىر وي ايتقىم كەلەدى. قازىر بىزدە بيلىك پەن ساياسي وپپوزيتسيانى قاراما-قارسى قويىپ، ىمىراسىز قارسىلاس رەتىندە كورسەتۋ ءداستۇرى قالىپتاسقان. ارينە، وپپوزيتسيا بولعان سوڭ، بيلىككە ۇمتىلۋ كەرەك، اعىمداعى مەملەكەتتىك ساياساتقا (زاڭدارعا، قاۋلىلارعا، وكىمەتتىڭ قيمىل-ارەكەتىنە) قاتىستى سىن ايتىلۋى ءتيىس. ويتپەسە ول نە وپپوزيتسيا بولماق؟!
بىراق ءبىر قىزىق جايت بار: ناق وسى ۇلتتىق يدەيا جونىندە بيلىك ىشىندەگى پروگرەسسيۆتى باعىتتاعى وڭ كۇشتەر مەن دەموكراتيالىق پارتيالاردىڭ كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارى ۇقساس! سوندىقتان نەگە وسى فاكتوردى قوعامداعى ۇلتتىق يدەيانىڭ ورتاق پلاتفورماسىن ۇيىمداستىرۋ جولىندا پايدالانباسقا؟ بۇل دا مىقتاپ ويلاناتىن ماسەلە! ارينە، بۇل وڭاي شارۋا ەمەس، بىراق قوعامدا سۇرانىس بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى عوي.
ول ءۇشىن، كەم دەگەندە، ءبىر نارسە قاجەت: بيلىك تە، وپپوزيتسيا دا ءبىر-بىرىنە قاراي قادام جاساۋى ءتيىس سياقتى. بيلىك ءوزىنىڭ وپپوزيتسيانى مەنسىنبەۋ، قۋدالاۋ ادەتىنەن ارىلماي، ەشنارسە وزگەرمەيدى!
قازىر - XXI عاسىر، ياعني ونىڭ كەز كەلگەن ۇلتقا قويار تالابى جىل سايىن ارتىپ وتىرادى. ەكونوميكالىق شەكارالاردىڭ اشىلا ءتۇسۋى، قارجى مەن مەنشىك ينتەگراتسياسىنىڭ جاڭا فورمالارى دا ءاربىر ۇلتقا وزگەشە شارتتار قويۋدا. ونىڭ ۇستىنە تاۋەلسىز قازاقستان الدىندا جاڭادان تۋىپ جاتقان گەوساياسي سۇراقتار دا تۇر! ولاردى دا ەلدىڭ ساياسي ەگەمەندىگى مەن قاۋىپسىزدىگى تۇرعىسىنان شەشە ءبىلۋ - قوعامداعى ءتۇرلى كۇشتەردى بىرىكتىرە الاتىن شارۋالار.
مۇمكىن وسى جالپى مەملەكەتكە دەگەن قاۋىپ-قاتەردىڭ ۇلعايۋى قوعامداعى ءار-ءتۇرلى ويلاردى توپتاستىرۋدىڭ يدەياسىنا ارقاۋ بولار. ول شارۋانىڭ باياندىعى بارشامىزعا - بيلىككە دە، بيلىكتەن بولەكتەرگە دە - بىردەي بايلانىستى.
ازىرشە، مەن جوعارىدا ايتقانداي، بۇگىنگى بيلىكتىڭ شەشۋشى كۇشتەرىنەن مەن ءدال وسى جايتتار قاتىستى الاڭداۋشىلىقتى كورىپ تۇرعان جوقپىن. ءبارى ءوز قۇلقىنىن عانا ويلاپ، قىزمەتكە قولى جەتىپ تۇرعان قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە قالايشا بايىپ قالۋ ماسەلەسىن شەشىپ جاتقان سياقتى. ءسىزدىڭ مەملەكەتتىك مۇددە تۋرالى پافوسىڭىزدى ولار تۇسىنگىسى كەلمەيدى دە! شەنەۋنىكتەردىڭ وسى ادەتتەرىن باسقا بىرەۋلەر گەوساياسي ماقساتىندا پايدالانىپ جاتقان جوق دەپ كىم ماعان كەسىپ-ءپىشىپ ايتا الادى؟!
مىنە، كوردىڭىز بە، ءبىر ماسەلە كۇتپەگەن جەردەن ەكىنشىگە ۇلاسىپ، سونى ساۋالدار تۋعىزىپ جاتىر! ال ول سۇراقتارعا جاۋاپتى كىم بەرمەك؟
وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرىپ، ەل مۇددەسى جولىندا وڭتايلى شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، ساياسي ەرىك كەرەك.
ءبىر نارسە انىق: ەلدىڭ بولاشاعى ناق وسىنداي، قالىپتان تىس كورىنسە دە، قاجەتتى قادامداردا! ونى بيلىك ءتۇسىنىپ، ءتيىستى شەشىمدەرگە بارا الا ما، ونى ۋاقىت پەن ومىر كورسەتەدى.
«اباي-اقپارات»
