كوشپەلىلەر وركەنيەتتى ءداۋىردىڭ اقيقاتىن قاق جارىپ تانىتتى
- «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قولعا الىنىپ، ىسكە اسىرىلا باستاعالى دا ون جىلعا تاياپ قالدى. العاشقى كۇننەن-اق ەلدىڭ نازارىن باۋراپ، ءباسپاسوز بەن تەلە-راديونىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينال­دى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءوزىڭىز ءجۇردىڭىز، باعدارلامانىڭ ماقساتى، ءمان-ماعىناسى ءوز دارەجەسىندە موي­ىندالدى دەپ بىلەسىز بە؟
- مۇنداي جوبا دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسقا ەلدەرىندە بۇرىن-سوڭدى قولعا الىنباعان ەكەن. باعدارلاما قابىلدانعان سوڭ، ەكى جىلدان كەيىن 2006 جىلى كوكتەمدە يۋنەسكو-نىڭ پاريجدەگى شتاب-پاتەرiندە سالتاناتتى تۇردە تۇساۋكەسەر ءراسىمى جاسالدى. سولايشا، حالىقارالىق دارەجەدە تانىلدى. بۇل، شىنداپ كەل­گەندە، ماسەلەنىڭ سىرتقى كورىنىسى عانا. ىشكى جاعىنا ۇڭىلسەڭىز، ناتيجەسى الدىن الا ويلاستىرىلعان جانە ماعىناسى زور، اۋقىمدى شارا ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز. ەڭ باستىسى، «مادەني مۇرا» قازاق ءوز الدىنا ەل بولعان كەشەگى 10-15 جىلدا بيلىك پەن قوعامنىڭ ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، جوعارى دەڭگەيدە ءتۇسىنىسىپ، تىزە قوسىپ اتقارعان بىردەن-ءبىر جەمىستى جۇمىسى بولدى.
- مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنعان باعدارلامانى ەل ىشىندە ءوزىمىز ەپتەپ ىسكە اسىرا بەرمەي، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىنا نە سەبەپتى الىپ شىقتىق؟ ءبىز نەگە جارياعا جار سالدىق؟ تانىستى­رىلىمىن بۇۇ-نىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى ۇيىمىندا وتكىزۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟..

كوشپەلىلەر وركەنيەتتى ءداۋىردىڭ اقيقاتىن قاق جارىپ تانىتتى
- «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قولعا الىنىپ، ىسكە اسىرىلا باستاعالى دا ون جىلعا تاياپ قالدى. العاشقى كۇننەن-اق ەلدىڭ نازارىن باۋراپ، ءباسپاسوز بەن تەلە-راديونىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينال­دى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا ءوزىڭىز ءجۇردىڭىز، باعدارلامانىڭ ماقساتى، ءمان-ماعىناسى ءوز دارەجەسىندە موي­ىندالدى دەپ بىلەسىز بە؟
- مۇنداي جوبا دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسقا ەلدەرىندە بۇرىن-سوڭدى قولعا الىنباعان ەكەن. باعدارلاما قابىلدانعان سوڭ، ەكى جىلدان كەيىن 2006 جىلى كوكتەمدە يۋنەسكو-نىڭ پاريجدەگى شتاب-پاتەرiندە سالتاناتتى تۇردە تۇساۋكەسەر ءراسىمى جاسالدى. سولايشا، حالىقارالىق دارەجەدە تانىلدى. بۇل، شىنداپ كەل­گەندە، ماسەلەنىڭ سىرتقى كورىنىسى عانا. ىشكى جاعىنا ۇڭىلسەڭىز، ناتيجەسى الدىن الا ويلاستىرىلعان جانە ماعىناسى زور، اۋقىمدى شارا ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىز. ەڭ باستىسى، «مادەني مۇرا» قازاق ءوز الدىنا ەل بولعان كەشەگى 10-15 جىلدا بيلىك پەن قوعامنىڭ ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، جوعارى دەڭگەيدە ءتۇسىنىسىپ، تىزە قوسىپ اتقارعان بىردەن-ءبىر جەمىستى جۇمىسى بولدى.
- مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنعان باعدارلامانى ەل ىشىندە ءوزىمىز ەپتەپ ىسكە اسىرا بەرمەي، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىنا نە سەبەپتى الىپ شىقتىق؟ ءبىز نەگە جارياعا جار سالدىق؟ تانىستى­رىلىمىن بۇۇ-نىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت جونىندەگى ۇيىمىندا وتكىزۋىمىزدىڭ سىرى نەدە؟..
- دەن قويعان ادام «مادەني مۇرا» ارقىلى كوشپەلىلەر وركەنيەتىندە قازاق حالقىنىڭ مادەني، تاريحي، فولكلورلىق، ەتنوگرافيالىق جانە فيلوسوفيالىق ۇلەسى بار ەكەنىن تانى­تۋدى كوزدەگەنىمىزدى بايقايدى.
مادەني-رۋحاني تاريحىمىزدى قولدان كەلگەنشە جۇيەلەۋ ءۇشىن ءارى عاسىرلار بويى ەكشەلگەن مۇرامىزعا يەلىك ەتۋ ءۇشىن ءبىز كوپ كەڭەسە كەلە، «مادەني مۇرانى» تەمىر داۋىرىنەن باستاۋدى ءجون كوردىك. باعدارلاما جۇزەگە اسىپ، ەلدىڭ پايداسىنا جاراعان كەزدە قولىمىزدا 2,5 مىڭ جىلدىق تاريحىمىز بولسىن دەگەن بايلام جاسادىق. بۇل - ۇلكەن جەتىستىك، ايتارلىقتاي ۇمتىلىس.

ەكى جارىم مىڭ جىلدىق كەزەڭدى مەجە ەتىپ الۋىمىز ءجايدان-ءجاي ەمەس. كۇنى كەشەگە دەيىن كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ تىرلىك كەشكەن حالقىڭنىڭ تاعدىرىن ويلاي باستاساڭ، ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ ماڭدايىن ويىپ كەتكەن ەڭ ۇلكەن ترا­گەديا 1930 جىلدارعى اشارشىلىق ەسكە تۇسەدى. ۇلتىمىز يمپەريالىق بيلىكشىل ورتالىقتىڭ قىسىمىنان تۇگەلگە جۋىق اشتان قىرىلدى. بۇل اشارشىلىق قازاقتىڭ قانىنداعى كوشپەلىلىك داعدىنى جويدى. تاريحى­مىز بەن مادەنيەتىمىز كوشپەلىلىككە، ال، كوشپەلىلىك جىلقىعا بايلاۋلى ەدى. بۇل جۇتتىڭ اقىرى ءبىر ۇلتتى سانسىراتقانىمەن قويماي، تۇتاس كوشپەلى وركەنيەتتىڭ كۇيرەۋىنە سوقتىردى. جەر بەتىندەگى ۇلى وركەنيەتتەردىڭ بىرەگەيى وزبىرلىقتىڭ كەسىرىنەن ماڭگى ورالماسقا كەتتى. بىراق، ول كوزدەن كەتكەنىمەن، كوڭىلدەن كەتكەن جوق، تاريحتىڭ تاسپاسىنا جازىلىپ قالدى. جىلقىنىڭ جالىندا تاراۋ-تا­راۋ بولىپ تارالىپ، اتتىڭ اۋىزدىعىنا جۇعىپ، بۇگىنگە جەتتى. بىراق، وعان دەيىن ءوزىمىز دە مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلدىك. كوشپەلى وركەنيەتتى ۇركىتىپ جىبەرگەن ۇركىنشىلىكتە بولات تۇياق جانۋاردى العاش قولعا ۇيرەتكەن حالىقتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قازاق وسى اشارشىلىقتان سوڭ ات ارقاسىنداعى ايباتى مەن ايبارىنان اي­ىرىلدى. قۋجاق گولوششەكين «قازاقتى باعىندىرۋ ءۇشىن ونى جىلقىسىنان اجىراتۋ كەرەك. سوندا قازاقتان جۋاس، قازاقتان بەيشارا حالىق بولمايدى» دەپ، قىلتا جەردەن قىلىش سىلتەدى.
ەجەلگى، ەڭ كونە جىلقى تۇقىمى بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا بولعان. ارحەولوگتار كوكشەتاۋ جاقتا ءبىر ورتاعا كومىلگەن مىڭداعان جىلقىنىڭ سۇيەگىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى. ەلتاڭبامىزدا ءمۇيىزدى جىلقىنىڭ بەينەلەنۋى تەگىن ەمەس ەكەن، ءمۇيىزدى جىلقىنىڭ قاڭقاسى دا ەلىمىزدىڭ اۋماعىنان تابىلدى. تۇرمىس-تىرشىلىگى جىلقىمەن بايلانىستى مۇنداي ايعاق باسقا ەشبىر ەلدە جوق. جىلقىعا قاتىستى كونە قۇندىلىقتار تۋراسىندا ءدال بىزدەگىدەي وزگە ەشبىر جۇرت دالەل دە، دايەك تە كەلتىرە الماي­دى. الايدا، جىلقىنىڭ وتانىنداي بولعان قازاق دالاسىندا جىلقىنىڭ رەسمي ەسەبى جۇرگىزىلمەگەن ەكەن. دە­گەنمەن، 1880 جىلدارى قازاقتىڭ جە­كەلەگەن وبلىستارىنداعى جىلقى سانى، جۋىق شامامەن، ەۋروپانىڭ كەيبىر ەلدەرىندەگى جىلقىنىڭ تۇتاس ەسەبىنە پارا-پار بولعان. حح عاسىردىڭ جۇتى تۇمەن جىلقىنى جۇتتى. جىلقى ساق پەن عۇننىڭ، قازاق پەن ەۋرازيانىڭ قۇتى، كەنى، ۇلتتىق بايلىعىمىز، ۇلتتىق برەندىمىز ەدى، تاريحى ءارى مادەني-رۋحاني مۇراسىنىڭ كوزى ەدى. ەكى مىڭ جىل بويى تۇزىلگەن وسى وركەنيەت ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ءبىر قاينارى. عالىمدار بوتاي قونىسىنان تابىلعان جىلقىلاردىڭ باس سۇيەگىن زەرتتەگەن كەزدە ازۋ تىستەرىنىڭ قاجالعانىن كورگەن. بۇل كوشپەلىلەردىڭ تەمىر داۋىرىندە قانشا جەردى بيلەپ، قالاي داۋىرلەگەنىن تانىتادى. بۇل جانە كوشپەلىلەردىڭ تەمىر ءداۋىرىنىڭ تۇتقاسى بولعانىنىڭ بەلگىسى.
تالاي جەردى جىلقىنىڭ تۇياعىمەن يلەگەن كوشپەلىلەر ەرتە داۋىردە ەۋرا­زيا دالاسىنا بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، زاماناۋي تەحنولوگيا مەن ايعا ۇشۋ، يا بولماسا، اتوم ەنەرگەتيكاسىن يگەر­گەندەي جاڭالىق اكەلگەن ەدى. ەجەلگى ەۋروپالىقتار اتقا ءمىنۋ ءۇشىن قارعىپ، ال، يسپاندار اتتى تىزەرلەتىپ ۇيرەتىپ نەمەسە ساتى سۇيرەپ، تاس ءۇيىپ، اق تەر-كوك تەر بولىپ جۇرگەندە كوشپەلىلەر تەمىردەن اۋىزدىق كيگىزىپ، ونى ەر-تۇرمانمەن جابدىقتاپ، ۇزەڭگى سالىپ، اسپانعا سەكىرگەن ارعىماقتىڭ جالىنا ءجۇزىن توسەپ، ارقاسىنا ۇزىنىنان جا­تىپ، ات قۇلاعىندا وينادى. ات بەلىندەگى كوشپەلىلەردىڭ كوزسىز باتىلدىعى ناپولەوننىڭ جاعاسىن ۇستاتقان. ات ومىراۋىنا سارى جەزدەن قالقان كيگىزىپ، ومىلدىرىك پەن جۇگەن-نوقتاسىنا ال­تىن شاپتىرىپ، كۇمىسپەن وقالاعان. شوقتىعىنا ۇكى تاققان اتتىڭ ءدال وسىن­داي سالتاناتى كۇنى كەشەگى دەيىن كەز-كەلگەن قازاقتىڭ ايبارى دا، ارمانى دا...
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، ەۋرازيا دالاسىنداعى تەمىر ءداۋىرىنىڭ تۋى بۇرىن-سوڭدى ءبىر-ءبىرىنىڭ بارى-جوعىنان بەيحابار تالاي ەلدىڭ قارىم-قاتىناسىنا زور ىقپال ەتتى.
- سونىمەن، «مادەني مۇرانىڭ» ماڭداي تىرەر ءتۇيىندى بايلامى، ماڭىزدى وزەگى قايسى بولدى؟
- جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن ۇلى ءبىر وركەنيەتتىڭ جويىلۋى تەك قازاقتىڭ ارعى اتا-باباسىنىڭ عانا ەمەس، الەمنىڭ رۋحاني ورداسىنان ويشىلداردىڭ ورىن الۋىنا، فيلوسوفيالىق پايىمدار مەن تاريحي تۇجىرىمداردىڭ تۋىنا سەپ بولعان ۇلى وركەنيەت ءداۋىرىنىڭ اقىرى ەدى.
... بۇل كەزدە قولا ءداۋىرى اياقتالىپ، تەمىر ءداۋىرى باستالادى. التايدا تۋعان تەمىر ءداۋىرى تاريح ساحناسىنا، ەۋرازيا ساحناسىنا جاڭا كۇش الىپ كەلدى. دەمەك، تاريحي ساحناعا كوشپەلىلەر شىقتى. سولايشا، 2,5 مىڭ جىل بۇرىن ءبىزدىڭ بابالارىمىز ۇلكەن كەڭىستىككە قۇلاش ۇرۋعا مۇمكىندىك الدى. تەمىر داۋىرىمەن بىرگە تەك ەۋرازيا كەڭىستىگىندە عانا ەمەس، جالپى، ادامزات تاريحىندا ۇلكەن جاڭالىقتار تۋدى. بۇرىن كونە قىتاي، كونە يران، كونە ءۇندىستان، كونە گرەكتەر اندا-ساندا ارالاسقانى بولماسا، تىعىز قارىم-قاتىناس بولعان جوق. تۇركىلەردىڭ تەمىردى يگەرۋى مەن اتتى اۋىزدىقتاۋى ارقاسىندا بارىس-كەلىس اشىلىپ، ۇلى جىبەك جولى دۇنيەگە كەلدى. ۇلى جىبەك جولى بويىندا شاھارلار تۇرعىزىلدى. اركىم بارىن الىپ شىعىپ، ساۋدا-ساتتىق ءجۇرىپ، ءبىر ەلدىڭ مادەنيەتى باسقا جۇرتقا اسەر ەتە باستادى. سول ۋاقىتتا ومىرگە كەلگەن بۋدديزم، حريستيان، يندۋيزم جانە زورواستريزم سەكىلدى الەمدىك دىندەردىڭ تارالۋىنا تەمىر ءداۋىرى سەپتىك ەتتى.
وسىناۋ وزگەرىستەر ول زامانعى ادامداردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ كوبى وزىنەن باسقا ەل بار دەپ بىلمەگەن، «تۇتاسىپ تۇرعان» تۇسىنىك-پايىمىن قاق جارىپ، «ءبىز كىمبىز؟»، «بۇلار كىمدەر؟» دەگەن ءپالساپا تۋدىردى. ويشىلدار وي تولعاپ، تىرشىلىك قۇبىلىسىنا، ءومىر زاڭدىلىعىنا، ادامي قۇندىلىقتارعا ءار قىرىنان، ءارتۇرلى باعا بەرە باستاعانى دا وسى تۇس.
بۇل زاماندى «پايعامبارلار ءداۋىرى» دەپ تانىپ، يسا پايعامباردىڭ دۇنيەگە كەلۋىن سوعان بايلانىستىرماق بولعان، تاڭباق بولعان گەگەلدىڭ پىكىرىن نەمىستىڭ ويشىلى كارل ياسپەرستىڭ «وس ءداۋىرى» بايلامى جوققا شىعاردى. ول بەلگىلى ءبىر قاۋىمعا نەمەسە ورتاعا تيەسىلى دەربەس پايعامباردان گورى، كۇللى ادامزاتتىڭ ومىرىنە اسەر ەتكەن ناقتى كۇردەلى تاريحي وزگەرىستىڭ جەتكەنىن ايگىلەدى. ادام بالاسىنىڭ ءوز-ءوزىن ىزدەپ، وزگەنى تانىپ، اڭىز بەن اقيقاتتىڭ شەكاراسىن باعامداي باستاعان كەزەڭدى «وستىك ءداۋىر» دەپ نىقتادى. فيلوسوفيا ءبۇر جاردى. قىتايدا كونفۋتسي مەن لاو-تسزى، ءۇندىستاندا بۋددا ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى - وسى «وس ءداۋىرى». يراندا قايىرىمدىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ اراجىگىن بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماققا نەگىزدەگەن زاراتۋشترا ورىستەدى. گرەكي­يادا گومەر جىرلاپ، سانا مەن تۇرمىستى سارالاعان پارمەنيد، گەراكليت، ۇلى تا­ريحشى فۋكيديد، پلاتون مەن ارحيمەد سىندى تۇلعالاردىڭ تانىلا باستاعانى مىنە، وسى كەز. ال، ولاردى تۋدىرعان تەمىر ءداۋىرىن اكەلگەن تۇركى كوشپەلىلەرى ەدى. بۇل اقيقاتقا وسى كۇنگە دەيىن قارسى كەلەتىندەر كەمدە-كەم. نيكولاي گۋميلەۆ سول زامان تۋرالى «ەۋرازيالىق كەڭىستىك دۇنيەگە كەلدى» دەگەن.
... ۇلى ماقسات ۇلى وي تۋعىزادى. اشارشىلىق جۇتقان وركەنيەتتىڭ اياعى بار، باسى قايدا دەگەندە، ماڭدايدى «وس داۋىرىنە» تىرەدىك. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ءبىر بۇتاعى سول زاماندا. كوشپەلى وركەنيەت ساق داۋىرىنە، ودان عۇندار، كونە تۇركتەر زامانىنا جالعاسا كەلە، حح عاسىرعا دەيىن تارتاتىن ءۇزىلىسسىز ءبىر جاقسى جۇيە تۋدى دەپ سانايمىز. سەبەپ ناتيجەگە جەتكىزەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ باعدارلامانى وسى جۇلگەگە سالعانىمىز - زور رۋحاني جەتىستىك. ويتكەنى، ءبىز - تاريحى حاتتالماعان، مالىمەت، دايەكتەرى ارقيلى دەرەككوزدەردە شاشىراپ جاتقان ەلمىز. سولاردى ىرىكتەپ، تىرنەكتەپ جيناۋ وسى باعدارلامانىڭ مىندەتى بولدى. رەسمي رەتتەلگەن 2,5 مىڭ جىلدىق تاريحي ءتۇزىلىستى يگىلىگىمىزگە جاراتا الساق، ءبىر جولعى باعدار ءۇشىن از بولماسا كەرەك. «قازاق - وسىنداي تاريحتىڭ مۇراگەرلەرى» دەگەن وزگەلەردىڭ قۇرمەتىن وياتىپ، وزىمىزگە دەگەن سەنىمىمىز نىعايادى. باعدارلامانىڭ ارقاسىندا بابالارىمىزدىڭ داڭقى جاڭعىردى.
مىنە، ءبىزدىڭ «مادەني مۇرانى» دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن كوشپەلىلەر داۋىرىنەن باستاعانىمىز وسى ەدى. كۇنى ەرتەڭ «مادەني مۇرانى» وقىپ-تانىپ، وسى باعدارلامانىڭ نەگىزىندە ىسكە اسقان قۇندىلىقتار ەلگە قىزمەت ەتە باستاعاندا كەيىنگى ۇرپاق اتاتاريحتىڭ تاعىلىمىنان ونەگە الاتىن بولادى. ماتەريالدىق قۇندىلىق توزىپ، رۋحاني قۇندىلىقتىڭ وزاتىن ءداۋىر تۋادى. گەرا­كلي ايتپاقشى، «ءبارى وزگەرەدى، ءبارى دە وزادى، قاتىپ قالعان ەشتەڭە جوق». دەمەك، ەرتەڭ تەمىر ءداۋىرىنىڭ جاڭعىرىعى عاسىرلاردى ارالاپ، وزىمىزگە قايتقاندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بولاشاقتىڭ دايىن سىباعاسى بولماق. وسى ورايدا، مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا، كارل بايپاقوۆ، ابدىمالىك نىسانباەۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ ءبارىمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن تابىلىپ، «مادەني مۇرا» تۋ­راسىندا ءبىز مۇددەلەس، مۇراتتاس بولىپ شىقتىق.
جەتپىسكە جەتسەك تە، سول باياعى "جاس تۇلپارمىز"
- سىزدەر ءبارىڭىز دە كەڭەستىڭ تى­نىسى مەن تالابىن جاقسى سەزىنگەن بۋىنسىزدار. ايتىڭىزشى، ەلدە «مادەني مۇراعا» دەيىن وسى شارا سيپاتتى تالپىنىس بولدى ما؟
- ول كەزدە ادەبيەتتىڭ ءوزى دە قاتتى قينالدى. ويتكەنى، ادەبيەتتىڭ جانى بار، ارى مەنەن نامىسى بار. ادەبيەت، ۇلكەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الماسا، ادەبيەت ەمەس. وتارشىلدىق ادەبيەتتىڭ كەڭىردەگىنەن قىسىپ وتىردى. ءبىزدىڭ ۇلكەن تاريحىمىزدىڭ جوقتىعى دا وسى سەبەپتەن. تاريحتا، فيلوسوفيادا «ۇلت ساعاتى»، ياعني، «ۆرەميا ناتسي» دەگەن ۇعىم بار. مىنە، وسىنداي قىسىمنىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ «ۇلتتىق ساعاتىمىز» تۋعان ەمەس ەدى. ءبىز توساپ سۋداي تىنىپ، تۇنىپ تۇردىق. سونىڭ كەسىرىنەن تالاي تاريحىمىز تالاي رەت لايلانىپ، ۋلانىپ، شوگىپ تە كەتتى.
ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ورتا عاسىر تاقىرىبىنا بارعانى - العاشقى قاز-قاز قادام. ماعجان، مۇقاعاليلار بۇلقىنىپ-بۇلقىنىپ، اقىرى اتىلىپ ءبىرى كەتتى، كۇيىپ ءبىرى كەتتى. مىنە، بۇل - مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەننىڭ نىشانى. ءبىز - ماڭگى كۇرەس جولىندا كەلە جاتقان ەلمىز. جەڭىلسەڭ دە، كۇرەس جولىندا جۇرگەنىڭ. پاتشاعا سولدات بەرمەسكە كۇرەسكەن ون التىنشى جىل، اتادان قالعان مالىڭدى تاركىگە سالعان جيىرما ەكىنشى جىل، ۇركەردەي ەلدى ۇركىنشىلىكە سالعان وتىز ەكىنشى جىل، ارىسىڭدى اتىپ تاستاعان وتىز جەتىنشى جىل، قايسارلىڭدى قاندى قاساپقا سالعان قىرىق ەكىنشى جىل، اتوم سىناعان قىرىق التىنشى جىل، جاسىڭدى جۇتقىزىپ، جازيراڭدى جىرتقىزعان ەلۋ التىنشى جىل، قازاق مەكتەپتەرىن جاپپاي جاپقىزعان ال­پىسىنشى جىل، قازاق قىردا، ورىس قالادا ءومىر سۇرگەن جەتپىسىنشى جىل، جەلتوقساندا كۇن كۇركىرەگەن سەكسەن التىنشى جىل... سونىڭ ءبارى - كۇرەس. كۇرەسىپ جاتقانىمىز - ءبىزدىڭ مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەنىمىز.
... انەۋكۇنى جەلتوقساندا الاڭعا با­رىپ قايتقان سوڭ، مۇحتار اۋەزوۆ مۋزەي-ۇيىندە ارۋاقتارعا ارناپ اس بەردىك. انادايدان ماقاش ءتاتىموۆ كەلە جاتىر. مىنا جاقتان اقساڭداپ ءساتىمجان سان­باەۆ كورىندى. بۇ جاقتان مەن شىقتىم... جاس كۇنىمىزدە شىن جاس تۇلپار ەدىك، جاسىمىز جەتپىسكە كەلسە دە سول باياعى «جاس تۇلپار» ەكەنبىز، ەل تۋرالى، ەگەمەندىك تۋرالى ەل-سەل بولىپ اڭگىمە ايتتىق. از قازاققا كوپ كۇرەس كەرەك. ماقاش ايتقانداي، «قازاق دەگەن - ادا­مى اياق باسار جەر تاپپاي تۇرعان الىپ مۇحيتتىڭ ورتاسىندا جالعىز-جارىم جان جاڭعىرىقتىرىپ جاتقان ارال». مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلدىك دەپ وكىنبەلىك. وكىنگەنمەن پايدا جوق، مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلۋ - قازاقتىڭ جاراتقان يە بىلەتىن قۇپياسى. ونى باسى جۇمىر ءبىز پەندە اشا المايمىز. ونى ءومىردىڭ ءوزى اشا­دى. بىراق، ءبىز ءمىنسىز ۇلت، ءمىنسىز حالىق بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ۇلتسىماق بولساق، وندا «مادەني مۇرانىڭ» دا، ءمان-ماسەلەڭنىڭ دە، قىسقاسى، تۇكتىڭ تە كەرەگى جوق. بولماسا، قوعام ەمەس، قوعامسىماق بولسا، وندا باعدارلامادان دا، باسقادان دا ەشتەڭە شىقپايدى. حالىق - ماڭگى. سوندىقتان، ءبىز ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زاماندا ءوز بورىشى­مىزدى، ءوز مىندەتىمىزدى ورىنداماساق، حالىق ءبارىمىزدى دە ۇمىتادى. بىراق، سول تاريحتى كەلەسى ءداۋىر ءبارىبىر قايتا تىرىلتەدى.
... وسىدان ءبىراز بۇرىن ماعان ەكى پو­ەما كەلدى. وقىپ وتىرىپ، «ادامنىڭ رۋحى مۇنشاما بيىك بولادى ەكەن» دەپ تاڭعالدىم. جازعان كىسى قانداي كۇي كەشكەنىن قايدام، وقىپ وتىرىپ ءوزىڭ جانىپ كەتە جازدايسىڭ. تەمىرحان مەدەتبەكوۆكە تەلەفون سوعىپ ەدىم، ول «مۇكە، مەندە وسىنداي پوەمانىڭ وتىز شاقتىسى بار» دەدى...
«قازاقفيلمدى» دە كوپ سىنايمىز. راس، ءبىزدىڭ اۋزىمىز كوپ كۇيگەن. بىراق، سوڭعى كەزدە جاقسى دۇنيەلەر تۋىپ جاتىر. ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «شالى»، دارەجان ومىرباەۆتىڭ «ستۋدەنتى» كانن فەستيۆالىنە شىقتى. «جاۋجۇرەك مىڭ بالانى» كورىپ، ۇلكەن قۋانىشقا بولەندىم. سۇلتان قوجىقوۆتىڭ «قىز جىبەگىنەن»، ابدوللا قارساقباەۆتىڭ كينولارىنان سوڭ ارقاۋ ءۇزىلىپ قالعانداي ەدى، مىنادان كەيىن ەندى وڭالا بەرەر. سوندىقتان، ءبىز بولاشاققا ۇمتىلعان ەل بولساق، «بۇل قولدان كەلمەدى، اناۋى­مىز ۇيات بولدىنى» ەستەن شىعارۋىمىز كەرەك. ءساتسىز دەگەن تۋىندىلاردىڭ ءوزى - تاريحي-مادەني پروتسەسس. ناشار تۋىندىعا بولا، شارشاماۋىمىز كەرەك. جاقسى دۇنيە قالايدا جالعاسادى.
- ەندەشە، «مادەني مۇرانىڭ» دا جالعاسى بولا ما؟
- ءبىز العاشقى بەلەستە نەگىزىنەن، قازاعىمىزدى كوبىرەك قاۋزادىق. ال، بىراق، ءبىزدىڭ تاريح تەك ءوز اتا-بابالارىمىزبەن تاريح ەمەس قوي. ونىڭ ارعى تەگى، ارعى-تۇپكى داۋىرلەردەگى تىرشىلىگى، ءوز زامانىنا ساي الىس-بەرىسى بولدى عوي. سونىڭ ىشىندە تۇركىشىلىك قاتىسىمىز قانداي بولدى؟ تۇركى تەكتى حالىقتاردىڭ تاعدىرى قالاي بولدى؟ وسىلاردى زەردەلەپ، وسكەنىمىز بەن وشكەنىمىزدى جاڭعىرتىپ، جوعىمىزدى تاپقانىمىز ءجون. سەبەبى، ءبىز قايتسەك تە، تۇركىلىكتەن اجىراپ كەتە المايمىز. ءيا، كەشەگى كەڭەس تۇرىكتەكتىلەرى وزدەرىنىڭ ارتىق-كەمىن بىلەدى. بىراق، ولار سوناۋ التايدان دۋنايعا دەيىن بيلەگەن ەر تۇرىكتىڭ قارا شاڭىراعىن ساقتاپ قالعانىمىزدى ەسكەرىپ، ەندىگى جەردە بىزگە قاراي ويى­سۋى كەرەك.
مەنىڭ دە قانىمدا قايناعان تۇرىكشىلدىك بار. اكەمىز مۇحتار اۋەزوۆ ول دا تۇرىكشىل بولدى. ەسىڭىزدە مە، «قيلى زاماندا» قىرعىزداردىڭ كومەككە كەلە جاتقانىن كورگەن قازاقتاردىڭ رۋحى قالاي تاسىعان! اكەمىز سوعان ەرەكشە ءمان بەرىپتى. قارقارالى جارمەڭكەسىندە ورىستاردان حابار تاسىپ جۇرگەن وزبەك بار. ول، بىراق، ورىسشاسىندا ايتىلماي­دى. جازۋشى مۇندا كەڭەس تۇسىنداعى تۇركىلىكتىڭ تۇگەلدىگى وسى دەگەندى مەڭزەپ وتىر. وسىنداي نيەتتى تەك مۇحتار اۋەزوۆ ەمەس، الاش ارىستارىنىڭ دۇنيەتانىمىنان تانۋعا بولادى. ماعجاننىڭ «اقساق تەمىر ءسوزى» دەگەن ولەڭى بار.
«جيھان دەگەن نe نارسە؟
الاقاننىڭ اۋدانى!
ءبىر اۋداندا كوپ ءتاڭىرى
بولۋدىڭ ءتىپتى جوق ءسانى.
ءتاڭىرى - كوكتىڭ ءتاڭىرىسى
كۇڭىرەنسىن، كوگىن بيلەسىن!
جەر ءتاڭىرىسى - تەمىرمىن،
جەرىمە ءتاڭىرى تيمەسىن!»
كوك ءتاڭىرىسى ءتاڭىرىنىڭ
تۇقىمى جوق، زاتى جوق.
جەر ءتاڭىرىسى تەمىردىڭ
تۇقىمى - تۇرىك، زاتى - وت!
ماعجاننىڭ ولەڭىنەن سوڭ تۇرىكشىلىككە نە الىپ-قوسۋعا بولادى؟..
وكىنىشكە قاراي، «مادەني مۇراسىن» تۇگەندەپ جاتقان قازاقتىڭ بىردە-ءبىرى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزداعى 751 جىلى تالاس وزەنى بويىندا وتكەن ايگىلى ات­لاح-تالاس شايقاسىن ەسكە المايدى. بۇل شايقاس كۇللى ورتالىق ازيا مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاستاي العاندا، ەۋرازيانىڭ بولاشاعىنا ءتۇبىرلى وزگەرىس اكەلگەن ەدى. تۇركەش، قارلۇقتار اراب اسكەرى جاعىنا شىعىپ، تاڭ يمپەرياسىنىڭ اسكەرىنە كۇيرەتە سوققى بەرگەن. بۇل - ءبىزدىڭ ۇلكەن تا­ريحىمىز. وزگەلەردى كوپ ايتامىز. ەۋ­رازيا كەڭىستىگىندە، جالپى ادامزاتتىڭ تاريحىندا ەرەكشە ماعىناسى بار وسى شايقاس تۋرالى بولاشاقتا ارنايى ءمان بەرىپ، ايتىپ-جازۋىمىز كەرەك.
- «مادەني مۇرادا» بۇل ەسكەرىلدى مە؟
- جوق! ماسەلە سوندا... سونىمەن قاتار، كاۆكازدىڭ ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس ماسەلەسىنە شاما جەتپەدى مە، وعان كوڭىل بولىنبەدى. بۇل ماسەلەلەرگە ءمان بەرمەسەڭ، باعدارلامانىڭ ناتيجەسى كەمدەۋ بولادى.
ءومىر زاڭى بۇلجىمايدى، «مادەني مۇرانىڭ» باسى-قاسىندا بولعان عالىمداردىڭ الدى، ءبىزدىڭ كارل، ابدىمالىك زەينەت دەمالىسىنا شىعىپ جاتىر. بىراق، جاڭا قولعا العان ەكنشى كەزەڭنىڭ باعىتىن شولا وتىرىپ ءبىر نارسەگە ءىشىم جىلىدى. ەكىنىشى قادامنىڭ تۇجىرىمداماسىندا ءبىزدىڭ ايتقان ۇسىنىستار ەسكەرىلىپتى. ءبىرىنشىسى - حالىقارالىق قارىم-قاتىناس تۋرالى، ەكىنشى - مۇرادان مۇرالانۋعا قادام ماسەلەسى.
مۇرا بار دا، مۇرالانۋ بار. ول ءۇشىن تەرەڭ، ءبىلىم كەرەك. ۇلكەن شەبەرلىك كە­رەك. ويتكەنى، مۇرالانۋ - ۇلكەن ۇعىم، سالماقتى ۇعىم.
- «مادەني مۇرا»، دەمەك، ۇلتتىڭ تاريحى عانا ەمەس، ارى دا، جانى دا. سوندىقتان، ودان سەلكەۋ شىقپاعانى ءبارىمىز ءۇشىن ابىروي. وسى ورايدا، بۇل باعدارلامانى ىسكە اسىرۋدا ەشبىر وعاشتىق، ياكي، اعاتتىق جوق دەپ سا­نايسىز با؟
- مەن ءبىر نارسەدەن قاۋىپتەنەمىن. ۇكىمەت «مادەني مۇرانىڭ» سالماعى مەن ماڭىزىنا ءمان بەرسە ەكەن. مادەني ءتۋريزمدى ەل ەكونوميكاسىن جاندان­دىراتىن ءبىر تەتىك رەتىندە قاراپ، ارحەولوگيالىق-مادەني نىسانداردى تۋريستك باعىتتىڭ جونىمەن پايدا تابا­تىن كوزگە اينالدىرىپ جىبەرمەسە ەكەن. بىزگە كەرەگى - رۋح! بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ وكىلى رەتىندە وسى رۋحتى سەزىنە ءبىلۋىمىز قاجەت. «مادەني مۇرانىڭ» باستى ماقساتى - حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ. ەگەر وسى باعدارلامانى العا تارتىپ، نيەت، پيعىل مادەني تۋريزمگە اۋىپ كەتسە، تابىلعان مادەني نىسانداردى كوپكە كورسەتۋمەن شەكتەلەر بولساق، وندا، ءبارى بەكەر. وندا العاشقى قادامنىڭ بولماي-اق قويعانى ابزال.
- جالپى، «مادەني مۇرانىڭ» العاشقى بەلەسى اقتالدى ما؟
- اقتالدى. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ باسقارعان قوعامدىق كوميسسيا تاماشا جۇمىس جاسادى. ءبىرىنشى بەلەستىڭ جەمىسى ەكىنشى بەلەسكە جول اشتى. مۇددەلەستەر قول ۇستاسىپ، جولعا بىرگە شىققانداي بولدىق. تىزە قوسىپ، ۇلى جولعا ۇلكەن سەنىممەن اتتاندىق. ويتكەنى، و با­ستان ءبىزدىڭ ماقساتىمىز انىق بولدى. ماقساتتىڭ ىرىلىگى مۇمكىندىكتىڭ ىرىلىگىن تۋعىزادى.
- ەندەشە، «مادەني مۇرانىڭ» كەلەسى جالعاسى قالاي بولسا دەپ كۇتەسىز؟

- باعدارلامانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە ارحەولوگيا سالاسىنا كوپ نازار اۋ­دارىلدى. مۇرالارىمىزدى تاپتىق، قولعا تۇسكەن-تۇسكەنىنشە تۇگەندەدىك. باستاعان ءىستى اياعىنا جەتكىزۋگە دە بويداعى قۋاتپەن بىرگە، جۇرەكتە كەمەل رۋح بولۋى كەرەك.
مەن 70-كە جاقىنداپ قالدىم. بىراق، ادامنىڭ جاسى ۇلعايعانىمەن، و باستا ساناڭا سىڭگەن، جۇرەگىڭە تۇنعان ءبىر قۇشتارلىق قارتايمايدى ەكەن. مادەنيەتكە، مادەني-رۋحاني قازىناعا دەگەن ىنتام ارتا تۇسۋدە. بۇل ادەتكە اينالىپ، كەلە-كەلە، بويعا ءسىڭىپ، مىنەز بولىپ قالىپتاسادى-اۋ دەيمىن، ايتەۋىر ءبىر بۇيرەگىم وسى سالاعا تارتادى دا تۇرادى. وزىمنەن بە، سوزىمنەن بە تانى­لىپ تۇرسا كەرەك، جاقىندا «مادەني مۇرانىڭ» جالعاسىن بىرىگىپ اتقارۋعا شاقىردى. و باستا وسى باعدارلاما قولعا الىنىپ، «ىسكە اسىرۋعا قاتىسساڭىز» دەگەن ۇسىنىس تۇسكەندە، «سوروس» قورىنداعى جاقسى قىزمەتىم مەن جوعارى جالاقىمدى، تىنىش تىرلىگىمىدى، ءبارىن تاستاپ، بىردەن كەلىسكەنمىن. وسى جولى دا قارسى كەلمەدىم. ەلدە مۇنداي عاجاپ شارۋا قولعا الىنىپ جاتقاندا مەن قاراپ وتىرا المايدى ەكەنمىن.
جاقىندا «مادەني مۇراعا» تىكەلەي قاتىسى بار تاعى ۇسىنىس ايتىلدى. يۋنەسكو ىستەرى جونىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ جانىنداعى ماتەريالدىق ەمەس مادەني قۇندىلىقتاردى قورعاۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميتەتكە توراعالىق ەتىپ، جۇمىستى باستاڭىز دەدى. سوعان وراي، تۇجىرىمدامانى جازۋدى قولعا الماقشىمىز. بىراق، وسى ارادا كوكەيىمە قونباي تۇرعان ءبىر نارسە بار. «ماتەريالدىق ەمەس قۇندىلىق» دەگەن ءسوز ۇنامايدى. ءبىرتۇرلى، جات... مۇنداي سوزبەن ادامدى ءبىر نارسەگە سەندىرۋ، رۋح­تاندىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، مەن وسى تۇجىرىمداماعا «ماتەريالدىق ەمەس مادەني قۇندىلىق» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «رۋحاني مۇرا» دەگەن ءسوزدى قولدانۋدى ۇسىندىم.
سونىمەن، العاشقى باعدارلاما «مادەني مۇرا» بولىپ، ەندى ەكىنشى قولعا الىنباقشى باعدارلامانىڭ اتاۋى «رۋحاني مۇرا» بولسا، ماقساتىمىزدىڭ ايقىندالار ەدى. جانە «مۇرادان - مۇرالانۋعا» دەگەن تالاپتىڭ ورىندالعانى دەپ سانايمىز.
- الماتى جاقتان مۇحتار اۋەزوۆ قورى قوعامدىق قۇرمەت بەلگىسىن تاعايىندادى دەگەندى ەستىدىك. بۇل قۇرمەتكە كىمدەر لايىق دەپ تاني­سىزدار؟
- «كەمەڭگەر» دەپ اتالاتىن قۇرمەت بەلگىسى جوعارى ينتەللەكت، رۋحاني جانە جاسامپازدىق الەۋەت، ىزگىلىك پەن حالىق مويىنداعان ازاماتتىق ۇستانىمنىڭ تالاپتارىنا ساي بولاتىن تۇلعاعا بەرىلەدى. قوسىمشا اقشالاي سىيلىعى بار. «كەمەڭگەر» قۇرمەت بەلگىسىنىڭ اۆ­تورى - ءمۇسىنشى مارات اينەكوۆ. بۇل ماراپات ورتامىزدا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ىسىمەن دە، تۇلعاسىمەن دە كوپكە سىيلى، قادىرلى ازاماتقا تاعايىندالادى.
«كەمەڭگەردىڭ» تۇڭعىش يەگەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى، بيو­لوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇرات عىلمانوۆ بولدى. نانوتەحنولوگيا سالاسىنىڭ ءىرى وكىلى. ادام دەنساۋلىعىنا قاتىستى جاڭالىقتار اشتى. ىسكە اسقانى بار، اسپاعانى بار، سوندا دا تالمايدى. كوز جانارى ءالسىز بولسا دا، قۋاتى كەمەل كىسىدەن ارتىق قىزمەت ەتىپ جۇرگەن، رۋحى مىقتى، ازاماتتىعى بيىك ادام!
ەل ىشىندە وسىنداي تۇلعالار از ەمەس. ولار، بىراق، كوزگە كوپ تۇسە بەرمەۋى مۇمكىن. بىراق، ەلمىز عوي، ەڭبەكتىڭ وسىنداي ەرلەرىن تاۋىپ، حال-قادىرىمىزشە باعالاپ، قىزمەتىنە لايىقتى قۇرمەتتى كورسەتكەنىمىز - ەرتەڭگى ۇرپاققا ونەگە بەرگەنىمىز ەمەس پە!
اڭگىمەلەسكەن راۋشان تولەنقىزى

"اباي-اقپارات"