بۇرىنعى كسرو تەرريتورياسىندا پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ جانە وتكەننىڭ قۇرساۋىنان قۇتىلۋ پروتسەستەرى ەندى عانا باستالىپ كەلەدى. بۇل پروتسەستەر گۇرجىستاندا جاپ-جاقسى، ال ۋكراينادا قيىندىقپەن ءجۇرىپ جاتىر. كسرو قۇرامىنا كىرگەنگە دەيىن پارلامەنتاريزم تاجىريبەسى بولعان بالتىق بويى ەلدەرىندە بۇل پروتسەستەر ءساتتى ءجۇرىپ كەتتى. ال قالعان ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وتانىمىز قازاقستاندا پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن جۇزەگە اسا باستاعانىن بايقاپ وتىرمىز.

2021 جىلعى 10 قاڭتاردا وتكەن قازاقستانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋدىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا ماجىلىستە «Nur Otan» پارتياسى 76 دەپۋتاتتىق مانداتقا، «اق جول» 12 دەپۋتاتتىق مانداتقا، «قازاقستان حالىق پارتياسى» 10 دەپۋتاتتىق مانداتقا، ال، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا 9 دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. اتالعان پارتيالاردىڭ دەپۋتتارى قازاق پارالامەنتاريزمىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسا باستادى. وتكەن 6 ايدىڭ ىشىندە 25 زاڭ جوباسى تالقىلانۋعا ءتۇستى.

بۇل تۋراسىندا پرەمەر-مينيستر اسقار مامين: «...ونىڭ التاۋى مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2020 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندەگى جولداۋىنان تۋىندايدى. بۇل – سايلاۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس، بيرجالىق ساۋدانى دامىتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى زاڭ جوبالارى. 2021 جىلعا ارنالعان جوسپاردا گەودەزيا، بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك، اسكەري پوليتسيا جانە قوعامدىق باقىلاۋ بويىنشا ماڭىزدى زاڭ جوبالارى بار. جالپى 2020 جىلعى زاڭ جوبالاۋ جۇمىس جوسپارى ورىندالدى دەپ تانىپ، 2021 جىلعا ارنالعان زاڭ جوبالاۋ جوسپارىن تالقىلاۋدى ۇسىنامىن. زاڭ جوبالارىن ۋاقىتىندا، ساپالى ازىرلەپ ۇسىنۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى جەكە جاۋاپتى بولادى. (…) وسىعان وراي مينيسترلەر زاڭ جوبالارىن ازىرلەۋ جانە ۇكىمەت پەن پارلامەنتكە ۇسىنۋدى قاتاڭ باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت، – دەگەن بولاتىن.

پارلامەنتاريزمگە ۋيكيپەديا  اشىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «پارلامەنتاريزم پارلامەنتتىڭ وكىلەتتى جانە زاڭشىعارۋشى ورگان رەتىندەگى باسىم ءرولىن مويىندايتىن، زاڭشىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىك قىزمەتتەرى تولىق ناقتىلانعان مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسى. پارلامەنتاريزم جاعدايىندا پارلامەنت ءوز الدىندا جاۋاپتى ۇكىمەتتى قۇرادى، باقىلايدى، قاجەت بولعان جاعدايدا وتستاۆكاعا جىبەرەدى. زاڭشىعارۋشى قىزمەتى تەك پارلامەنتكە تيەسىلى. پارلامەنتاريزم جاعدايىندا مونارحتىڭ نەمەسە پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتگىلىگى تەك حاتتاما-وكىلەتتى سيپاتتا بولادى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن.

وسى ورايدا «قازاقتا پارلامەنتاريزم بار ما، الدە جوق پا، ەگەر بار بولسا ول قانداي دەڭگەيدە؟» دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. ەندى وسىعان بىرلەسە جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

پارلامەنتتىك دەموكراتيا قوعاممەن وتە شەبەر جۇمىس ىستەۋدى تالاپ ەتەدى. ال اشىقتان اشىق وتىرىك پەن زورلىق-زومبىلىق، فالسيفيكاتسيا سياقتى دورەكى ادىستەردى قولدانۋ ساياسي جۇيەنىڭ ناشار جۇمىس ىستەۋىنە ۇلاسادى. پارلامەنتاريزم ءوسىپ بارا جاتقان كوررۋپتسيامەن كۇرەسەتىن قۇرال بولىپ تابىلادى.

جالپى ايتقاندا، قر پارلامەنتى – قر جوعارى وكىلدى جانە زاڭ شىعارۋشى ورگان بولىپ تابىلىپ، رەسپۋبليكانىڭ  زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن ەڭ جوعارعى وكىلدى ورگانى بولىپ سانالادى. سول سەبەپتى،   پارلامەنت پەن پارلامەنتاريزم ءوزارا بايلانىستى ۇعىمدار بولعانىمەن ەكەۋى دەربەس قولدانىستاعى تۇسىنىكتەر. بۇل ورايدا، پارلامەنتاريزم پارلامەنتسىز ءومىر سۇرە الماسا، ءوز كەزەگىندە پارلامەنت پارلامەنتاريزم ەلەمەنتتەرىنسىز ءومىر سۇرە بەرەدى. سونىمەن پارلامەنتاريزم ەلەمەنتتەرىنە بيلىكتەردى ءبولۋ، وكىلدىك جانە زاڭدىلىق جاتادى.

ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ تاريحىنا كوز جىبەسە، پارلامەنتاريزمنىڭ نەگىزگى يدەيالارىنىڭ  قازاق توپىراعىنا تامىر سالۋىنا  كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇلاپ، قازاقستان  رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىك جانە ەگەمەندىك  العان سوڭ عانا مۇمكىندىك تۋدى. ناتيجەسىندە ەلىمىزدە پارلامەنتاريزم نىساندارى مەن ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرۋ بارىسىندا ولاردى باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك جۇيەسىمەن قاباتتاستىرا جۇرگىزۋگە دە بولاتىندىعىن ءومىردىڭ ءوزى ايقىن كورسەتىپ وتىر.

ەگەمەن ەلىمىزدىڭ 30 جىلعى تاريح ءۇشىن قىسقا مەرزىم سانالاتىن وسى ۋاقىتتىڭ وزىندە نەبىر كۇردەلى كەزەڭدەر مەن سىندارلى ساتتەردى باستان وتكەرگەن قازاقستان پارلامەنتاريزمى بۇگىندە قالىپتاسىپ، كەمەلدەنىپ، سىندارلى تاجىريبە جيناقتاعان، قوعامداعى رەفورمالاردى تابىستى جۇزەگە اسىرۋعا ۇلكەن ۇلەسىن قوسىپ وتىرعان ماڭىزدى ساياسي-دەموكراتيالىق ينستيتۋتقا اينالا بىلگەنىنە كۋا بولىپ وتىرمىز. تاپ وسى تۋراسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ: “جوعارعى كەڭەستىڭ ورنىنا تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن قوس پالاتالى كاسىبي پارلامەنت كەلىپ، وسى جىلدار ىشىندە ەلىمىزدىڭ كەلبەتىن وزگەرتكەن زاڭدار قابىلدادى”، دەپ اتاپ كورسەتتى. مىنە، وسىدان كەلىپ تۋىندايتىن قازاق ەلىندە بوي كوتەرگەن پارلامەنتاريزمنىڭ قىر-سىرىن كەڭىرەك تانىپ-بىلۋگە دەگەن سايلاۋشىلاردىڭ تاراپىنان ورىن الاتىن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارتا ءتۇسۋى البەتتە زاڭدى قۇبىلىس.

پارلامەنتاريزمدى باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك جۇيەسىمەن قاباتتاسا جۇرگىزۋدىڭ كورىنىسى قر كونستيتۋتسياسىنا سايكەس پارلامەنت  تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس ىستەيتىن ەكى پالاتادان: سەناتتان جانە ماجىلىستەن تۇرۋىنان تانىلادى.

بۇل ورايدا ون بەس دەپۋتاتتان تۇراتىن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى تاعايىندايتىن سەنات توتە ەمەس، جاناما سايلاۋ ارقىلى سايلانسا، قازاق ەلى سايلاعان دەپۋتتاردان تۇراتىن پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتى قر كونستيتۋتسياسىمەن بەلگىلەنەدى جانە ونىڭ سەسسيالارىندا، پالاتالاردىڭ ورگاندارىنىڭ جانە دەپۋتاتتارىنىڭ قىزمەتىمەن ىسكە اسىرىلادى.

كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەردىڭ ساپاسى دا، سالماعى دا جوعارى بولۋى كرەكتىگىن پارلامەنت سەناتورى ق.سۇلتانوۆتىڭ «كونستيتۋتسيالىق رەفورما جəنە ازاماتتىق قوعام» تاقىرىبىنا توقتالادى. «كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردىڭ نەگىزگى ماقساتى – قوعامدى ودان ءəرى دەموكراتيالاندىرۋ»، - دەگەن سوزىنەن اڭعارۋىمىزعا بولادى.

ساياسي وزگەرىستەر باعدارلاماسى مەن كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردى əزىرلەۋ، ونىڭ اسا ماڭىزدى قۇرامداستارىنىڭ ءبىرى رەتىندە ءبىزدىڭ العا باسۋىمىزدىڭ باسىم ارناسىنا اينالعاندىعىن ەلباسىمىزدىڭ مىنا ءبىر پىكىرىنەن: «كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر قازاقستاننىڭ قۋاتتى، بəسەكەگە قابىلەتتى جəنە دەموكراتيالىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى جولىنداعى ماڭىزدى كەزەڭگە اينالماق. قازاقستاندى دەموكراتيالاندىرۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن زاڭنامالىق قامتاماسىز ەتۋ جونىندە پارلامەنتتىڭ بەلسەندى جۇمىسىنان ءۇمىت ارتامىن» دەۋىنەن-اق اڭدايمىز.

مىنە، «Nur Otan»، «اق جول» جانە «قازاقستان حالىق پارتياسى» تاراپىنان كوروناۆيرۋس جاعدايىنداعى قيىندىقتارعا قاراماي، ەلىمىزدەگى كوپپارتيالىق جۇيە جاڭا ساتىعا كوتەرىلدى دەپ ايتا الامىز. پارلامەنت ءتۇرلى كوزقاراستار مەن ءتۇرلى تاسىلدەردىڭ تالاسى تۋعان كەزدە پايدا اكەلەدى. قوعام تاراپتاردىڭ ءۋاج-دايەكتەرىن كورىپ بارىپ، ولاردىڭ اراسىنان تاڭداۋ جاساۋى ءتيىس. پارلامەنتتىڭ تاعى ءبىر فۋنكتسياسى – اتقارۋشى بيلىكتى باقىلاۋ، ونىڭ ۇرلىعىنا، بيلىگىن جەكە قامى ءۇشىن پايدالانۋىنا جول بەرمەيدى. ال اتقارۋشى بيلىك پارلامەنتتى باقىلايدى ءارى بۇل ساياسي كۇرەستە ايماقتارداعى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى مەن تاۋەلسىز سوتتارمەن كۇش بىرىكتىرەدى. بيلىك تارماقتارىنىڭ وسىنداي ءبىرىن-ءبىرى تەجەۋ جۇيەسى – ساياسي جۇيە مەن باسەكەنىڭ دۇرىس جۇمىس اتقارۋىنا اسا قاجەت دۇنيە.

ءبىز وسىنىڭ ءبارىن وسى جولعى پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن ءۇش پارتيانىڭ جۇمىس ستيلىنەن تانىپ بىلە الدىق. وعان دالەل ماجىلىستە قارالعان 25 زاڭنىڭ جان-جاقتى تالقىعا ءتۇسۋى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قاز باسقان كۇندەرىنەن باستاپ-اق ەلىمىزدە ەلباسىمىز ساياسي تاجىريبەمىزگە پارلامەنتاريزم يدەولوگياسىن ەنگىزۋدى مىقتاپ قولعا الا ءبىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ وسى باعىتتاعى تالپىنىسى بيلىك تارماقتارىنىڭ ءبولىنىسى قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن تاپ وسى وكىلدى بيلىك وركەنيەتتى ساياسي پروتسەستى قامتاماسىز ەتىپ، قوعامداعى تۇراقتىلىقتىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالادى دەگەن بەرىك سەنىمگە سۇيەنگەن بولاتىن. شىندىعىن ايتقاندا، قازاق پارلامەنتاريزمنىڭ قالىپتاسۋ جولى تەپ تەگىس تاقتايداي ەمەس، قىم-قۋات كۇردەلى بولدى. دەگەنمەندە ول ءوز بويىنا الەمدىك جانە وتاندىق تاجىريبەنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىن جيناقتاپ، ولاردى قازىرگى ساياساتتاعى، ەكونوميكاداعى جانە الەۋمەتتىك سالالارداعى جاعدايلارعا بەيىمدەي ءبىلدى. قازىر ەندى سونىڭ جەمىسىن كورىپ وتىرمىز دەپ كامىل ايتا الامىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz