قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
قۇلجادان قايتىپ كەلىسىممەن قارىنداسىمدى وقۋ قۇرالدارىن تولىقتاپ، ساباققا عانا قاراتىپ قويعانمىن. اۋرۋ، ءولىم-ءجىتىم سەبەبىنەن بەس-التى اي وقي الماي قالعان ەكەن. ءبىر اي قايتا پىسىقتاعان سوڭ ەمتيحان الىپ، بيىل ءتورتىنشى كلاستا وقي الاتىندىعىنا تولىق سەنگەندىگىمدى ايتتىم. ول سىرتقا شىعىپ كەتكەندە شەشەم ءسوز قوزعادى:
- بالام، الگى وسپان قۋ قۇدالىق ءسوزىن تاعى قوزعاپ ءجۇر. «اعا ولسە ىنىگە مۇرا»، دۇيسەنىم ولسە بەيسەنىم بار، بيعايشامىز دا بوي جەتتى، ون التى جاسقا تولدى. بيعانعا ايت دەيدى.
- «اعا ولسە ىنىگە مۇرا» دەيتىندەي، قاشان اتاستىرىپ ەدىك؟ اتتارى اتالىپ جۇرگەندە دە «امەنگەر» دەگەن سۇمدىق ءسوز عوي، قايدان شىعارعان؟!
- وتىز قاراسى ءبىزدىڭ قولدا ولگەن سوڭ مۇنداي سۇمدىق شىقپاي قويا ما؟... بىراق، مىنا بالاسى ءتىپتى جاقسى. كورگەنسىڭ عوي، وقىعان بالا. سىر تارتىپ بايقاسام، قارىنداسىڭ دا تەرىس ەمەستىگىن ءبىلدىردى.
- تەرىس - تەرىس ەمەستىگىن وسى اۋدان مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ كورەلىك، وقۋعا ىنتاسى جوعارى ەكەن، وزدىگىنەن بىرەر جىل عانا وقىپ ءۇشىنشى كلاس ءبىتىرۋ وڭاي ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى. وسپان مولدانىڭ قۋلىقپەن وتكىزگەن وتىز قاراسى ءبىزدىڭ قولدا قىرىلدى ەكەن دەپ ەشقايسىنىڭ مويۋشى بولماڭدار! وعان مەنىڭ بۇرىنعى جاۋابىمدا ەكەنىمدى ايتىپ قوي، كونسە دە سول، كونبەسە دە سول، بيعايشا وقيدى، كوزى تولىق اشىلعان سوڭ جاراسسا مەيلى!...
ءىىى
قۇلجادان قايتىپ كەلىسىممەن قارىنداسىمدى وقۋ قۇرالدارىن تولىقتاپ، ساباققا عانا قاراتىپ قويعانمىن. اۋرۋ، ءولىم-ءجىتىم سەبەبىنەن بەس-التى اي وقي الماي قالعان ەكەن. ءبىر اي قايتا پىسىقتاعان سوڭ ەمتيحان الىپ، بيىل ءتورتىنشى كلاستا وقي الاتىندىعىنا تولىق سەنگەندىگىمدى ايتتىم. ول سىرتقا شىعىپ كەتكەندە شەشەم ءسوز قوزعادى:
- بالام، الگى وسپان قۋ قۇدالىق ءسوزىن تاعى قوزعاپ ءجۇر. «اعا ولسە ىنىگە مۇرا»، دۇيسەنىم ولسە بەيسەنىم بار، بيعايشامىز دا بوي جەتتى، ون التى جاسقا تولدى. بيعانعا ايت دەيدى.
- «اعا ولسە ىنىگە مۇرا» دەيتىندەي، قاشان اتاستىرىپ ەدىك؟ اتتارى اتالىپ جۇرگەندە دە «امەنگەر» دەگەن سۇمدىق ءسوز عوي، قايدان شىعارعان؟!
- وتىز قاراسى ءبىزدىڭ قولدا ولگەن سوڭ مۇنداي سۇمدىق شىقپاي قويا ما؟... بىراق، مىنا بالاسى ءتىپتى جاقسى. كورگەنسىڭ عوي، وقىعان بالا. سىر تارتىپ بايقاسام، قارىنداسىڭ دا تەرىس ەمەستىگىن ءبىلدىردى.
- تەرىس - تەرىس ەمەستىگىن وسى اۋدان مەكتەبىن بىتىرگەن سوڭ كورەلىك، وقۋعا ىنتاسى جوعارى ەكەن، وزدىگىنەن بىرەر جىل عانا وقىپ ءۇشىنشى كلاس ءبىتىرۋ وڭاي ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى. وسپان مولدانىڭ قۋلىقپەن وتكىزگەن وتىز قاراسى ءبىزدىڭ قولدا قىرىلدى ەكەن دەپ ەشقايسىنىڭ مويۋشى بولماڭدار! وعان مەنىڭ بۇرىنعى جاۋابىمدا ەكەنىمدى ايتىپ قوي، كونسە دە سول، كونبەسە دە سول، بيعايشا وقيدى، كوزى تولىق اشىلعان سوڭ جاراسسا مەيلى!...
سارى الا شاعي كيىنگەن تامىز ايى ورتالاعاندا مەكتەپكە جاقىنىراق كوشەدەن ەكى بولمەلى ءۇي جالداپ الدىق تا قالاعا كوشتىك. ورتاق سالىنعان ەگىننىڭ ءونىمى دە تۇرمىسىمىزعا ەداۋىر قامسىزدىق اكەلگەندەي. وقۋ باستالىسىمەن بيعايشا قىزدار مەكتەبىنە بارىپ ەدى، ءتورتىنشى كلاستاعى ساباقتاستارىن كورىپ، قىزعىلت تارتا كۇلە قايتتى:
- اعا، ول كلاستىڭ وقۋشىلارى كىشكەنە ەكەن. اراسىندا جالعىز سورايىپ جۇرمەي، بەسىنشى كلاس بىتكەنشە ءوز بەتىممەن ۇيدە وقي بەرەيىنشى! التىنشى كلاس وقيتىن جىلى عانا سىناۋ بەرىپ وتەيىن.
- قينالماي وقىپ وتە الامىسىڭ؟
- قيىنىن سىزدەن سۇراپ ءتۇسىنىپ تۇرمايمىن با؟... وسى بوق مۇرىنداردان سەكىرىپ-اق وتەيىن، - دەگەندە جانارلى قارا كوزى جالت-جۇلت ەتە ءتۇستى.
- ۇيدەن شىقپاعان ادام بۇيىعى بولىپ قالاتىنىن بىلەمىسىڭ؟
- ءيا، ءسىز سياقتى مىلقاۋ اتالمايتىندىعىما سەنەمىن، - دەپ بيعايشا جىميعاندا، شەشەمىز كۇلىپ جىبەردى:
- سوزدەن قارا جاياۋ ەمەستىگىن بايقاعان شىعارسىڭ؟
وسىلاي جەڭگەن سوڭ مەن دە تەز كەلىستىم. كەي ساباقتان تۇسىنىك تالاپ ەتكەندە ادەپپەن مونتيا تىڭداپ، جايشىلىق ۋاقىتتا دا ەركەلەپ، قالجىڭداي ءجۇردى. ەركى مىقتى، اسا تالاپكەر وقۋشى بولعانىنا قۋاندىم...
اۋدان قازاقتارى ءوز كۇشىمەن سالعان مەكتەبىن گومينداڭ كەلە سالا تارتىپ الىپ سارى اياقتار كازارماسىنا اينالدىرعان. ودان بىلتىر جازدا مينا ءتۇسىپ كۇيرەپ قانا «قۇتىلىپتى». توڭكەرىستەن سوڭ حانزۋ مەكتەبىنە قىرىق-وتىزدان ارتىق وقۋشى تابىلماپتى دا، ولارعا ءبىر بولمەسىن عانا قالدىرىپ، بىلتىر كۇزدە قازاق وقۋشىلارىن سونىڭ ورنىنا قايتا جيىپتى. ەكى-ءۇش جىل تاۋ-تاۋدا بوسىپ ءجۇرىپ اجىمدەنگەن قايسار قارالار قايتا جامىراي جەتكەن ەكەن. ۇستازدارى ولاردى ءبىرىنشى، ەكىنشى كلاستان باستاپ قايتا وقىتۋعا ومىرلەرىن قيماپتى دا، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى كلاستارعا ءىلدالداپ كوتەرە سالىپتى. بيىلعى الدى بەسىنشى كلاس پەن ءتورتىنشى ەكى كلاستىڭ دەنى وسىلار ەكەن.
مەكتەپ باستىعى قارا مۇرت ارىسبەك، عىلىمي مەڭگەرۋشى سارى تۇكتى سارسەن ەكەن. كونە ۇستازداردان كۇلدىرگى داۋلەت پەن ءانشى ماۋلەن، تىستەۋىك نابيوللا مولدا عانا بار كورىنەدى. باياعى «جاناسقىش» تايىنشا اتالعان كوك كوز ماكەن مەن كۇلكىشى قيالزات، تاعى باسقا بىرنەشەۋى كەيىنىرەك قوسىلىپتى. مەكتەپ بىلتىر قايتا اشىلعاندا كونىمدى قايسەن، بيىل مەن قوسىلىپ، جيىرما شاقتى شتاتپەن قۇرالىپپىز. قايسەن ەكەۋمىزگە سول ىلدالدامەن كوتەرىلگەن «جوعارى كلاستارىنىڭ» نەگىزگى ساباقتارىن تۇگەل ارتا سالدى.
وقۋشىلارىمنىڭ تەبىندەگەن مۇرتى مەن ۇستازدارىنا تەڭەلگەن بويلارىنا قاراپ، ەستيارلىعىنا سەنىپ ەدىم، ءوز كلاستارىنا لايىق بىرنەشە ساباقتان سىلتي باستى دا، وتكەن جىلى ماكەن وقىتقان ماتەماتيكادان مۇلدە اقساپ، جىلجي الماي قالاتىنىن بايقاتتى، باسپالداقسىز بيىك ءۇيدىڭ دودەگەسىنە قولدارىن ءىلىندىرىپ قانا قويعانداي، تياناقسىز سالبىراپ قالدى. ەكىنشى كلاستا جاتتالىپ كەتەتىن كوبەيتۋ كەستەسىن دە كوبى بىلمەيدى ەكەن. وقۋ جىلىنىڭ سوڭىنا دەيىن بىتىرۋگە ءتيىستى پروگرامما قازاقستان مەكتەپتەرىنىڭ پروگرامماسىمەن بىردەي كورىنەدى، نەشە جىل قاعاز بەتىنە قاراي الماي، توزعىنداپ كەلگەن مىنا مۇرتتىلارىما تىم اۋىر سياقتى. قايسەن ەكەۋمىز قىنجىلساق تا قىڭق ەتپەۋگە بەكىدىك. «قايتەمىز، جەتكىنشەكتەردىڭ زايا كەتكەن ەكى-ءۇش جىلى ءۇشىن كوتەردىك» دەستىك تە، نار بولۋعا تىرىسا بەردىك.
ءبىلىمدى پەداگوگ بولۋعا وسىلاي كۇشەپ جۇرگەنىمدە «بيلىكتى قىزمەت» تاپپاعانىمدى ءبىلىپ تولەۋعازى ءجۇرىپتى. مەكتەپتەن قايتار جولىم ءتورت كوشە بازارىنان توسىپ وتىرا قالىپتى ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن. قايداعى ەسكىنى تاۋىپ كيىپ، «قايىرشى» بولا قالۋىن كورە سەسكەنىپ ەدىم، پالەلى ەتىكتى جارق ەتكىزگەندە شوشىپ قالدىم، الدىما تاستاي سالدى دا، القىمىمنان الا ءتۇستى:
- اكەل ءتورت قارا ءشايىمدى! جان باعا الماي مەن جۇرسەم، جارقىراپ سەن جۇرەسىڭ، بۇل قاي باسىنعانىڭ؟...
ول «مادەنيەتتى مۇعالىم» قان بازاردا مايدانداسا المايتىنىن ءبىلىپ ۇستادى. جولى قىز جولىنداي جىڭىشكە وقىتۋشىدان سورلى بار ما ەكەن وسىندايدا، مىنا اش ءبيتتى سىعىپ تاستاۋعا كۇشىم جەتەر-اق ەدى، امال قانشا، قولىمدى وقىس كوتەرىپ قالماۋ ءۇشىن، جان قالتامنان دا شىعارماي تۇرىپ العانىمدى كورگەن بىرنەشەۋ اراعا تۇسە قالىپ، تولەۋعازىنىڭ ايقاسقان ساۋساعىن اجىراتتى.
- نەسى بار ەدى شىراعىم-اۋ، سويلەسەڭشى؟! -دەسەدى.
- اناۋ سويلەپ بولسىن، ارتىنان سويلەيىن.
تولەۋعازى اۋزىنان جىنىن شاشا، ايقايعا باسا سويلەپ، تۇقىم-تۇقيانىمنان تۇسە ۇمتىلعاندا، كوپشىلىك زورلاپ توقتاتىپ، ماعان سويلەتتى. ءتورت كوشەگە حالىق تولىپ بولعان ەكەن. بىرەر مينۋتتا-اق قايتارىپ بولدىم جاۋابىن.
- ...مۇندايدا وقىتۋشىلىقتان قور قىزمەت جوق ەكەن، اعايلار، - دەدىم سوڭىندا، - مەن سىزدەردىڭ بالالارىڭىزعا دۇرىس تاربيە بولۋ ءۇشىن عانا سابىر ساقتادىم. بۇل قاباعاندىعىن وسىدان بىرەر اي بۇرىن كورسەتسە كەڭىردەگىن سۋىرىپ تاستار ەدىم عوي!
الاسالاۋ عانا يىقتى قارا جىگىت كوپشىلىكتى بۇزا-جارا كىرىپ كەلدى دە، تولەۋعازىنى جۇدىرىقتاي، تەپكىلەي جونەلدى. داۋكەس العاشقى جۇدىرىقتان-اق ۇشىپ ءتۇستى. اراشاشى ەكى-ءۇش جىگىتتىڭ بوگەۋىنە تورتپاق قارا توقتار ەمەس. ەكى اياق، ەكى قولى سەرىپپەدەي سوعىپ، كوز ىلەستىرمەي قاعىپ وتە بەردى. ۇرا ءتۇسسىن دەگەندەي كوپشىلىك ءۇنسىز تۇرىپ قالعان ەكەن. ولتىرەتىندەي بولعاندا مەن بارىپ قۇشاقتاي الدىم.
- بيعابىلمىسىڭ، ەي؟ - دەپ قايرىلىپ تۇرا قالدى دا، قولىمدى الدى قارا جىگىت، - قايتىپ كەلگەنىڭدى بۇگىن تۇستە مەھىردەن ەستىپ ەدىم. مىنا پالەنىڭ قالاي جابىسقانىن كەلە سالىپ ءوز سوزىڭنەن ۇقتىم، - دەي سالا ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، سۇيەمەلدە تۇرعان تولەۋعازىنىڭ قاسىنا قايتا باردى. - وسى ەتىك تۋرالى ەكىنشى سوقتىعاتىن بولساڭ، قول-اياعىڭدى تۇگەل شاعامىن، ءبىلىپ قوي، مەنىڭ اتىم - باقاي!
جەتىم قالىپ، كىشكەنە كەزىنەن كوشەدە وسكەن جۇدىرىقشى باقايدى ەندى تانىپ، قولىنان قايتا ۇستادىم دا، جەتەكتەي جونەلدىم. قول كۇشىنىڭ مىعىمدىعىمەن ۇستا پيماشى بولىپ العانىن دا، ماكسيم گوركيگە ەلىكتەپ وزدىگىنەن ساۋات اشقان اقىن ەكەنىن دە ومىربەكتەن ەستىگەنمىن.
ءتورت كوشەنىڭ كۇنباتىس جاق تارماعىنا وتىسىمىزبەن باقاي ءبىر قاقپانىڭ ىشىنە ەرتىپ كىرگىزدى:
- الدىمەن مەنىڭ جاتىن ورنىمدى كورىپ شىق، ايتپەسە سايدان سانىمدى، قۇمنان ءىزىمدى تابا الماي قالارسىڭ! قازىر اسكەري قامداۋدىڭ پيماسىن باسىپ، قاربالاس بولىپ جاتىر ەدىك. توبەلەس دەسە ەلەڭدەپ تۇراتىن قۇلاعىم عانا اپاردى جاڭا. مەن بارماسام سىپايىسيمىن دەپ كەگىڭدى جىبەرە جازداپسىڭ! دۇنيەدە نەسيەگە قالعان كەكتەن جامانى جوق، قاشان قايتارعانىڭشا جانىڭدى جەپ بولادى!...
قاتار-قاتار قازان قايناپ تۇرعان شۋاش بۋلى كەڭ ۇيدەگى ون شاقتى جالاڭاش جۇمىسشى تەرگە مالشىنىپ الىپتى. قالىپقا سالعان كيىزدى ىستىق سۋمەن بىلشىلداتىپ سوققىلاپ جاتىر ەكەن. ءبىز سونىڭ ءتۇپ جاعىنداعى ءبىر كىسىلىك قانا قاراڭعى ۇيشىككە كىردىك، استىن كەرپىشپەن كوتەرە تىزگەن ءتورت تاقتايدىڭ ۇستىندە جالاڭ قابات كيىز جاتىر. باس جاعىنا شوقپىت-شوقپىت ەكى كورپەنى جۇمارلاپ ۇيە سالىپتى. ءبىر ۇزىن ورىندىقتا كىتاپتارى دا ءۇيۋلى تۇر. قازاقشا، تاتارشا، وزبەكشە ۇلكەن-ۇلكەن تومدار دا كورىنەدى. ءبىر بوتەلكە اراقتى توسەك استىنان سۋىرعان باقاي ەكى شىنىعا ءبولىپ قۇيا سالدى:
- كەل، تۇڭعىش كورىسكەندە قانداي «وردادا» قالاي باس قوسقانىمىزدىڭ ەستەلىگى بولسىن، الىپ جىبەرەلىك ازاماتىم!
- بوققا تولعان جارعاق قاپ تۇراتىن التىن وردادان ادام تۇرعان ات قورا مىڭ ارتىق ەمەس پە باقاي، مەن كوپ ىشە المايتىنمىن. وسىنداي ءۇيدىڭ «ەستەلىگى ءۇشىن» دەگەنىڭە كوتەرسەك كوتەردىك! - دەپ قاعىستىرىپ جىبەردىم دە، سۋشا سىمىرە جۇتتىم. باقاي قۇشاقتاي الىپ ماڭدايىمنان ءسۇيدى دە، جىلاپ جىبەردى.
- سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ومىربەكتەن تولىق ۇققانمىن، مىنا جاستا مىناداي بۇيرا شاشتىڭ اعارۋى وڭاي جاپادان بولماعانىن مىنا ءسوزىڭ دە تولىق ءتۇسىندىردى. وسى ساسىق تاۋىق قوراعا قاي مىرزا كىرىپ، قانداي وقىمىستى وسىلاي اراق كوتەرىسەر ەدى مەنىمەن؟... تابىمنىڭ كوزدى ازاماتى! -دەپ، باسىمدى مۇيىزدەي الاقانىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى، - الگى مەن ايتقان مەھىردى تانيمىسىڭ؟
- تانيمىن، كەزىككەنمىن. بىلتىر العاش كەلگەنىمدە ومىربەكتىڭ حاتىن تاپسىرعانمىن... سونىڭ قالىڭدىعى عوي.
- مەنىڭ وسى اپانىما باي اۋلەتىنەن سول سۇلۋ بيكەش قانا كىرەدى. ول قازىر اتا-اناسىنان قىسپاق كورىپ ءجۇر، باي بالاسىنا زورلاپ بەرمەك ەكەن!
- كىمگە؟
- شاۋەشەكتەگى ءبىر ۇلكەن بايمەن قۇدالاسپاق كورىنەدى. وسى جەردەگى مىرزا وفيتسەرلەردەن دە سوڭىنا تۇسۋشىلەر بارشىلىق. مەھىر قىسىلعاندا ماعان قاراي قاشادى، مەنەن بايدىڭ قىدىرقۇتتارى دا ساقتانعىسى كەلەتىنىن بىلەدى. سەنىڭ قالاعا كوشىپ كەلگەنىڭدى ەستىگەنىن بۇگىن تۇستە ماعان قۋانىپ ايتتى. ءوزى جەر-سۋ مەكەمەسىندە ىستەيدى. «بۇلاي زورلاي بەرسە، ومىربەك قايتقانشا سول ساباقتاسىنىڭ ۇيىندە تۇرىپ ىستەيمىن» دەيدى.
- دۇرىس، مەن دە سويلەسەرمىن. ءۇيى قاۋىپتى بولسا مەنىڭ قارىنداسىممەن بىرگە تۇرسىن، - دەپ شىقتىم. باقاي تاعى قويماي جەتەكتەپ، كوشە اسحاناسىنان تاماقتاندىردى.
كۇن باتا ۇيگە قايتىپ كەلسەم، قارىنداسىم قاقپا الدىندا تۇر ەكەن. ءبىر قۇپيا سىرىمدى ءبىلىپ قويعانداي جايناڭداي سويلەدى ماعان:
- اعا، جولدان كىمدى كوردىڭ؟ - دەپ جىمىڭداپ جۇزىمە تەكسەرە قارادى.
- سەن تاڭدانارلىق ەشكىم دە كورىنبەدى عوي؟
- ءيا، كورمەدىڭ؟! جاڭا الدىڭنان شىعىپ كەتتى عوي! - دەپ كۇلىپ جىبەردى، - مەنەن ءار كۇنى سۇراپ تۇرادى ول سەنى. ءبىلىپ قويدىم، بالەم! -دەپ جالت بۇرىلىپ ۇيگە بەتتەدى. مەن مەھىردىڭ كەلىپ قايتقانىن تۇسپالدادىم:
- ءيا، ءبىلىپسىڭ! .... مۇرنىڭدى جيىپ ال ونان دا.
بيعايشا جارقىلداپ، مەنىمەن بىرگە كۇلە كىردى ۇيگە....
سونىڭ ەرتەڭىنە تۇستە مەكتەپتەن قايتىپ، تورگى ۇيگە كىرسەم، سول كوڭىلدى قارىنداسىم تومسارىپ الىپ، قارا قاتيپاعا كەستە تىگىپ وتىر ەكەن. كىرىپ كەلگەنىمدە تىم مۇڭلى ءپىشىن بايقاپ ەدىم، مەنى كورە سالا كوڭىلدى بەينەگە اۋىسا قويدى.
- قايشىكەن-اۋ، مىناۋىڭ نە؟ ساباق قاراساڭشى! - دەپ ەدىم، ورنىنان تۇرىپ جۇرە جاۋاپ قاتتى:
- وقىپ جاتىرمىن اعا، ءبىر ۋاقىت قول ونەر ساباعى دا كەرەك شىعار؟
ەسىكتەن كۇرسىنە شىققانىن سەزدىم دە، نە كوڭىلسىزدىك ەكەنىن بايقاعىم كەلدى. ەكىنشى كۇنى تۇسكى دەمالىسقا قايتقانىمدا قيىستاپ كەلىپ تۇپكى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن ءۇڭىلدىم. قارىنداسىم تاعى دا جالعىز كەستە تىگىپ، بۇلاۋلاتىپ جىلاپ وتىر ەكەن. كىرىپ بارعانىمدا كوزىن سۇرتە سالدى.
- نە بولدى؟ - دەپ سۇراپ ەدىم. تاعى دا كۇلىمسىرەگەن بولىپ تومەن قاراپ الدى. جەڭىل قايتاردى جاۋابىن:
- اكەم ەسىمە ءتۇسىپ بوساي قالىپپىن!
باس كيىمىم مەن قولىمداعى كىتاپتاردى كەرەۋەتكە قويا سالا اۋىز ۇيگە شىعىپ، شايعا داستارقان جاساپ جاتقان شەشەمنىڭ الدىنا تۇرا قالدىم:
- اپا، بيعايشاعا نە بولدى، سونىڭ شىندىعىن ايتشى ماعان؟!
- نە بولۋشى ەدى، اربىرەۋىمىزدىڭ قاباعىمىزعا قاراپ اۋرەلەنە بەرمەشى قاراعىم، ەشتەڭە بولعان جوق.
- بولعان! وسى ءبىر-ەكى كۇننىڭ ىشىندە ءبىر ءىس بولعان، مەنىڭ باسىمدى اۋىرتقىلارىڭ كەلمەي، جاسىرىپ وتىرسىڭدار، اپاتاي، مەن رازى بولسىن دەسەڭ ايت! مەنىڭ باسىم ار-نامىس قاجالۋدان باسقا ارقانداي قيىنشىلىقتان اۋىرمايدى!
- وتىر، وتىر، ايتايىن، - دەدى شەشەم ساكى كەنەرەسىنە ءوزى دە مەنىمەن قاتار وتىرا قالدى، - كەشە تاڭەرتەڭ مەكتەپكە كەتىسىڭمەن وسپان مولدا كەلگەن. «قۇداي قوستى، بالامدى بەرىڭدەر، قانداي دايىندىق كەرەك بولسا، اقىلداسىپ قويىڭدار،... بيعانعا ءوزىم كەلىپ سويلەسەمىن» دەپ، بيعايشانىڭ كوز الدىندا سويلەسىپ كەتتى. قارىنداسىڭا وتىز قارانىڭ داۋى بارىن ايتقانىمدا، سەنى قيناماۋ ءۇشىن عانا ەرىكسىزدىكپەن وتىرىك راي كورسەتىپ ءجۇرىپتى. «ءبىراز وقىپ الايىن» دەپ قانا كۇلىمسىرەيتىن. مۇلدە رازى ەمەستىگىن مەن كەشەدەن بەرى عانا ءبىلىپ قينالىپ ءجۇرمىن!
- قينالارلىق ەشتەڭە جوق ەكەنىن ايتىپ ەدىم عوي، اپاتاي، ەشقانداي زارداپتى قينالىس جوق. جالعىز قارىنداسىمدى ەرىكسىز بايلاپ بەرە المايمىن! بىزدە ول ايداپ كەتەتىن مال دا جوق. ەڭ اۋىر كەسىم بولعاندا، جۇتتا الداپ وتكىزگەن مالى بىرنەشە جىلدا سول جۇتتاعىداي اق سوڭكە، قان-ءسولسىز كۇيى عانا ءوتىپ بولادى، ول ءۇشىن قينالمايمىن! - دەپ ورنىمنان تۇرەگەلدىم دە، ءتور ۇيدەگى بيعايشانىڭ قاسىنا كۇلە بارىپ وتىردىم:
- «قول ونەر ساباعىنا» ۋاقىت ءالى كوپ عايشاجان، اسىقپا، - دەگەنىمدە كۇلىپ جىبەردى، - اعالارىڭ ءتىرى تۇرسا ەشكىم تارتىپ الا المايتىن زور باقىت بار سەندە، اكەنى جىلاپ ەسكەرمە!... مەن باردا ەرىكتىسىڭ، مۇنى وقۋشى كەزىمدە-اق ايتىپ ەدىم عوي. ەندى بۇلاقتاي اعىپ تۇرعان ەڭبەكاقىم بار كەزدە ءتىپتى ەركىنسىڭ. ماعان تۇرمىس جونىنەن ەشقانداي قيىنشىلىق كەلمەيدى; الاڭسىز وقي بەر! گيمنازيادان دا وقيتىن بولاسىڭ، ۇقتىڭ با؟!
- ۇقتىم، - دەپ باسىن يزەگەن قارىنداسىمنىڭ شىرايى ەندى قالپىنا كەلىپ، شىنداپ كوڭىلدەنگەنى كورىندى...
دەمالىس كۇنى - جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ كوپتەن ويلانىپ جۇرگەن ءبىر ماقالانى جازۋعا كىرىستىم، ساحارا حالقىن كوشپەندىلىكتەن وتىراقشىلىققا، مالشىلىق پەن ەگىنشىلىكتى تەڭ وركەندەتۋگە شاقىراتىن عىلمي ماقالا ەدى. مال شارۋاشىلىعىن جۇت اپاتىنان ساقتاۋدىڭ دا، مادەني-اعارتۋ ىستەرىن دامىتۋدىڭ دا نەگىزى سونىمەن قۇرىلاتىندىعىن ايقىن كورسەتۋ ءۇشىن، «ەڭبەگىم جانسىن دەسەڭ ەبىن تاپ» دەپ تاقىرىپ قويدىم، ەرشىمدى، ەكپىندى سويلەمدەردى ەندى تاۋىپ جۇيەلەپ كەلە جاتقانىمدا وسپان مولدا كىرىپ كەلدى. كىرجيە امانداستىم. سول شىرايىما قاراپ شيراعانداي، وتىرا سالا سويلەدى، سول الداشىلىقتىڭ ءسوزى، اپتىعى قارماقتاي يىلگەن تىعىرىق جيرەن ساقالىنىڭ دىرىلىنەن-اق بايقالدى.
قولىنداعى كىتابىن تاراقتاپ، مىزباقپاي قاراپ قالعان بيعايشاعا سويلەدىم:
- اۋىز ۇيگە بارىپ وقي عوي... ەشقانداي كۇدىكسىز-الاڭسىز وقي بەر، الداشىعا مەن بارمىن! -دەدىم تۇرەگەلىپ شىعىپ بارا جاتقانىندا. وسپان كوزىنىڭ استىمەن سۇزە قاراپ كىدىرگەندە ءسوزىمدى ايقىنداپ جالعاستىردىم، - اۋزىندا يمانى، ارتىندا جيعانى بار مولدا، سوزگە باق! كوزىن بادىرايتىپ قويىپ باتپيتا سويلەيتىندەي، ول قورعانسىز جەتىم ەمەس! ... الدىڭعى جىلى جازدا نەگە كەلىسىپ ەدىك، «بەر بالامدى» دەيتىندەي، ول بەرىلۋگە بەكىتىلگەن، مالعا ساتىلعان قىز با ەدى؟
- جاپپار مارقۇم و دۇنيەگە كەتتى، بيعابىل، ونىڭ ارۋاعىن سىيلا، الىسقان ءسوزىمىز، سويىسقان اق سارباس، كوك قاسقالارىمىز بار، الال بالا ارۋاقتى كۇڭىرەنتپەيدى دەپ يشانامىن! مال ءوتىپ بولعان، ەندى قاشانعا كەلىسەمىز، تاعى نە كەرەك، سونى سويلەسۋگە كەلدىم.
- ارۋاق كۇڭىرەنەتىن ءىستى مەن ىستەگەنىم جوق، مۇنىڭ بيلىگىن ماعان بەرگەن، مەن قارىنداسىمنىڭ ءوز ەركىنە بەرگەنمىن، سوعان رازى بولعانسىڭدار، سولاي ەمەس پە ەدى؟!
- ولاي بولسا الاتىن مالىن الىپ بولۋشى ما ەدى، بىتكەن عوي شىراعىم، ەندى نە ءسوز!
- ەي، مولدا، - دەدى شەشەم، - يمانىم بار دەيتىن اۋزىڭمەن بۇلاي سويلەمە! ءشوپ جوق دەپ، قىرىلاتىن مالىڭدى اۋىز وتى بار جەردە باعىپ بەرۋگە، قار جاۋىپ تۇرعاندا ايداتىپ جىبەرىپ ەدىڭ عوي! ىلە-شالا قار باسىپ قالعان سوڭ قايتارا الماعانىمىز قالىڭ مال اتالماق پا؟ ونى باعىپ، قىستان شىعارىپ بەرۋ تۇگىل ءوزى قىستان شىعا الماي ولگەن جاپپاردىڭ ارۋاعىن سەن كۇڭىرەنتپە ءبۇيتىپ! جازىعى جوق، كوڭىلشەكتىگى ءۇشىن كۇڭىرەنتپە!
- ەي قۇداعي، وسى ءۇيدىڭ ءجون بىلەتىن، قالعان ۇلكەنى سەنسىڭ عوي، وتەسى ءوتىپ بولعاندا سەن مۇنى ايتاسىڭ، بۇل بالالار نە دەمەك، قۇدايشىلىعىڭا كەل! تۇبىندە مەنەن كەتىسە المايسىڭ عوي، قايتا كىرەر ەسىگىڭدى قاتتى سەرپىمەي، جونىڭە كەل قۇداعي!
- سەن جونىڭە كەل، قاشان قۇدالىق بولىپ وتەسى ءۇشىن بەرىپ ەدىڭ؟ - دەگەن سابىرلى شەشەمدى دە ىزا جەڭە باستاعانى قولىنىڭ دىرىلىنەن بايقالدى. يۋسۋپ قاسىم مەن قۋاتتىڭ «سولشىلدىق» پەن «نەرۆ قۋاتىنان ايرىلعاندىق» جونىندە قۇلجادا ايتقان سىنى ارەڭ بوگەپ، سابىرعا شاقىرعانداي سالماق ىزدەپ وتىرعانىمدا، شەشەم اقىرعى ءسوزىن ءبىر-اق ايتتى، - مولدا، ناماز وقىعاندا ۇستايتىن قۇلاعىڭ ەستىگەن، بۇل ءجوندى بالالاردىڭ ءوز ىقتيارىنا بەرگەنبىز. بيعابىلدىڭ سوزىنە سوندا سەن ءوزىڭ دە قول جايىپ دۇعا وقىپ ەدىڭ عوي؟... مىنا نيەتىڭدى ەستىگەن بالا بەزىنىپ بولدى: «مالعا ساتىلمايمىن» دەدى. قالعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ!
مولدا جانباسىنداعى قامشىسىن بۇكتەي سۋىرىپ، جەر ساباي زەكىردى:
- كوككە شىقساڭ اياعىڭنان، جەرگە كىرسەڭ شاشىڭنان تارتىپ الامىن، مىنە مەنىڭ بىلەتىنىم وسى! قۇتىلشى قانە!... ونان دا جوندەرىڭدى تاپ!
تولەۋعازىنىڭ باسىنۋىنان قالعان اشۋىم وسپاننىڭ مىنا سوزىنە كەلگەندە باسىمنان ءبىر-اق شىقتى; ماڭدايىمنان تەر بولىپ شىپشىدى.
- قارماق ساقالىم، وت باسىن سابالاماڭىز، - دەپ باياۋلاي سويلەپ باردىم دا، قامشىسىن جۇلىپ الىپ، ەسىككە لاقتىردىم، - «باعىپ بەر» دەپ جالىنىپ جزىبەرگەن ارىقتارىڭنىڭ باسىن قارماققا شانشىپ، ءتۇسىردىم دەپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي! كوڭىلشەكتىگىنەن باسقا جازىعى جوق جاپپاردى وسىلاي جەمەك ەكەنسىڭ عوي، يمانىڭدى... مەنىڭ بالىق ەمەس ەكەنىمدى مىنادان كور! - دەپ، جاعىنا شاپالاقپەن سالىپ جىبەردىم.
- ويباي، قۇداعي، مىناۋىڭا قوي دە، قوي دە! -دەي تۇرەگەلدى. ساقالى مەن جاعاسىن قوسىپ ۇستاپ، قىلقىندىرا باستادىم. مۇرنىنان قان ساۋ ەتە ءتۇستى.
- مىنا قامشىڭدى اكەمنىڭ كوز الدىندا كورسەتسەڭ، ودان كورەتىنىڭ باسقا ەدى، ءبىزدى باسىنعانىڭ عوي! ارۋاعى رازى بولسىن، مىنە! - دەپ بوكسەسىنەن ءبىر تەپتىم دە، ورنىنان تۇرعىزدىم، - كەت، جوعال! شاشىم مەن اياعىمنان عانا ەمەس، قاي جەرىمنەن تارتساڭ دا تارتا بەر ەندى!
قارماق مولدا مۇرنىن قولىمەن باسا مىڭگىرلەدى:
- قۇداي، مىنا قاندى ەشكىم كورمەسىن، ۇيات قوي، ۇيات قوي، قۇمان اكەل!
- اكەلمە، بۇل يمانسىز «قۇداعي» دەگەنىن قويۋ ءۇشىن وسى قان كۇيىندە بارسىن باراتىن جەرىنە!
شەشەم ماعان «قوي» دەگەندەي ىم قاعىپ شىعىپ، ەلەگەن مەن قۇمان اكەلدى.
- الگى ءسوزىم اشۋ ۇستىندە قاتە ايتىلدى، بىراق، - دەپ وسپان بەتىن سۋمەن ءبىر سيپادى، - اكەڭ تۇستاسپىن عوي، سەنىڭ ۇرۋىڭ دا قاتە بولدى، بىراق، - دەپ، بەتىن تاعى ءبىر سيپاي بەرگەندە ءبىر-اق سۇيرەپ سىرتقا شىعاردىم. قامشىسىن قولىنا ۇستاتا ەسكەرتتىم سونان سوڭ:
- بۇل ۇيگە ەكىنشى كەلمەيسىڭ! كەلگەنىڭدى ەستىسەم كوردەگى اكەمنىڭ ارتىنا بارىپ تىعىلساڭ دا ايامايمىن!... كەت!...
بۇل داۋدىڭ شاقىرتۋىن ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مەكتەپتەن كۇتىپ ەدىم، قازىرشە كۇتپەگەن زور جينالىستىڭ شاقىرتۋى كەلدى. اۋداندىق حالىق كلۋبىندا اشىلاتىن، قىرىقتان تومەنگى بارلىق «جاس» قىزمەتكەرلەردىڭ جينالىسى ەكەن، مۇنداي جاستاعىلاردىڭ مەكتەپتەگى ەڭ ۇلكەنى، داۋلەت باستاپ كلاستارعا تاپسىرما بەرە شىقتىق. وكتيابر سوڭىنىڭ سيرەي باستاعان بۇگىنگى شۋاقتى كۇنى كەلەشەك شۋاعىنان دا ءيىس سەزدىرگەندەي، «جاستار جينالىسىنان» ءوزىمىز تالاپ ەتىپ جۇرگەن ۇيىم ءۇمىتى جانعانداي، زال ءىشى تىم قىزۋلى كورىندى.
ساحناعا اۋداندىق ۇكىمەت حاتشىسى تۇرعان اليەۆ پەن ەربول عانا شىقتى. الدىڭعىسى الدىنا تەزيس جايىپ، سويلەۋگە كىرىستى دە، كەيىنگىسى حاتشىلىق ۇستەلىنە جازۋعا وتىردى. ەكەۋىنىڭ دە اشكەرە جۇرەتىن «جاڭا يدەيالى» ازاماتتار ەكەنىن بىلەتىنمىن.
شەشەن الدىمەن ىشكى-سىرتقى جاعداي تۋرالى سويلەي كەلە، «ون ءبىر تارماقتى ءبىتىمنىڭ» بۇلدىرىلە باستاعانىن ايتقاندا ەلەڭدەي قالدىق. امەريكان ەلشىلىگىنە سۇيەنگەن ءۇرىمجى گومينداڭى «ءۇش ايماق» اكىمشىلىگىنە قاستاندىق جاساۋعا كىرىسىپتى. احىمەتجان «اپەندى» ەسكەرتۋ جاريالاپتى، ءبىتىم شارتتارى اياق استى ەتىلىپ قاتەرگە ۇشىراعانىن، بىرىككەن ۇكىمەت قۇر ءسوزدىڭ قۋىرشاعى بولا باستاعانىن اشكەرەلەپ، ءۇش ايماقتىڭ توڭكەرىستىك ۇكىمەتى مەن بۇكىل شىنجاڭ حالقى بۇعان كونە المايتىنىن ۇقتىرىپتى.
اليەۆتىڭ مۇنان سوڭعى سوزىندە كەيبىر «كەرتارتپا قارا كۇشتەر» پيعىلى اتى اتالماي كوپ شەنەلىپ ەدى. تۇرتىسە وتىرىپ تۇسىندىك، ول التاي ءۋاليى وسپاننىڭ كەرى كەتۋى بولىپ شىقتى. ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم جاريالانعان سوڭ، ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ باسشىلىعى ۇيىتقى گرۋپپا جاعىنان احىمەتجان اپەندىگە وتكىزىلىپتى دە، دامولدا ءاليحان تورە قىزمەتىنەن استىرتىن بوساتىلىپتى. وعان ىشتەي نارازى بولعان ءدىنشىل وسپان باتىر گومينداڭشىل جانىمحان قاجى مولدانىڭ يمامدىعىنا ۇيىيتىن نىساي كورسەتىپتى. ماركسيزمگە ەجەلدەن قارسى قاراڭعى كوكىرەككە گومينداڭشىلاردىڭ ءۇش ايماق توڭكەرىسى «قۇدايسىز كووممۋنيستەردىڭ ءىسى» دەپ كورسەتەتىن ۇگىتى ءدال وسى كەزەڭدە قونا كەتپەسىن بە؟
ۇرىمجىدەگى جانىمحان توبىنىڭ اتتارى مەن توڭكەرىسكە قارسى ارەكەتتەرىن سويلەۋشى اشىق سويلەسە دە، وسپاننىڭ بۇرىلىسىن سولاي، اتسىز ءتۇسىندىردى. حالىققا سەگىز جىلدان بەرى «وسپان باتىر» اتالىپ كەلگەن مىقتىنىڭ ەندى جاۋىنا بەرىلىپ، جاۋعا اينالىپ قالعانىن بىردەن اشكەرەلەي سالۋ كەي تىڭداۋشىلارعا كەرى اسەر بەرەتىنىن ەسكەرگەنىن بايقادىق.
«باياندى بەيبىتشىلىك پەن شىنايى حالىقشىلدىق» ۇمىتىنە اۋىر قاتەر تونگەنىن وسىلاي سويلەپ بولعان شەشەن بۇل قاتەرگە توتەپ بەرۋ ءۇشىن توڭكەرىسشىل كۇشتەردىڭ ۇيىمداسۋ تالابى قاناعاتتاندىرىلعاندىعىن ايتتى. «توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى» قۇرىلعاندىعىن جاريالاعاندا زال دۋ كوتەرىلدى. گومينداڭ مەن كەرتارتپا قارا كۇشتەرگە قارسى ۇران مەن ءسوز ەرەۋىلگە اينالىپ، كوشە شەرۋىنە اتتاندىق....
سول كۇنى تۇستەن كەيىن ءوتىنىش جازىپ تاڭەرتەڭىندە ۇيىمعا الدىڭعى قاتاردا قابىلدانىپ ەدىم. سودان ءۇش-ءتورت كۇن وتىسىمەن اسكەر الۋ ناۋقانى باستالعاندا تاعى دا الدىمەن بارىپ تىزىمدەلىپپىن، «توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنىڭ مۇشەسى توڭكەرىستىك ارقانداي ارەكەتتىڭ باستاماشىسى، ارقانداي كەرباقپالىقتىڭ جاۋى بولۋعا ءتيىس» دەگەن ۇيىم ۋستاۆى بويىنشا مۇشەلەر تۇگەل تىزىمدەلدى.
مەنىڭ اسكەرلىككە جازىلۋىما ءۇي ىشىمىزدەن بيعادىل قارسى شىقتى الدىمەن:
- بارلىق سۇيەنىشىمىز سەن كەتسەڭ ۇيگە كىم قارايدى؟ - دەپ بۇرتيدى ول، - سەن وسپان «باتىرمەن» سوعىسۋعا كەتكەندە، مۇنداعى وسپان مولدا ءبىزدى جەپ قويماي ما؟... ءبىز ەگىن جۇمىسىندا جۇرگەنىمىزدە جالعىز قارىنداسىڭدى تارتىپ تا اكەتەر، مەن بارامىن سەنىڭ ورنىڭا!
اعالار مەن شەشەمنىڭ ءبىر-بىرىنە قاراسىپ جىميىستارىنان ءبارىنىڭ دە وسىنى قۋاتتايتىندىعىن ءتۇسىنىپ جاۋاپ قايتاردىم:
- بىرىنشىدەن، ۇيىم ۋستاۆى بويىنشا جازىلدىم. بۇل احۋالدارىڭدى ۇيىمعا تاپسىرىپ كەتەمىن. ەكىنشىدەن، اسكەري تاربيە كورگەن، ەپتى جاۋىنگەرمىن، سەن دورەكى كۇشسىڭ، تارس ەتە تۇسكەندە جالپ ەتە تۇسەسىڭ.
- «ۇشىنشىدەن»، مەن دە تىزىمدەلىپ كەلدىم اسكەرلىككە، دەپ قويىپ قالدى بيعادىل، - ءبىر ۇيدەن ءبىر رەتتە ەكى اسكەر المايتىنىن ەستىپ بارىپ جازىلدىم. «تورتىنشىدەن»، ايلىق اقشاسى بار سەنى ەندى جىبەرمەۋ ءۇشىن جازىلدىم. ۇيگە سەن وتە كەرەكسىڭ. «بەسىنشىدەن»، مەن توبەلەستى سەنەن كوپ كوردىم، جان جەردەن جۇدىرىق تيگىزبەۋگە سەنەن ۇستامىن، مولدامەن ايتىسۋعا عانا ۇستالىعىم جوق; سونىڭ عانا قۋلىعىن بىلمەيمىن. سول ءۇشىن كوميسسيادان سەنى قالدىرۋدى ءوتىنىپ ءوزىم جازىلىپ كەلدىم.
بيعادىل وسىلاي شۇبىرتا جونەلگەندە باجىرايا قاراپ قالىپ ەدىم، ءۇي ءىشى تۇگەل كۇلىستى. مەنەن جاسىرىن اقىلداسىپ كەلىسكەن ءسوز ەكەن. بيعازى جايلاپ ءتۇسىندىردى. مەنىڭ كوميسسياعا بارىپ تىزىمدەلگەنىمدى ەستىسىمەن بيعادىل دە جەتىپ، ماعان قارسى تىزىمدەلىپتى، ءدوربىلجىن باتاليونىنىڭ كومانديرى بىلەۋبايعا دا ايتىپ، مەنى قالدىرۋ جاعىندا بولۋدى ءوتىنىپ شىعىپتى.
ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ-اق مەن عانا ەمەس، مەكتەپ وقىتۋشىلارىنىڭ ەشقايسىسى اسكەرگە الىنباعاندىعى ەستىلدى. بيعادىل بىلەۋبايدىڭ باتاليونىنا ءوتىپ، ايىر قالپاقتى جاۋىنگەر بولىپ شىعا كەلدى. مەنىڭ التايداعى قابەن مەن نۇريانىڭ ۇيىنە بارىپ امانداسۋ ارمانىم سول ايانىشتى ارمان كۇيىندە بۇرىنعىدان دا اۋىرلاي تۇسكەندەي، «وسپان بۇلىنشىلىگىنىڭ قاتەرىنەن سول قاسىرەتتى جانداردى قورعاپ قالا السام، نۇرياش ماحابباتىن شىنىمەن ايالاعانىم، ماڭگىلىككە ساقتاعانىم بولار ەدى عوي، اتتەگەنە!»
وسپان مولدانىڭ داۋى سونان ءبىر ايدان سوڭ باستالدى، ماحكاما شارعيانىڭ شابارمانى كلاستا ساباق ءوتىپ تۇرعانىمدا كىرىپ، شاقىرتۋ قاعازىن ۇسىندى. مۇعالىمدەر بولمەسىنە ەرتىپ اپارىپ، جاۋاپ جازىپ قايتاردىم: «شاريعات مەكەمەسىنە بارۋعا ۋاقىتىم جوق، ونىمەن ەشقانداي بايلانىسىم دا جوق. ەگەر اۋداندىق ۇكىمەت شاقىرتسا، وزدەرىنىڭ تاپسىرعان قىزمەتىن تاستاي سالا جۇگىرۋگە بورىشتىمىن. مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز تۇسكەن بولسا، ۇكىمەتكە جولداڭىزدار» دەپ قانا جازىپ جونەلتتىم. ساقال مەن سالدەلەرگە وسپان مولدانىڭ تىقپالاعان پارالارىن وسىلاي سەلگە كەتىرىپ، اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ حالىق بولىمىنە - زاڭعا عانا جۇگىنگىم كەلدى. الدىڭعى جىلى جازدا «قوناعاسى» دەپ زورلاپ سويعان قۇلا قاسقا تايىن شاريعاتىنا «قۇدالىقتىڭ باتاسى» دەپ سيعىزا سالاتىن ەكى اۋىزدى مولدا الداپ قىرعىزعان مالىن «قىزدىڭ باعاسى» دەپ ءسوزىمدى قازىسىنا تيعىزا سالماق ەكەن. قۇدالىق باتاسى بولىپ وتكەن قىزدىڭ ەركىندىگىنە شاريعات «جارىقتىعىنىڭ» قىلىشتاي تيەتىنى بەلگىلى عوي.
«شارعيانىڭ» شاقىرتۋى ەرتەڭىنە تاعى جەتتى. «سىزدەردىڭ شاقىرتۋلارىڭىزعا بارمايمىن، اقىرۋلارىڭىزعا كونبەيمىن. سەبەبى، مەنى سىزدەرگە شاقىرتۋ دارەجەسىنە جەتىپ جۇگىنگەن مولدانىڭ ناعىز يمانسىز قارانيەت ەكەنىن تولىق بىلەمىن. قاسيەتتى مەشىتتى بىلعاتپاۋ ءۇشىن ارىزىن زاڭ تەرگەۋىنە جولداپ بەرىڭىزدەر» دەپ جازىپ قايتاردىم تاعى دا.
جۇگىنگەن مولدا دا، جۇگىندىرگەن مولدا دا وسى جاۋاپتان سوڭ ءتورت-بەس كۇن ءۇنسىز قالىپ ەدى. پارامەن بىلعاناتىن ءبيدى ەندلى ۇكىمەت اراسىنان ىزدەپ جۇرگەنىن سەزىپ، حالىق بولىمىنە داۋدىڭ بارلىق احۋالىن باياندادىم، قارماق مولدانىڭ جۇتتان قىرىلعان مالىنىڭ جاسى، جىنىسى، تايىنشا-تورپاعىنا دەيىن انىقتاپ تىزىمدەلگەن سانىن ارىزبەن قوسا تاپسىرىپ، «زالىمدىعىنا شىداماي تاعى دا ۇرىپ سالماۋىم ءۇشىن» جاۋاپقا جايدارى بيعازىنى شاقىرتىپ تۇرۋلارىن وتىنە شىقتىم، وسىدان ءۇش كۇن ءوتىپ، مەكەمە جابىلاتىن كەشكى شاقتا مەنى شاقىرتىپتى.
شاقىرتۋ ۋاقىتسىز، شاقىرىلعان تاعى دا مەن بولعانىما اقپان ايازىمەن بىرگە شيراي جەتسەم، حالىق بولىمىندە قۇلىپ تۇر. شابارمان ورىنباسار اكىم كيبىر احۇننىڭ ءبولىمىن نۇسقادى. جۇگىنەر ءبيىن قارماق مولدانىڭ تاعى دا ءدال تاپقانىن سەزە قويدىم، بۇل اكىم ارتىن مەشىتكە تىرەي تۇراتىن تاعى ءبىر «جارىقتىق» ەدى. مەنى كورە سالا قالىڭ بۋرىل ساقالى ءدىر ەتە ءتۇستى. جايشىلىقتا دا اشىلماي تۇكسيىپ تۇراتىن قالىڭ تۇكتى قاباعى كوزىن جاۋىپ، ءتىپتى تۇنەرىپ الدى، مەنى سىڭار مۇيىزىمەن عانا ءىلىپ تاستاۋعا دايىندالعان ءداۋ قارا بۇقاشا قيىستاي قاراپ، گۇج ەتە ءتۇستى.
- ماحكاما شارعيا شاقىرتسا نەگە بارمايسىڭ؟
- مەنى شاقىرتقان ماسەلە - ماحكاما شارعيا دۇرىس شەشپەيتىن ماسەلە، ۇكىمەت زاڭى عانا قاراۋعا ءتيىستى زالىمنىڭ داۋى. سوندىقتان بارمادىم دا، حالىق بولىمىنە ءوز ارىزىمدى كىرگىزدىم.
- نەكاح، قۇدالىق ماسەلەسىن ماحكاما شارعيا قارايدى. ەرتەڭ سوندا بار!
- بارمايمىن، حاكىم! سەبەبى...
- شاريعات ۇكىمىن زۇلىم كورەمىسىڭ، باراسىڭ! -دەپ زەكىدى اكىم.
- ايەل ادامدى مال ورنىنا ايىرباستاۋدى جاقتايتىن ەشقانداي قازىعا جۇگىنبەيمىن. الاسىسى بولسا زاڭ بويىنشا الادى!
- حۇكۇماتقا باعىنامىسىڭ؟ باعىنبايمىسىڭ؟
- تەك ۇكىمەت زاڭىنا عانا باعىناتىنىمدى ايتىپ تۇرمىن عوي!
- قاما! - دەپ اكىم شابارمانعا اقىرىپ قالدى دا، ماعان كەسىمىن دە ايتىپ سالدى، - شاريعات ۇكىمىن قاشان يناباتقا الساڭ سوندا شىعاسىڭ!
اڭىرىپ تۇرعان شابارمانعا «ايدا» دەگەندەي ءوزىم ىم قاعا قايىردىم جاۋابىن:
- مەنى مەكەمەدەن ەشكىم قالماعان بەيۋاقىتتا شاقىرتۋىڭىزدان-اق وسى ۇكىمىڭىزدىڭ جايىن ءتۇسىنىپ بولعانمىن! ءوزىڭىز باسىندا وتىرعان ۇكىمەت زاڭىن ءوزىڭىز قاشان يناباتقا الساڭىز، وسى اباقتىڭىزدان سوندا عانا شىعامىن! - دەپ مەن دە كەسەتە شىقتىم.
اباقتىسى اۋىز قورانىڭ شىعىس جاق تورگى بۇرىشىندا ەكەن، ەسىك اشىپ جاتقان شابارمانعا قازىر بارىپ ۇيىمە قامسىز بولۋدى ايتۋىن وتىنە كىردىم، ەسىكتىڭ شاقىلداماي جابىلۋى، ءيىس-قوڭىسسىز جاڭا سابان توسەك اباقتى تۇرمىسىنىڭ دا جاڭارىپ-جاقسارىپ قالعانىن بايقاتتى. اعاش وتىن مازداپ جانىپ تۇرعان پەش اۋزىندا ءۇش جىگىت جىلىنىپ وتىر ەكەن، ورىندارىنان ىرشىپ-ىرشىپ تۇردى، قۇلجامەن ارالىقتاعى بارلىق تۇرمەنى كورىپ كەلگەن ۇزىن قارا تونىما قاراپ، «اكىم تاقسىردىڭ» ءوزى كىردى دەپ بىلگەن سياقتى.
- ياپىر-اي، اباقتىعا مىناداي كىسىلەر ءالى دە كىرەدى ەكەن-اۋ؟ - دەپ قالدى ءبىرى.
- ءوزىنىڭ تۇرىنە قارايتىن ۇكىمەت جوق، تۇرىنە قاراسا ءوزى ۇكىمەت ەمەس، قاراقشى بولار ەدى! -دەي سالىپ، بوس ورىننىڭ بىرىنە قۇلاي كەتتىم.
- ءسىز دە ۇرلىق قىلدىڭىز با؟!
- ءيا، وزىنە كىرگەن ادامدى ۇرى دەپ تانىمايتىن تۇرمە دە جوق، اق دەپ تانىسا ەسىگى اشىلماي قويار ەدى عوي!
ۇشەۋى جامىراي كۇلىپ كەلىپ، مەنى قورشاي وتىردى. ىزادان تاعى دا نەرۆ كۇيرەۋشىلىگىنە ۇشىراپ قالماۋىم ءۇشىن وسىلاي قالجىڭداي كىرىپ ەدىم. قالجىڭداي، كۇلە اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ تاڭعا جاقىن ۇيىقتادىق.
سىرتتان ەستىلگەن بىرنەشە ادامنىڭ دابىرى مەن ەسىك قۇلپىنىڭ شاقىرلاۋىنان شوشىپ وياندىم.
الدىمەن اكىمنىڭ وزىمەن سويلەسەيىك، جۇلماي تۇرا تۇر، -دەگەن ءبىرى سوڭعى ءسوزىن كۇبىرمەن ايتتى، - زاڭدى بولۋ ءۇشىن.
جاستار ۇيىمىنداعى ەربولدىڭ ءۇنى ەكەنىن تاني بارىپ سىعالاپ ەدىم، قۇلىپتى بۇراپ تۇرعان باقاي ەكەن. قولىن تارتىپ ارتىنا قايرىلا سويلەدى:
- سويلەسسەڭدەر بارمايمىسىڭدار!
- قاماعان كيبىر احۇن ەكەن، تىنىسقان كەتتى، -دەدى بىرەۋى.
- جۇرىڭدەر، ءبارىمىز ءبىر-اق كىرەلىك، قيت ەتسە قاماي سالاتىن نە جازىعى بار ەكەن؟
- ءوز بەتىمەن قاماعانى - مۇعالىم، ۇكىمەت قىزمەتكەرى; شاريعاتقا بارماي، زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەمىن دەگەنى ءۇشىن عانا قاماتسا، باسقانى نە وڭدىرماق بۇل؟!
- تۇرمە مەن مىلتىققا عانا سۇيەنەتىن گومينداڭنان ەندى قۇتىلدىق دەپ وتىرعانىمىزدا مىناسى نە؟....
مەكتەپتەن ماۋلەن مەن قايسەن كەلىپتى. داۋرىعا ۇمتىلعان بىرنەشەۋگە ولار دا ىلەسە جونەلدى. اباقتى ەسىگىنىڭ الدىندا جاعىن تايانىپ تۇرىپ قالعان مەھىردى كورە سالا قالجىڭدادىم:
- ەي، سەنىڭ دە كىرگىڭ كەلىپ تۇر ما؟! مەنىمەن ءتاۋىر ەكەنىڭدى ءبىلىپ قويماسىن، ارى كەت!
- بىلسە تەزىرەك ءبىلسىن دەپ كەلدىم، - دەپ كامالاتتى بويجەتكەن اشىق قوڭىراۋلاتا كۇلدى، - بۇيتە بەرسە مەن دە كىرەرمىن اقىرى!
- بايدىڭ قىزىن قاماسا كەدەيدىڭ قىزىن قاساپتار بولار، سەنىڭ دە زاڭدى جولىڭدى اشىپ شىقپاقپىن، قايتا بەر، زاڭعا جىبەرمەسە شىقپاي قويامىن...
جازىقسىزدىعىن ىرجىڭ-ىرجىڭ كۇلكىسىمەن بىلدىرە دەدەكتەگەن كىلتشىنى يتەرمەلەپ ۇيىم مۇشەلەرى جەتكەندە، مەن بارىپ ورنىما وتىرا قالدىم.
- شىق، بيعابىل! - دەدى اشۋلى تىنىسقان. ەسىكتى شالقاسىنان سەرپىپ تاستادى.
- شىقپايمىن، اعاي، «شاريعات ۇكىمىن يناباتقا العانشا جاتاسىڭ» دەپ اكىم كەسكەن، «زاڭ جولىن يناباتقا العانىڭىزشا شىقپايمىن» دەپ مەن پىشكەنمىن! ارامىزدا جۇيرىك اەروپلان توزعانشا جەتە المايتىن قاشىقتىق بار!
قارقىلداپ، دۋىلداي كۇلدى جيىلعاندار. بۇركىت تۇمسىق ەربول اباقتىعا كيمەلەي كىرىپ، قولىمنان تارتا جونەلدى:
- سەنىڭ ءپىشىمىڭ ورىندالاتىن بولدى.
- قۇدايعا بارىسپاي-اق جەر بەتىندە شەشىلەتىن بولدى! - دەپ باقاي داڭعىرلادى.
- تەكسەرىپ شەشۋدى حالىق ءبولىمى مىندەتىنە الىپ شىقتى، - دەپ ونىڭ ءسوزىن بىرەۋى تولىقتادى. ەربول وڭاشالاپ اپارىپ كۇبىرلەدى:
- اشىق قارسىلاسىپ بۇل نادان شالداردى ەرەگەستىرمەي-اق قايتا بەر. «جاعداي» دەيتىن ءسوزدىڭ جۋانداپ ايتىلىپ جۇرگەنى وسى شالداردىڭ جۋاندىعىنان ەكەنىن بىلەسىڭ عوي، «جاعدايعا قاراۋ» دەگەنىمىز وسىلاردىڭ قاباعىنا قاراۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە. سەنىڭ جاي-كۇيىڭە كوبىرەك قاراپ شەشۋدى حالىق بولىمىنە تاپسىردىق. ۇيىم جاعىنان جانە تاپسىرامىز... مۇنان سوڭ شاقىرعاندا اعاڭ عانا كەلسىن، ماسەلەنى انىقتايتىن عانا جاۋاپپەن قايتىپ تۇرسا بولعانى، سەنىڭ جاۋابىڭ جەتىپ بولىپتى.
مەھىر مەن باقاي ەكى جاعىمنان قولتىقتاپ الا جونەلدى. اشىق زەڭگىر اسپاندى اق اياز سۇرلاندىرىپ تۇر ەكەن. بەت قاريتىن ىزعاردى دوستاردىڭ جالىنى سەرپىپ، ماعان جولاتپاي كەلە جاتقانداي، قىزۋلى سەزىممەن قايتتىم.
كورەگەن تەرگەۋشىم، وسى «توپ» مەندەي قاراقشىنى ءوز زىندانىڭىزدان الا قاشقانداي-اق تىزىمىڭىزگە الا قويعان شىعارسىز-اۋ! تۇرمەڭىزدەن الا قاشپاي-اق ءادىلىن ايتىپ اقتاۋ ءسوز كىرىستىرسە دە مىلتىقپەن جاۋاپ بەرەتىندىگىڭىزگە كۇمان بار ما، وسىلاي بىرلەسكەن «توپتان» قاتەرلى دۇشپان بولعان با؟ كەنەزەڭىز كەپكەندە مەنەن ارەڭ تاۋىپ وتىرعان قىلمىستاردى جوققا شىعارىپ كەتسە توتيعانىڭىز عوي. سوندىقتان، بۇل بايلانىسقان تامىرلارىمدى دا ءتۇپ-تۇگەل قيىپ تاستاماي تىنشىماسسىز! جوق، مەنى سىزدەن اكەتكەن جوق. وعان، مىلتىعىڭىزدان وق شىقپاعاندىعى ايعاق!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
