التىنسارين بەدەرلەنگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى
اتاقتى اعارتۋشى قايراتكەر ىبىراي التىنسارين 1889 جىلدىڭ 17 شىلدەسىندە توبىل وزەنىنىڭ سول جاق جاعالاۋىنا ورنالاسقان قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى قىستاۋىندا دۇنيە سالادى. كوكتەمنىڭ باسىندا جابىسقان سوزىلمالى دەرت دارىگەرلەردىڭ ەم-دومىنا كونبەي، جاز ورتاسىندا ونى جەڭىپ تىنادى. ونىڭ ارتىندا مول پەداگوگيكالىق ەڭبەكتەر، مول ەپيستوليارلىق مۇرا، ءتۇرلى مازمۇنداعى جازبالار، اعارتۋشى-قايراتكەرلىك قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە تورعاي وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىندا قالىپتاسقان مەكتەپتەر جۇيەسىنىڭ (ۋەزدىك-اۋىلدىق) سوقپاعى قالادى. التىنساريننىڭ مەزگىلسىز قازاسى قازاق جۇرتىن دا، ءبىلىم سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن دە كۇيزەلتەدى. اتاقتى تۇلعانىڭ جانازاسىنا قازاق، تاتار، ورىس جۇرتى بار 900-گە جۋىق كىسى جينالادى. ورىنبور قالاسىنان شىعاتىن «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتى قازاناما (نەكرولوگ) جازىپ، مارقۇمنىڭ ۇستازى ءارى دوسى ن.يلمينسكي قايعىلى حاباردى ەستىسىمەن دەرەۋ ەستەلىك جيناق قۇراستىرۋعا كىرىسەدى...
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا التىنسارين بەينەسى تاڭبالانعان ەكى فوتوسۋرەت جەتتى. بىرىندە اعارتۋشى شاكىرتتەر مەن ۇستازدار ورتاسىندا وتىرسا، ەكىنشىسىندە ونىڭ ءوز وتباسىمەن تۇسكەن بەينەسى بەدەرلەنگەن. اعارتۋشىنىڭ شاكىرتتەر ورتاسىنداعى سۋرەتىنىڭ تۇسىرىلگەن مەزگىلى مەن مەكەنى – 1889 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ باسى، قوستاناي قالاسىنداعى ەكى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبى. فوتونىڭ قوستاناي مەكتەبىندە تۇسىرىلگەنىن ن.يلمينسكي ءوزىنىڭ 1891 جىلى قازان قالاسىندا جاريالاعان «ى.ا.التىنسارين تۋرالى ەستەلىكتەر» اتتى جيناعىندا اتاپ ءوتىپ، ونداعى وقۋشىلاردىڭ سىرتقى بەينەسىن سۋرەتشى ا. چەرنىشەۆتىڭ 1853 جىلى «حۋدوجەستۆەننىي ليستوك» گازەتىنە ««شكولا دليا كيرگيزسكيح دەتەي ۆ ورەنبۋرگە» اتتى تاقىرىپپەن جاريالانعان ماقالاسىندا بەينەلەنگەن «بەس دانىشپان» (مارحاببات: https://kstnews.kz/newspaper/1016/item-66474) شاكىرتتىڭ كيىم ۇلگىلەرىمەن سالىستىرا ءسوز ەتەدى.
فوتوسۋرەت ى.التىنساريننىڭ قايتىس بولار مەزگىلىنەن، شامامەن، 3 اي بۇرىن تۇسىرىلگەن. كونە سۋرەتتىڭ تاريحي ماڭىزى مىناداي: اتالمىش سۋرەت قوستاناي قالاسىندا ۇستازدىق ەتكەن العاشقى مۇعالىمدەردىڭ قاتارىن تۇگەندەۋگە سەپ بولادى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، سۋرەتتەگى وقۋشىلار – قوستاناي مەكتەبىنىڭ ورىسشا بىلىمىنەن ءىلىم-ءتالىم ىزدەگەن شاكىرتتەردىڭ العاشقى لەگى. ولاردى دا انىقتاۋ ماڭىزدى ماسەلە (1 سۋرەت).
| 1سۋرەت. ى.التىنسارين قوستاناي ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ شاكىرتتەرى جانە ۇستازدارىمەن بىرگە. 1889 جىلدىڭ ءساۋىر ايى. قوستاناي قالاسى. |
سۋرەت تۇسىرىلگەن ۋاقىتتا ى. التىنسارين، ونىڭ زامانداس ارىپتەستەرىنىڭ ايتۋىنشا، دەرتكە شالدىعىپ، ناۋقاستانىپ جۇرەدى. بۇل تۋرالى قوستاناي قالاسىنداعى ەكى كلاستىق ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ف. سوكولوۆ 1889 جىلدىڭ 9-تامىزىندا ن.يلمينسكيگە جولداعان ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى (جازبانىڭ مازمۇنىن تۇپنۇسقادا تولىق ساقتاۋ ءۇشىن ورىسشا بەرۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز): «دوبرەيشي ي دوروگوي يۆان الەكسەەۆيچ زابولەل 24-گو اپرەليا وت راسسترويستۆا سەردتسا ي پەچەني، وت چەگو ي سكونچالسيا. نەدەلي زا دۆە دو سەرەزنوگو زابولەۆانيا پوكوينىي جالوۆالسيا نا كاكوە-تو نەوپرەدەلەننوە نەدوموگانيە ي ۆ ەتوم سوستوياني ون سنيات نا كارتوچكە ۆمەستە س ۋچيتەليامي ي كيرگيزسكيمي ۋچەنيكامي...».
«يۆان الەكسەەۆيچ» - التىنساريننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى قىزمەتتەس دوستارى مەن تانىستارىنىڭ ورىس مادەنيەتى نەگىزىنە بەيىمدەپ اتاعان لاقابى. 1889 جىلى «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتىندە جاريالانعان قازانامادا (نەكرولوگتا) ونىڭ وسى لاقاپ ەسىمى دە اتالادى (2 سۋرەت).
2 سۋرەت. «ورەنبۋرگسكي ليستوك» گازەتىندە جاريالانعان قازانامادان ءۇزىندى
فوتوسۋرەتكە التىنساريندى قوسا ەسەپتەگەندە 23 ادام قامتىلعان (1 سۋرەت). ولاردىڭ ون جەتىسى – مەكتەپ وقۋشىلارى-شاكىرتتەر. بەسەۋى – ەرەسەك كىسىلەر. ولار فوتونىڭ ورتاڭعى بولىگىندە بەينەلەنگەن. بەسەۋدىڭ بىرەۋى، انىق بايقالىپ تۇرعانداي، اسكەري كىسى، ال قالعان تورتەۋىن ى.التىنسارينمەن قىزمەتتەس بولعان ءبىلىم سالاسىنىڭ كىسىلەرى دەپ سانايمىز. مۇنى ن.يلمينسكيدىڭ اتالمىش سۋرەتكە بەرگەن مىنا ءبىر مازمۇندىق سيپتتاماسىنان بايقايمىز: «...نا ۆتوروي كارتينە 1889 گودا پرەدستاۆلەنى سيدياششيمي ۆ رياد، سپراۆا ۋەزدنىي ناچالنيك، رۋسسكي پولكوۆنيك، سلەۆا ينسپەكتور التىنسارين ۆ فورمەننوم ۆيتسە–مۋنديرە; پو ستورونام توگو ي درۋگوگو سيديات دۆا رۋسسكيح ۋچيتەليا يز ۆوسپيتاننيكوۆ كازانسكوي ۋچيتەلسكوي سەميناري، زا ەتيم سيديات يح پوموششنيكي كيرگيزى يز ۆوسپيتاننيكوۆ ورسكوي ۋچيتەلسكوي شكولى، - ۋچيتەليا ي يح پوموششنيكي ۆ چەرنىح سيۋرتۋكاح».
سونىمەن قازان جانە ور مۇعالىمدىك مەكتەبىن بىتىرگەن ۇستازدار كىمدەر؟ اسكەري شەندەگى ۋەزد باسشىسى كىم؟
الدىمەن، ى.التىنساريننىڭ جانىندا وتىرعان اسكەري كىسىنىڭ كىم ەكەندىگىن ناقتى انىقتاپ الايىق. سەبەبى التىنسارينتاۋدا ونى تورعاي ۋەزىنىڭ باسشىسى يا.پ.ياكوۆلەۆپەن شاتاستىرۋ ورىن العان. بۇل كىسى – قوستاناي ۋەزىنىڭ باسشىسى، پولكوۆنيك ن.كاراۋلوۆ (1886-1890 جىلدارى ۋەزد باسشىسىنىڭ قىزمەتىن اتقارعان). اعارتۋشىنىڭ تانىمال شاكىرتى، ۇستاز عۇبايدوللا بالعىمباەۆتىڭ جازۋىنشا، ى.التىنسارين قوستاناي ۋەزىنىڭ باسشىسىمەن وتە جاقسى قارىم قاتىناستا بولعان. «ونىڭ، - دەپ جازادى ع. بالعىمباەۆ، - قوستانايداعى ورىس ينتەلليگەنتەرىنەن كوڭىلدەس دوس-جاراندارى دا كوپ ەدى: بۇلاردىڭ قاتارىندا سوت تا، ورمانشى دا، دارىگەر دە بولاتىن، الايدا سولاردان ىبىرايعا ايىرىلماس دوس، ەڭ جاقىنى - ۋەز ناچالنيگى، پودپولكوۆنيك نيكولاي كاراۋلوۆ دەگەن كىسى ەدى. ول ىبىرايدى ۇنەمى ۇيىنە نە تۇسكى تاماققا، نە ءبىر شاراۋمەن قالادا قوناتىن بولسا، كەشكى اسقا شاقىرىپ، ايرىقشا قوناقجايلىق تانىتاتىن».
ع.بالعىمباەۆتىڭ بۇل ءسوزىن اعارتۋشىنىڭ ەپيستوليارلىق مۇرالارى دا قۋاتتايدى. 1888 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىندا ى. التىنسارين ۆ. كاتارينسكيگە جاڭا جىلدى ۇستازدارمەن بىرگە ۋەزد باسشىسىنىڭ ۇيىندە قارسى الىپ وتىرعاندارىن جازادى: «مى، ۆەس ۋچەبنىي پەرسونال، پروجيۆايۋششيە ۆ نيكولاەۆسكوم ۋەزدە، سيديم تەپەر ۋ منوگوۋۆاجاەموگو ناشەگو ۋەزدنوگو ناچالنيكا ي، پوسلە دولجنوگو پريۆەتا حوزياينۋ دوما، پەرۆىي ناش توت س زا زدوروۆە بلاگودارنىح، چەستنىح دەياتەلەي پو ۋچەبنوي چاستي! دا زدراۆستۆۋيۋت ليۋدي دوبرىە ي دا پوموجەت ۆەليكي بوگ چەلوۆەكام ۆ يستيننوم سمىسلە ەتوگو سلوۆا! ۋرا!!! (پيشەم سيە پيسمو ۋ ۋەزدنوگو ناچالنيكا)».
ايتپاقشى، ع.بالعىمباەۆ تا وسى سۋرەتتە بەينەلەنگەن دەپ بولجايمىز: ول ۋەزد باسشىسى ن. كاراۋلوۆتىڭ وڭ قولى جاعىندا وتىر .ول العاشقىدا التىنسارين اشقان تورعاي مەكتەبىندە وقيدى، كەيىن 1886 جىلى 18 جاسىندا ور قالاسىنداعى مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرەدى. سول جىلى اكەسى قايتىس بولىپ، مارقۇمنىڭ ارتىنا كوڭىل ايتۋ ءۇشىن ى.التىنسارين بۇلاردىڭ وتباسىنا باس سۇعىپ، جاس جىگىتتى قوستانايعا مۇعالىمدىك قىزمەتكە شاقىرادى. ول قايعى شەگىپ وتىرعان شەشەسىن كوندىرىپ، مۇنى وزىمەن بىرگە قوستانايعا الىپ كەلەدى. مۇندا التىنسارين ونى جاڭا ۋەزد ورتالىعى قوستانايعا ترويتسكىدەگى باستاۋىش مەكتەپتى كوشىرىپ الدىرۋ ءۇشىن ارنايى سالىنعان ۋەزدىك مارتەبەدەگى مەكتەپكە (مارحاببات: https://egemen.kz/article/272384-altynsarin-dgane-qostanay-mektebi-onynh-bastau-arnasy-%E2%80%93-troitsk-kezdeysoq-tanh) مۇعالىمدىك قىزمەتكە ورنالاستىرادى.
ۇستازىنىڭ ۇلكەن قامقورلىعىن ع.بالعىمباەۆ ادال اقتاعاندىعىن بايقايمىز. ول 1889 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ سوڭىندا ى.التىنساريننىڭ ناۋقاسى قاتتى دەندەپ توسەك تارتىپ جاتىپ قالعاندا، كۇنى-ءتۇنى قاسىندا بولىپ، ۇستازىن باعىپ كۇتەدى، ونى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالادى. قوستاناي مەكتەبىنەن كەيىن ول شۇبار-جەتىقارا، قارابۇتاقتاعى بولىستىق (اۋىلدىق) مەكتەپتەردىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە بولىپ، ودان ورىنبوردان شىعاتىن «تۋرگايسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىنە رەداكتور، بۇدان سوڭ ءبىرشاما ۋاقىت تورعاي وبلىسى وقۋ ينسپەكتورى لاۋازىمىنىڭ مىندەتىن اتقارادى. باسقاشا ايتساق، ول ى.التىنساريننىڭ ۇستازدىق، اعارتۋشىلىق قىزمەتتىك جولىن قايتالايدى.
«بالعىمباەۆ» دەگەن فاميليا 1914 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنىڭ ۇستىنەن جازىلعان دومالاق (انونيمدىك) ارىز مازمۇنىندا «قازاق» گازەتىنە قولداۋ كورسەتەتىن شەنەۋنىكتەر قاتارىندا اتالادى. وندا ول ورىنبور وكرۋگتىك سوتىنىڭ اۋدارماشىسى دەپ كورسەتىلەدى (مارحاببات: https://abai.kz/post/135310?fbclid=IwAR33n3MOTThly4Yj7I9t0D-JRp7ApmZytCgbgkNlLTCKMvfRHSGXOk-o7lc.)
جالپى، وقىعان اعايىندى بالعىمباەۆتار بىرنەشەۋ بولعان. «قازاققا» تىلەۋلەس بولىپ جۇرگەن بالعىمباەۆ التىنساريننىڭ شاكىرتى، ونىڭ جانىندا ۇستازدىق ەتكەن عۇبايدوللا ما، الدە ونىڭ اعايىنى، 1890 جىلى ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن احمەتبەك پە، ول جاعى ازىرگە بەلگىسىز.
ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، التىنساريننىڭ اعارتۋشىلىق جولىن تورعاي ۋەزدىك مەكتەبىنىڭ 1891 جىلعى، ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ 1895 جىلعى تۇلەگى ا.بايتۇرسىنۇلى ناقىشتى ۇلتتىق مازمۇنمەن تەرەڭدەتىپ، تولىقتىرىپ جالعاستىرادى. باستى سونار-سوقپاعى ء(بىر-بىرىمەن ساتىلاي ساباقتاسقان ۋەزدىك – بولىستىق مەكتەپ جۇيەسى) التىنساريننىڭ ينسپەكتورلىق قىزمەتى تۇسىندا العاش قالىپتاسىپ، 1892 جىلداردان باستاپ تورعاي-قوستاناي وڭىرىندە جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان اۋىلدىق (بولىستىق) باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرى – اقتوبە ۋەزى بەستاماق بولىسىنىڭ №2 اۋىلىندا (مارحاببات: https://www.kazpravda.kz/news/ruhani-zhangiru/neizvestnaya-statya-ahmeta-baitursinova) ۇستازدىق قىزمەتتەن باستاعان بايتۇرسىنۇلى قازاق مەكتەپتەرىنە وقۋلىق جازادى، اراب عارىپىندەگى قازاق ءالىبيىن دىبىستىق جۇيەسىنە بەيىمدەيدى، ءبىلىم سالاسىن باستاۋىشتان باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارى دەيىنگى ساتىلارىن تەرەڭدەتىپ ۇيىمداستىرۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسادى، اۋىل مەكتەبى مۇعالىمىنەن اعارتۋ ءىسىنىڭ ءمينيسترى (ناركومپروس) دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى.
سۋرەتتە ءۇش سلاۆيان ناسىلدەس ۇستاز تۇلعالار بەدەرلەنگەن. ولاردىڭ ەكەۋى ى.التىنساريننىڭ سول قولى جاعىندا، ال ءۇشىنشىسى ن.كاراۋلوۆتىڭ وڭ جاعىندا، ع.بالعىمباەۆتان كەيىنگى شەتكى ورىندىققا ورىن تەپكەن. اعارتۋشىنىڭ سول جاعىندا ءبىرىنشى وتىرعان كىسى، ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، ى.التىنسارين تۋرالى ەستەلىك جازبالار قالدىرعان، قوستاناي ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى فەدور دەميانوۆيچ سوكولوۆ. ودان كەيىن وتىرعان جاس ۇستاز – الەكسەي كيلياچكوۆ. ەكەۋى دە قازان قالاسىنداعى بۇراتانا حالىقتارعا ارنالعان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ تۇلەگى، ن.يلمينسكيدىڭ شاكىرتتەرى. يلمينسكي بۇلاردى التىنساريننىڭ سۇراۋى بويىنشا تورعاي وبلىسىنا جىبەرەدى: «ۆ 1883 گودۋ التىنسارين پروسيل ەششە رۋسسكوگو ۋچيتەليا دليا يرگيزسكوگو ۋچيليششا. يا نازناچيل كونچيۆشەگو توگدا كۋرس ۆ سەميناري فەدورا سوكولوۆا، رۋسسكوگو، وچەن سپوسوبنوگو مولودوگو چەلوۆەكا. نو پو كاكيم-تو پەرەدۆيجكام ۋچيتەلەي سوكولوۆ پوپال سناچالا ۆ گور. ترويتسك ۆ پريحودسكوە ۋچيليششە; ۆپوسلەدستۆي ون بىل زاۆەدۋيۋششيم يرگيزسكيم ۋچيليششەم، ا پوتوم – دۆۋحكلاسسنىم كوستاناەۆسكيم. ۆ سلەدۋيۋششيە گودا التىنسارين تاكجە پوستوياننو وبراششالسيا كو منە دليا زامەششەنيا ۋچيتەلسكيح ۆاكانسي ۆ دۆۋحكلاسسنىح ۋچيليششاح. تاك ۆ 1888 گودۋ بىلي نازناچەنى: الەكسەي كيلياچكوۆ ۆ كوستاناي ي ۆاسيلي لاپشين ۆ اكتيۋبۋ».
سول سوكولوۆتى ى.التىنسارين جاڭادان اشىلعان قوستاناي مەكتەبىنە اۋىستىرىپ الادى. ن.يلمينسكي قۇراستىرعان جيناقتا اعارتۋشىنىڭ ف.سوكولوۆقا جازعان 7 حاتى تىركەلگەن.
ن. كاراۋلوۆتىڭ وڭ قولى جاعىنداعى ع.بالعىمباەۆتان كەيىنگى شەتكى ورىندىقتا وتىرعان سلاۆيان ناسىلدەس تۇلعانىڭ كىم ەكەنىن دالمە-ءدال بەلگىلەۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن دە، ف.سوكولوۆتىڭ ەستەلىك جازبالارىن مۇقيات زەردەلەي وتىرىپ، ولاردىڭ كىم ەكەندىگىن تۇسپالداپ باعامداۋعا بولادى. ونىڭ ەستەلىگىندە سول جاعالاۋداعى قوستاناي قالاسىنىڭ وكپە تۇسىندا توبىل وزەنى ۇلكەن دوعا جاساپ بۇرىلار مۇيىسكە تورعايدان قونىس اۋدارعان جىلدارى قورا-قوپسىمەن قوسا ارنايى سالىنعان قىستاۋدا تۇراتىن ى.التىنسارينگە «ا.ي.ك» جانە «ا.ۆ.ت.»، دەگەن كىسىمەن بىرگە بارعاندارىن جازادى: ...جيل نا زيموۆكە، چتو ۆ 3-ح ۆەرستاح وت كوستانايا. ا.ي.ك. ي يا پوچتي ەجەدنەۆنو پەشكوم پوحاجيۆالي ك نەمۋ ي پرەلەستنو ۆرەميا پروۆوديلي، تو ۆ بەسەداح، دەرجا ۆ رۋكاح پو چاشكە كۋمىسا، تو ۆ چتەني». ال التىنسارين قايتىس بولعاندا ول ەكى كىسىمەن بىرگە اعارتۋشىنى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋعا بارادى: «ا.ۆ.ت.، ا.ي.ك. ي يا ەششيو پريەزجالي نا زيموۆكۋ، چتوبى پوسلەدني راز پروستيتسيا س ليۋبيمىم چەلوۆەكوم...».
وسى جولدارداعى بىرنەشە رەت قايتالاناتىن «ا.ي.ك.» دەگەن ينيتسيالدىڭ استارىندا الەكسەي كيلياچكوۆ (اكەسىنىڭ اتى ازىرگە ايقىندالمادى) تۇر دەپ ەسەپتەيمىز. ال «ا.ۆ.ت.» دەگەن «قىسقارىلىمنىڭ» ارتىندا قانداي تۇلعانىڭ تۇرعانىن انىقتاۋ – الداعى زەرتتەۋلەردىڭ مىندەتى. ول دا ءبىلىم سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى ەكەنى ءسوزسىز. بالكىم، بالعىمباەۆتىڭ قاسىندا تۇرعان كىسى سول سوكولوۆ اتايتىن «ا.ۆ.ت.» بولار؟
تۇيىندەي كەلگەندە، ءبىر تاريحي سۋرەتتىڭ سىرى وسىنداي. ونىڭ جالعاسى تابىلاتىنىنا سەنىم كامىل.
الماسبەك ابسادىق،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
قوستاناي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
ماقالا قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا يە بولعان «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتى (جاڭا ارحيۆتىك دەرەكتەر مەن ولكەتانۋشىلىق ماعلۇماتتار، تۇلعانىڭ تىڭنان تابىلعان شىعارمالارى نەگىزىندە)» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.
Abai.kz
