تۇركىمەنستاندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى باسقوستى. بەيرەسمي فورماتتا. وعان ءبىر جىل ىشىندە سان ءتۇرلى سەبەپتەر دە جينالىپ قالعان ەدى. كوروناۆيرۋس پاندەمياسى، ايماقتاعى مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارالىق داۋ، سۋ ماسەلەسى مەن اۋعانستانداعى اسكەري جاعدايدىڭ تىم ناشارلاپ كەتۋى. بەيرەسمي كەزدەسۋدە نە ايتىلماق؟

ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن پاندەميا اسا اۋىر ءوتىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا الەم بويىنشا ۆيرۋستى جۇقتىرعاندار سانى 200 ميلليوننان استى. ال ۆيرۋستان كوز جۇمعاندار سانى 4.3 ملن ادامدى قۇرايدى. قازاقستاندا كوروناۆيرۋس پەن ۆيرۋستىق پنەۆمونيانى جۇقتىرعاندار سانى 681 مىڭ ادامدى قۇرايدى. ىندەتتەن 9909 ادام كوز جۇمعان. وزبەكستاندا 134 مىڭ ادام ىندەت جۇقتىرىپ، 910 ادام قايتىس بولىپتى. «بۇل كورسەتكىش شىندىققا جاناسپايدى»، دەيدى تاۋەلسىز ساراپشىلار. قىرعىزستاندا كوروناۆيرۋس 167 مىڭ ادامنان انىقتالىپتى، ونىڭ ىشىندە 2400 ادام كوز جۇمعان. تاجىكستاندا 15500 ادام ۆيرۋس جۇقتىرىپ، ونىڭ ىشىندە 122 ادام ىندەتتىڭ قۇربانى بولعان. شىلدەنىڭ ورتاسىندا تاجىكستان پرەزيدەنتى راحموننىڭ قارىنداسى ۆيرۋستىڭ قۇربانى بولىپ، راحموننىڭ جيەندەرى دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىن سوققىعا جىققان ەدى. اتالمىش وقيعاعا قاراپ-اق، دۋشانبە ۆيرۋس بويىنشا شىنايى كورسەتكىشتى جاسىرىپ وتىر دەۋگە تولىق نەگىز بار. ورتالىق ازياداعى ەڭ جابىق مەملەكەت سانالاتىن تۇركىمەنستاندا رەسمي تۇردە كوروناۆيرۋس جوق، الايدا سەبەبىن تۇسىندىرمەستەن اشحاباد ءتۇرلى شەكتەۋلەر ەنگىزىپ، ماسكا كيۋدى حالىققا مىندەتتەپ وتىر.

ۆيرۋسپەن كۇرەسۋ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرىنە قاراي ءارتۇرلى. ۆاكتسينا الۋ مەن ونى ءوندىرۋ مۇمكىندىگى دە ءدال سولاي. قازاقستاندا ۆاكتسينا العاندار سانى 29,08%-عا جەتتى. قىرعىزستان حالقىنىڭ 7,65%-ى ۆاكتسينا العان. تاجىكستاندا حالىقتىڭ 4,73%-ى ەكپە السا، تۇركىمەنستاندا ول بەلگىسىز، الايدا ۆاكتسينا الۋ فاكتىلەرى بەيرەسمي تۇردە انىقتالعان. وزبەكستان حالقىنىڭ 15,39%-ى ىندەتكە قارسى ەكپەنى ەكتىرگەن ەكەن. بۇل كورسەتكىشتەر بىرنەشە ەسە از بولۋى دا مۇمكىن، سەبەبى ۆاكتسيناتسيا پاسپورتىن جالعان نەگىزدە جاساتۋ ايماق ەلدەرىندە كەڭىنەن تارالۋدا.

وسىنداي قيىن كەزەڭدە ايماق باسشىلارى ءوزارا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسىن دە تالقىلايتىنى انىق. مىسالى قازاقستان وتكەن اپتادا «قازۆاك» ۆاكتسيناسىنىڭ 25000 دوزاسىن كورشىلەس قىرعىزستانعا جىبەردى. ءدال سول سياقتى باسقا دا ەلدەرگە كومەك كورسەتۋ ماسەلەسى تالقىلاناتىنى انىق. «بەرەگەن قولىم الاعان» دەگەندەي، گۋمانيتارلىق كومەك ارقىلى شەشۋى قيىن ماسەلەلەردىڭ كۇرمەۋىن شەشۋگە دە بولاتىنىن تاريح تالاي دالەلدەگەن.

كوروناۆيرۋستان بولەك، ايماقتاعى تۇراقتىلىق ماسەلەسى دە وتكىر تۇر. ءساۋىردىڭ سوڭى مامىردىڭ باسى قىرعىز-تاجىك اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، سوڭى ەكى كۇندىك اتىسقا ۇلاستى. قارۋلى قاقتىعىستان قوس تاراپتان 100 تارتا ادام قازا تاۋىپ، 500 جۋىق جان جاراقات الدى. ۇيلەر قيرادى، عيماراتتار ورتەندى. بۇل 1991 جىلدان باستاپ ايماقتاعى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەڭ ءىرى قاقتىعىس ەدى. جاعدايدىڭ ۋشىعىپ كەتۋى ايماق مەملەكەتتەرى ءۇشىن اسا قاۋىپتى ەكەنىن سەزگەن قازاقستان، وزبەكستان باسشىلارى تاراپتاردى كەلىسسوز باسىنا وتىرعىزىپ، ماسەلەنى بەيبىت رەتتتەۋگە بارىن سالدى. سولاي بولدى دا. الايدا قىرعىز-تاجىك شەكاراسى ءالى دە تىنىش ەمەس. شىلدەنىڭ ورتاسىندا شەكارا ماڭىندا تاعى دا اتىس بولىپ، ءۇش ادام قازا تاپتى. بۇنىڭ بارلىعى ورتالىق ازيانىڭ بەيبىتشىلىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بەيرەسمي كەزدەسۋ بارىسىندا بۇل ماسەلە دە ءسوز بولارى انىق. ويتكەنى شەكارالىق داۋ تەك قىرعىز بەن تادىك اراسىندا ەمەس، تاجىك-وزبەك، قىرعىز-وزبەك اراسىندا دا بار.

اۋعانستانداعى ۇرىس قيمىلدارى مەن تالىبتەردىڭ بليتسكريگى دە دۋشانبەدەگى كەزدەسۋدە ايتىلمايدى ەمەس، ايتىلادى. ۆاشينگتون اۋعانستاننان ءوز اسكەرىن اكەتەتىنىن جاريالاعان ساتتەن باستاپ، تاليبان اۋعانستان ايماعىندا ءىرى وپەراتسيالار وتكىزىپ جاتىر. قازىردىڭ وزىندە ول ەلدىڭ 80%-عا جۋىعىن ءوز باقىلاۋىنا الىپ، ورتالىق ازيامەن شەكارالاساتىن ايماقتى تولىق باقىلاۋىنا الدى. تۇركىمەن، تاجىك، قىرعىز شەكارالارىندا «تاليبان» قوزعالىسىنىڭ تۋى ءىلىنىپ تۇر. ورتالىق ازياعا تالىبتەر تاراپىنان تىكەلەي قاۋىپ تونبەسە دە، تالىبتەردەن قاشىپ، باس ساۋعالاعان بوسقىندار سانى ارتۋدا. قازىردىڭ وزىندە تاجىكستاندا 2 مىڭنان استام اسكەري مەن 3 مىڭعا جۋىق اۋعان بوسقىنى پانا تاپتى. ولاردىڭ سانى اقش اسكەرى اۋعانستاننان تولىق كەتكەندە ەسەلەپ ارتاتىن بولادى. مىنە، بۇل ماسەلەنى بەس ەل بىرلەسە شەشۋى ءتيىس. قازاقستان ءۇشىن بوسقىنداردى ءوز جەرىمىزگە وتكىزبەي، ماتەريالدىق تۇرعىدان كومەك كورسەتۋ نۇسقاسى ءتيىمدى بولماق. كەلىسسوز بارىسىندا بۇل ماسەلە دە ءسوز بولارى انىق.

«ءتالىب باسىپ الادى» دەگەن تۇيمەدەي قاۋىپتى تۇيەدەي ەتكەن ماسكەۋ دە ايماقتاعى ءوز ىقپالى مەن اسكەري ءرولىن ارتتىرۋدى ويلاپ وتىر. تاجىكستاندا ماسكەۋ-تاشكەنت-دۋشانبە اسكەري جاتتىعۋى ءوتىپ جاتقانى سونىڭ ءبىر دالەلى. وعان 2500 سارباز بەن 500 اسكەري تەحنيكا قاتىسۋدا. «تاليباندى» العا تارتىپ، وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاندى ۇقشۇ (ودكب) ۇيىمىنا كىرگىزۋدى جوسپارلاپ وتىرعانى دا بايقالادى. تاشكەنت قازىردىڭ وزىندە ول ۇسىنىستان باس تارتاتىنىن ايتسا، تۇركىمەن بەيتاراپ پوزيتسيا ساقتايتىنىن جەتكىزدى. ياعني كرەملدىڭ ايماقتاعى ىقپالىنىڭ ارتۋى دا اقىرىن داۋىسپەن ايتىلىپ، ىممەن تالقىلانباق.

ايماقتاعى وتكىر ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، شەشۋ جولدارىنا ۇسىنىستار ايتىلاتىن بۇل باسقوسۋدا ساۋدا قاتىناسى، سۋ ماسەلەسى مەن ەڭبەك ميگرانتتارىن قابىلداۋ جاعى دا تالقى بولماق.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz