عالامداعى قۋاتتى قارۋعا اينالعان ادامنىڭ ميىن ءال اۋقاتى وزىق ەلدەر ءوز قاجەتىنە ادەمى پايدالانىپ وتىر. ويتكەنى دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن مەملەكەتتەر ادامي رەسۋرستىڭ مۇنايدان دا، التىننان دا «سالماقتىلىعىنا» داۋ ايتا المايدى. اسىرەسە، الەمدەگى «ميلى باستاردى» اينالاسىنا جيناۋعا جان-تانىمەن كىرىسكەن الپاۋىت امەريكا كەلەشەك كىلتىنىڭ بىلىمدىلەر «قالتاسىندا» ەكەنىن ۇققانى قا-ش-ان. 

       الەۋمەتتىك احۋالىن بىرنەشە ەسەگە «ساتىلاتقان» فينليانديا قازىردە ءىجو-ءنىڭ دەڭگەيى  جونىنەن 17-ورىنعا تابان تىرەپ، الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ساناتىنا ەندى. بۇگىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەتىن فينليانديانى كەزىندە ۇلى ورىس يمپەرياسىنىڭ مەشەۋ قالعان ءبىر بولىگى دەپ كىم ايتادى؟  حالىق سانى قازاقستاننان ءۇش ەسەگە از، ال اۋماعى 8 ەسە كىشى مەملەكەت ورماننان وزگە تابيعي بايلىق اتاۋلىدان جۇرداي. ەندەشە شاعىن عانا فينليانديانىڭ تابىستى دامۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ءسوز جوق، فين ەلىندە ادام قۇندىلىعى باستى ساتىدا. سول ءۇشىن دە فيندىكتەردىڭ بۇكىل ساياساتى ادام كاپيتالىن بارىنشا دامىتۋعا باعدارلانعان.        

        عالامداعى قۋاتتى قارۋعا اينالعان ادامنىڭ ميىن ءال اۋقاتى وزىق ەلدەر ءوز قاجەتىنە ادەمى پايدالانىپ وتىر. ويتكەنى دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن مەملەكەتتەر ادامي رەسۋرستىڭ مۇنايدان دا، التىننان دا «سالماقتىلىعىنا» داۋ ايتا المايدى. اسىرەسە، الەمدەگى «ميلى باستاردى» اينالاسىنا جيناۋعا جان-تانىمەن كىرىسكەن الپاۋىت امەريكا كەلەشەك كىلتىنىڭ بىلىمدىلەر «قالتاسىندا» ەكەنىن ۇققانى قا-ش-ان. 

       الەۋمەتتىك احۋالىن بىرنەشە ەسەگە «ساتىلاتقان» فينليانديا قازىردە ءىجو-ءنىڭ دەڭگەيى  جونىنەن 17-ورىنعا تابان تىرەپ، الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ساناتىنا ەندى. بۇگىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىك يندەكسى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەتىن فينليانديانى كەزىندە ۇلى ورىس يمپەرياسىنىڭ مەشەۋ قالعان ءبىر بولىگى دەپ كىم ايتادى؟  حالىق سانى قازاقستاننان ءۇش ەسەگە از، ال اۋماعى 8 ەسە كىشى مەملەكەت ورماننان وزگە تابيعي بايلىق اتاۋلىدان جۇرداي. ەندەشە شاعىن عانا فينليانديانىڭ تابىستى دامۋىنىڭ سىرى نەدە؟ ءسوز جوق، فين ەلىندە ادام قۇندىلىعى باستى ساتىدا. سول ءۇشىن دە فيندىكتەردىڭ بۇكىل ساياساتى ادام كاپيتالىن بارىنشا دامىتۋعا باعدارلانعان.        

          جوعارى تەحنولوگيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزدى شارتى - وقىمىستىلاردىڭ سالماعىن ارتتىرۋ. ال ادام رەسۋرسىنىڭ ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرىلۋى تەك عىلىمعا جەتە كوڭىل بولگەندە عانا جۇزەگە اسادى. دامىعان ەلدەردە ۇلتتىق بايلىقتىڭ 75 پايىزىن ينتەللەكتۋالدى كاپيتال قۇرايدى. از ۋاقىتتا الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى وزىق ەلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋىن مالايلىقتار پالمانىڭ باسىنان ءتۇسىپ، كومپيۋتەردىڭ الدىنا كەلىپ وتىرۋىمەن تۇسىندىرەدى. ەندى ءبىر 20 جىلدان سوڭ جاھاندى اقپاراتتىق جۇيەنىڭ ورنىنا نانوتەحنولوگيا تۇبەگەيلى جايلايدى. وركەنيەتكە ۇمتىلعان ەلدەر قازىردىڭ وزىندە جاڭا تەحنولوگيانىڭ جاي-كۇيىن كۇيتتەۋگە كىرىستى. دارىندىلارىن «دالاعا» جىبەرگەن قازاقستان دا الەمدىك عىلىمنىڭ كوشىنە ىلەسۋگە «بۋىنىپ-تۇيىنۋدە». 

           كەيىنگە ءسال شەگىنىس جاساساق، كەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشىندە عىلىمدى دامىتۋدا قازاقستان مەملەكەتى الدىنا تەك رەسەي مەن ۋكراينانى وتكىزىپ، ءۇشىنشى ورىندى ەنشىلەگەن. اتتەگەن-ايى، قازاق قوعامى قازىر بۇل قۇقىقتان ايىرىلعان. «ۋتەچكا ۋموۆ» ۇعىمىن ومىرگە اكەلگەن 90-جىلدارداعى توقىراۋ اقىلدىلاردىڭ «اۋىلىن» الىستاتتى. ەلدەگى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ اۋىرتپالىعىنا شىداماي، شەتەلگە «شاشىلعان» «ميلاردى» جيىپ-تەرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالدى. سول كەزەڭدە 200 مىڭنىڭ ۇستىندەگى ورىس عالىمى رەسەيدى تاستاپ، باتىسقا بەت بۇرعان. بۇل جاعداي تەرىسكەيدەگى كورشىمىزگە وڭاي تيگەن جوق. وقىمىستىلاردىڭ ورنى كادىمگىدەي-اق ويسىراپ قالدى. ويتكەنى ءبىر مەزەتتە ورىس عالىمدارى 58 پايىزعا كەمىپ كەتكەن. باتىسقا اعىلعان «ۇلى كوش» ءالى دە ءىشىنارا جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. جاعداي وسىلاي جالعاسا بەرسە، 2010 جىلى ورىس مەملەكەتىندە تازا عىلىممەن شۇعىلداناتىن 260 مىڭنىڭ اينالاسىندا ادام قالۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. دەمەك، كورشىمىزدىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ دە احۋالىمىزدى ايتپاي تۇسىنۋگە بولادى. قازىردىڭ وزىندە ءبىراز وقىمىستىنىڭ ورنىن سيپاپ قالدىق. ەندىگى جەردە سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا ءتيىسپىز.  

       عىلىم سالاسىنا «سالماقتى» قارجى «سىرعىتقان» كەڭەستىك ءداۋىر ءبىراز جەتىستىككە قولىمىزدى جەتكىزدى. ايتسە دە، باتىس تەحنولوگياسىن باسىپ وزعان وداققا مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعىلاردىڭ «كوزى ءتيدى». ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرگەندەي، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ بارلىعى دا ءبىلىم سالاسىن اقساتىپ الدى. ەندى سونىڭ ورنىن تولتىرۋعا جانتالاس ۇستىندە. ماسەلەن، «زەركالنايا لابوراتوريا» قۇرعان رەسەيلىكتەردىڭ سۇبەلى ساياساتىنان تۇبىندە ناتيجە شىعاتىن ءتۇرى بار. سول ارقىلى شەتەلدەگى ورىس وقىمىستىلارىنىڭ بۇيرەگىن رەسەيگە بۇرۋعا باعىتتالعان زەرتحانا بۇگىندە تىم جاقسى جۇمىسىن جانداندىرۋدا.

         «مەملەكەتتى اقشاعا دەگەن جەتىسپەۋشىلىك ەمەس، دارىندى ادامدارعا دەگەن جەتىسپەۋشىلىك ءالسىز ەتەدى» دەگەن ۆولتەردىڭ ءسوزى قازاق قوعامىنا ايتىلعانداي. بۇگىندە ەلىمىزدى ادام كاپيتالى ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر. الايدا ادام فاكتورىنىڭ پارمەنىن ارتتىرۋ تۇتاستاي عىلىمعا بايلانىستى. ال جاھاندانۋ داۋىرىندە تەحنولوگيالىق باسەكەگە توتەپ بەرەتىن عىلىمنىڭ جايى قازاقستاندا «ءجا» دەگىزەرلىك ەمەس. كەزىندە قاناتىنىڭ استىنان اتىشۋلى عالىمداردى «ۇشىرعان» ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ احۋالى اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا كەلمەيدى. ءمۇيىزى قاراعايداي شاڭىراقتان «تۇككە تۇرعىسىز» دەپ تەرىس اينالدىق. ونىڭ ورنىنا سانى بار دا ساپاسى جوق قاراقۇرىم عىلىمي كەڭەستەر مەن كىشىگىرىم ورتالىقتار قاپتادى. اتى دۇردەي بۇل عيماراتتاردىڭ «ءىشى قۋىس». «توت باسىپ» جاتقان عىلىمي جوبالاردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە پارمەنى جەتپەيتىن مەكەمەنى عىلىمدى دامىتادى دەۋ قيىن.  افريكا نەگە بۇگىندە دامىعان ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرە الماي وتىر؟ ويتكەنى ولاردا تەحنولوگيالىق دامۋ سالعىرت. وسىنداي ەلدەردىڭ كەبىن كيمەس ءۇشىن مەملەكەتىمىز «ميلى باستاردى» وتانعا قايتارۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويدى. 

ەلباسى شاقىرعان عالىمدار كەلدى مە؟

      «سۇرىنگەن» عىلىمدى «سۇيەۋگە» كىرىسكەن قازاقستاندا يگى باستامالاردىڭ «ءبىسسىمىللاسى» باستالدى. بىلىكتى كادرلاردى دايىنداۋدا «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ بەرەرى كوپ. جىل سايىن «بولاشاقتىقتاردىڭ» قاتارىن ەسەلەندىرىپ وتىرعان ەلباسى وسىدان ەكى جىل بۇرىن شەتەلگە «شاشىلعان» «قازاق ميىن» جيىستىرۋ جونىندە كەلەلى كەزدەسۋ وتكىزگەنى بەلگىلى. «ينەمەن قۇدىق قازعان» سالانىڭ نانىن جەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن وتىرىستا شەتەلدىڭ اۋاسىمەن تىنىستاپ، جات جۇرتقا كەتكەن قازاق وقىمىستىلارى دا توبە كورسەتتى.

     جان-جاقتى دامىعان عىلىمسىز وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنە «ەكپىن» قويعان پرەزيدەنت سول جيىندا: «بۇگىندە شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردىڭ، اسىرەسە، جاس عالىمداردىڭ ەندى قازاقستانعا قىزمەت ەتەتىن ۋاقىتى كەلدى»،- دەپ مالىمدەگەن-ءدى. «ميلى باستاردى» ەلىمىزدە اشىلعالى تۇرعان الەمدىك دەڭگەيدەگى حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن زەرتحانالاردا جۇمىس ىستەۋگە شاقىرعان ەلباسى سوندا عانا ءبىراز شارۋانىڭ ەڭسەرىلەتىنىن ايتىپ، ورىندى ماسەلە كوتەردى.

    الايدا كوپشىلىگىنىڭ شەتەلدەن ورالاتىن وقىمىستىلاردىڭ پايداسىنا كۇمانمەن قارايتىنىن جوققا شىعارا المايمىز. پرەزيدەنت مۇحيت اسىپ كەتكەن عالىمدارعا جاڭادان قابىلداناتىن باعدارلاما بويىنشا قازاقستاندا ولارعا شەتەلدەگىدەن كەم ەمەس جاعدايدىڭ جاسالاتىنىن جەتكىزگەن-ءدى. وسىعان وراي، وتاندىق وقىمىستىلاردىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلىپ وتىر. كەيبىرى بۇل ماسەلەنى قوس قولىن كوتەرە قولداسا،  ءبىرى، ءوز ەلىنە اقشا ىزدەپ كەلگەن جاستاردىڭ كەلەشەگىنە كۇمانمەن قارايتىنىن جاسىرمايدى. ەندى ءبىرى، مۇنداي شۇعىل قادامعا قازاقستاننىڭ ءالى دايىن ەمەس ەكەنىن ەسكەرتەدى. فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك مەيىرحان ءابدىلديننىڭ ايتۋىنشا، ۇزاق جىلدان بەرى شەتەلدىڭ جايلى «كليماتىنا» بوي ۇيرەتكەن وتانداستارىمىزدى قايتادان قازاقستانعا قايتارۋ قيىننىڭ قيىنى. ويتكەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن وزدەرىنىڭ قامدارىن كۇيتتەپ العان ولارعا ويداعىداي ايلىق پەن جايلى «ورىنتاق» تاۋىپ بەرۋ بىلاي تۇرسىن، قازىرگى قازاق قوعامىنا ءسىڭىستىرۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ءتىپتى، كەيبىر عالىمدار قامسىز ءومىردى اڭساعان قازاقستاندىق جاستاردىڭ شەكارا اسىپ، مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى وسىنداي كادرلىق توقىراۋعا ۇرىنۋىن قوعامداعى پاتريوتتىق تاربيەنىڭ دۇرىستاپ جۇرگىزىلمەۋىنە اكەپ تىرەيدى.

     نە دەسەك تە، سودان بەرى اتتاي سىرعىپ ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس. ەلباسى شاقىرعان عالىمداردا ازىرگە «سىلكىنىس» جوق. ال عىلىمعا «قۇيىلىپ» جاتقان قارجىنىڭ كولەمى كوڭىل توعايتادى. كەلەسى جىلى جالپى ءبىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قاراجات ءىجو-ءنىڭ 2 پايىزىن قۇراماق. 2015 جىلعا دەيىن عىلىمنىڭ «قالتاسىن» 25 ەسەگە «تومپايتۋدى» قولعا العان مەملەكەتتە، الايدا ءبىلىمدى «قاتايتۋعا» باعىتتالعان بەتبۇرىس بايقالمايدى. بەتبۇرىستى عىلىم تەتىگىن شىر اينالدىراتىن شەتتەگى وقىمىستىلاردىڭ «ميىن» تەزدەتىپ ءبىر ورتالىققا جيىستىرۋدان باستاۋعا ءتيىسپىز. ال بۇل تاراپتا نەنى قاۋزاپ جاتىرمىز؟ عالىمداردى شاقىرۋعا دايىنبىز با؟ وسى ماسەلەنى تارماقتاپ كورەلىك.     

قازاق عالىمدارى قاي ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءدارىس وقيدى؟

      كۇللى الەمدى اۋزىنا قاراتقان قازاق عالىمدارىنىڭ التىن بەلەسى وتكەن عاسىردىڭ ەنشىسىندە قالدى. وقىمىستىلارىمىزدىڭ اشقان جاڭالىعى وداق اتتى الىپ دەرجاۆانىڭ يگىلىگىنە اينالدى. اسىرەسە، حيميا عىلىمىنىڭ جەتكەن جەتىستىگى از بولمادى. ءبىر عانا قازاقستاندىق حيميكتەردىڭ جاڭالىعى سول كەزەڭدە رەسەيدەن 20-دان استام جاڭا زاۋىتتىڭ سالىنۋىنا سەبەپشى بولدى. قازاقتىڭ قارادومالاقتارى عارىش تەحنولوگياسىنا دا سۇبەلى ۇلەس قوستى. ال ماتەماتيكتەرىمىز ءالى كۇنگە دەيىن الەمدىك ءتۇيىندى شەشۋدەن الدىنا جان سالماي كەلەدى. ايتسە دە بار دۇنيەنى باعالاي بىلمەگەن قازاق قوعامى قازىر ەرىكسىز بارماعىن تىستەپ وتىر.

      وكىندىرەتىن جايت، كەزىندە رەسەي زاۋىتتارىندا قولتاڭباسىن قالدىرعان قازاق عالىمدارى بۇگىندە جەر شارىندا تارىداي شاشىلاپ ءجۇر. قانشاما  قازاقتىڭ «ميى» وزگە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋدە. ساۋساعىڭىزدى بۇگە بەرىڭىز، بىرنەشەۋىن سانامالاپ بەرەيىك. ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قايرات مىڭباەۆ اقش-تىڭ وريزونا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىن تامامداعان. برازيليانىڭ سەارا شتاتىنداعى فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى بۇگىندە ەكونوميكادان ءدارىس وقيدى. فرانتسياداعى گۋستاۆ روزي ينستيتۋتىنىڭ زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى مۇرات ساپارباەۆ تا كەلەشەگىنەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن بىلىكتى كادر. اقش-تىڭ بولدەر قالاسىنداعى ستاندارتتاۋ جانە تەحنولوگيالار ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى جاندوس وتەعۇلوۆ پەن تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر رۇستەم وماروۆتار دا قازاقتىڭ ماقتانىشى. وسىنداي جات جەردە ۇلت مەرەيىن ۇستەم ەتىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ءبىرى - سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ەكونوميكا جانە قۇقىق ايماقارالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى ەرلان ىسقاقوۆ. بىلە بىلسەك، ورىس جەرىندە بىلدەي ءبىلىم ورداسىن باسقارىپ وتىرعان وتانداستارىمىز از ەمەس. گۋبەرناتور امان تولەەۆكە ارقا سۇيەگەن باۋىرلارى بارشىلىق. ماسكەۋدەگى فيزيكا-حيميالىق مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى قۋات مومىناليەۆ تە جوعارىدا اتالعانداردىڭ ءتىزىمىن تولىقتىرادى. جاپونيانىڭ دەنكي ۋنيۆەرسيتەتىندە قيلان ءالىمحان دەگەن قازاق عالىمىنىڭ ەسىمى شەتەل جۇرتشىلىعىنا جاقسى تانىس. بىراق، جاپون تەحنولوگياسىنىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن شاعىپ بەرەتىن اعامىزدى الدىرۋ وڭايعا سوقپاس. ويتكەنى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ كوزىن كورگەن بىزدەگى تەحنولوگيالار تىم ەسكى، لابوراتوريالاردىڭ جابدىعى زاماناۋي ەمەس.

    شەتتەگى قازاق عالىمدارىنىڭ تىزىمىندە قىتايدىڭ شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى ارنايى ماتەماتيكا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى تۇردىبەك نۇردىبەكۇلىنىڭ دا وزىندىك ورنى بار. اقش-تىڭ ارگون ۇلتتىق زەرتحاناسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى الپىسۇلى ەڭسەپوۆ تە وسى قاتاردى تولىقتىرادى. م.كراۋزە مەن پ.پۋدلاكانىڭ قيىن ءتۇيىنىن شەشىپ، كارى قۇرلىقتى شۋلاتقان بەلگىلى ماتەماتيك الەكساندر شەرستوۆ - قازاقستاننىڭ ءتول تۋماسى. ۇلتى باسقا دەمەسەڭ، كادىمگى قاراعاندى قالاسىنىڭ №1 مەكتەپ-گيمنازياسىنان تۇلەپ ۇشقان عالىم بۇگىندە وستيندەگى تەحاس ۋنيۆەرسيتەتىندە شاكىرت تاربيەلەپ جاتىر. ءومىرىن عىلىممەن ۇشتاستىرعان جەرلەسىمىز اتالمىش وقۋ ورداسىنىڭ بىلدەي ءبىر ينفورماتيكا فاكۋلتەتىندە ەڭبەك ەتەدى. ەسىمى شەت جۇرتقا كەڭىنەن تانىلعان تالانتتى ماتەماتيك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ دا بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە لەكتسيا وقۋدان تاجىريبەسى بار.

     قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ مەرەيىن ماتەماتيكتەر ءوسىرىپ وتىر. ماسكەۋ ماتەماتيكتەرىنىڭ ەرەكشە ءىلتيپاتىنا ىلىنگەن اكادەميك مۇحتارباي وتەلباەۆ شتۋرم-ليۋۆيلليا وپەراتورىنىڭ امبەباپ فورمۋلاسىنىڭ شەشىمىن تاپسا، جوعارىدا اتاپ وتكەن اسقار جۇمادىلداەۆ ۆەكتورلىق ورىستەر كەڭىستىگىندە جالعىز ەكى ارگۋمەنتتى تەنزورلىق امالدى انىقتاعان. سونىمەن قاتار فۋنكتسيا تەورياسىندا جوعارى جەتىستىككە جەتكەن دارىندالار قاتارىندا رىسقۇل ويناروۆتى دا اتاماي وتۋگە بولماس. بۇگىندە شۆەتسيالىق ارىپتەستەرىمەن بىرلەسىپ عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقان ويناروۆ يتاليانىڭ پادوۆو قالاسىنداعى كلاسسيكالىق ۋنيۆەرسيتەتپەن دە تىعىز بايلانىستا. ماسكەۋدەن ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ، عىلىمي اتاعىن دا ورىس جەرىنەن قورعاعان تالانتتى ماتەماتيكتەرىمىزدىڭ ءبىر سەيىت ساعيتوۆ شۆەتسيانىڭ گيۋتەبۋرگ قالاسىندا تۇرادى. بۇگىندە شۆەتسيانىڭ ازاماتتىعىن العان سەيىتتى وتانعا ورالادى دەپ كەسىپ-ءپىشۋ قيىن. 

      ال سوڭعى جىلدارى قازاق ماتەماتيكاسىن تورتكۇل دۇنيەگە تانىتۋدا فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۋالباي ومىرباەۆتىڭ ۇلەسى قوماقتى. 2001 جىلى جاپون عالىمى م.ناگاتانىڭ 40 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قويعان كۇردەلى ءتۇيىننىڭ شەشىمىن تاۋىپ، اينالىسقا ەنگىزگەن ۋالباي بەرتىندە اعىلشىن ماتەماتيگى پ.كوننىڭ ەركىن ءاسسوتسياتيۆتى الگەبرالاردىڭ اۆتومورفيزمدەرىنە بايلانىستى پروبلەمانىڭ جۇمباعىن جازدى. وسىلايشا الەمدىك ماتەماتيكا عىلىمىندا قازاق ۇلتىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ تاستادى. دەگەنمەن كوزگە تۇسكەن عالىمدارىمىزعا شەتەلدىكتەردىڭ «كەنەدەي» جابىساتىن قاشانعى ادەتى ەمەس پە. استاناداعى ەۋرازيالىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى كورنەكتى ماتەماتيك ۋالباي دا قازىر مۇحيت اسىپ، بويىنداعى ءبىلىمىن شەتەلدىك ستۋدەنتتەرگە سىعىپ بەرۋدە. قۋانتاتىنى، ماڭگىگە ەمەس. بۇعان دەيىن مانيتوبا (كانادا), گونكونگ، سان پاۋلو (برازيليا), كلاۋد بەرنارد - ليون 1 (فرانتسيا), لا راشوللە (فرانتسيا) ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن گەرمانيانىڭ اتىشۋلى ماكس پلانك ينستيتۋتىندا ءدارىس وقىعان قازاق عالىمى بۇگىندە كەلىسىم-شارتپەن سىرتتا ءجۇر.

    ال بەلگىلى عالىم-ميكروبيولوگ گەننادي نيكولاەۆيچ لەپەشكيننىڭ زەرتحاناسىن ەرىكسىز «تارتىپ» الدىق تا، «اۋىلىنا» قولدان قايتاردىق. ستەپنوگورسكىدەگى اسكەري باكتەريولوگيالىق قارۋ جاساۋ ءوندىرىسىنىڭ باعدارلاماسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن گەننادي نيكولاەۆيچتىڭ مەملەكەتكە بەرگەنى از ەمەس-ءتى. شەتەلدىك بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تۇلەگى 20 جىلعا جۋىق ءومىرىن قازاق توپىراعىندا وتكىزدى. بيولوگيالىق قارۋ شىعاراتىن قۇپيا زاۋىت جىل سايىن الەمگە جۇزدەگەن مىڭ توننا توپالاڭعا (سيبيرسكايا يازۆا) توتەپ بەرەتىن باكتەريالىق قارۋدى تاسىمالداپ وتىرعان. ءبىز قادىرىن بىلمەگەن وسى قارۋدىڭ اۆتورى وتانداسىمىز قاناتجان الىبەكوۆتى بۇگىندە امەريكا جۇرتشىلىعى الاقانعا سالىپ ايالاپ وتىر. مەديتسينا جانە بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور لەپەشكيننىڭ ايتۋىنشا، سول كەزەڭدە قۇپيا ايماقتا 10 مىڭعا جۋىق عالىم قىزمەت ەتكەن. زاۋىت جابىلعاننان كەيىن دارىندىلاردىڭ 40 پايىزى امەريكا، مەكسيكا، برازيلياعا قاراي «جىلجىعان». قازىر ولاردىڭ باتىس ەلدەرىندە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماعانى اقيقات. بيوقارۋعا قاتىستى جوبالارمەن اينالىسپاي جۇرگەنىنە تاعى كەپىلدىك بەرە المايمىز. كەزىندە تەك كەڭەس ۇكىمەتى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا عانا ۇستەمدىك ەتكەن بيوقارۋ تەحنولوگياسى بۇگىندە الەم بويىنشا ءۇش مەملەكەتتە - رەسەي، امەريكا جانە يراكتا تىركەلگەن. ال بۇل ەلدەردەگى عالىمداردىڭ دەنى ەڭبەك جولىن ستەپنوگورسكىدە باستاعاندار. ەگەر اتالمىش زاۋىتتى ساقتاپ قالعاندا لەپەشكين مىرزا رەسەيگە، الىبەكوۆ امەريكاعا كەتپەس ەدى.

        بيوتەحنولوگيانى ءبىرسىپىرا الەمدىك ماڭىزدى ماقساتتارعا پايدالانۋعا بولادى. ماسەلەن، قازىرگى تاڭدا جەر شارىن شىر اينالدىرعان اۋرۋ كوپ. سونىڭ ءبىرى عاسىر دەرتىنە اينالعان سپيد ىندەتى. بۇگىنگى كۇنى جاھان عالىمدارى وسى ىندەتكە توتەپ بەرەتىن بيوقارۋ ءتۇرىن تاپپاي شارق ۇرۋدا. كىم بىلگەن، مۇنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋ شەت ەلدە جۇرگەن قاناتجان سياقتى قازاق عالىمىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلۋى بەك مۇمكىن.  

عالىمداردىڭ جالاقىسى قانشا؟

      رەسەيدە «ۋچەنىە ۆ سەگودنياشنەي روسسي - نەۋداچنيكي» دەگەن جاتتاندى تىركەس قالىپتاسقان. ءبىز دە وسىنىڭ اينالاسىنان اسا المايمىز. كورشىگە كۇلەتىن كۇنگە جەتكەن جوقپىز. «ەۆريكا» دەپ ايقايلاۋعا ءالى دە جاعدايىمىز جار بەرمەي ءجۇر. اسپيرانتتارعا 20 مىڭ تەڭگە تولەپ، ارقاعا قاعاتىن قازاقستاننىڭ عىلىمنىڭ مايىن ىشكەن وقىمىستىلاردى دا جارىلقاپ جاتقانى شامالى.

       بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلدەگى عالىمداردىڭ جالاقىسى ءجۇز مىڭعا دا جەتپەيدى. بۇل تەك قازاقستاندى جايلاعان ولقىلىق بولماي تۇر، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ بارلىعىنىڭ مۇڭى ءبىر. جالاقى ماسەلەسىندە وزگەلەرگە ۇلگى بولارلىق ورىس يمپەرياسىنىڭ دا جاعدايى ءماز ەمەس. ماسەلەن، شاڭ باسقان زەرتحانادا قاتەرلى ىسىككە قارسى ۆاكتسينانىڭ ءتۇيىنىن تارقاتۋعا تەر توككەن ورىس عالىمىنىڭ اي سايىن الاتىن ايلىعى 450 رۋبل. ال كۇندەلىكتى ءدال وسى كاسىپتى قايتالايتىن ونىڭ شەتەلدىك ارىپتەسى ايىنا 8,5-10 مىڭ دوللاردى قالتاعا باسادى. اقش پەن كانادادا مىقتى پروگرامميستەردىڭ جالاقىسى ورتا ەسەپپەن 9-10 مىڭ دوللار. ال تالانتتى عالىم-تەورەتيكتەر مەن ينجەنەر-كونسترۋكتورلاردىڭ ءبىر ايدا 20-25 مىڭ كوكقاعازدى شىتىرلاتىپ ساناۋعا مۇمكىندىگى مول. رەسەيدە كىشى عىلىمي قىزمەتكەر 13 مىڭ رۋبل الادى. جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەردىڭ جالاقىسى  - 40 مىڭ رۋبلگە دەيىن جەتەدى. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ كىشىگىرىم وقىتۋشىلاردىڭ تۇسىنە كىرمەگەن اقشا. ءورىستىلدى عالىمداردى ەلگە جيناۋعا بىلەك تۇرگەن سولتۇستىكتەگى كورشىمىز اكادەميك دەگەن اتاققا تولەنەتىن اقشانىڭ ءوزىن 800 دوللارعا كوتەردى. ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورىنىڭ اتاعىنا قوسىمشا 1000 دوللاردان تولەنەدى. بيىلدان باستاپ رەسەي پرەزيدەنتى دميتري مەدۆەدەۆ عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىسىنا 5 جىل كولەمىندە ورىس عالىمدارىن باسپانامەن تولىق قامتىپ شىعۋعا تاپسىرما بەردى. ورىس مەملەكەتىنىڭ باسشىسى بۇگىندە كاليفورنيانىڭ كۇنىنە قىزدىرىنۋعا قىزىقپاي، وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا قوماقتى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان جاس عالىمداردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەسىن شەشۋگە قۇلشىنا كىرىسۋدە. سونىڭ وزىندە ولاردىڭ عىلىم سالاسىنا «قۇيىپ» جاتقان قارجىسى وزگە ەلدەردەن الدەقايدا تومەن. اتاپ ايتقاندا، اقش-تان - 13, فينليانديادان - 9, ۇلىبريتانيادان - 6, يسپانيادان - 2 ەسەگە كەم. ال بۇل كورسەتكىش ءبىزدىڭ ەلدە بىلايشا تۇزىلەدى: اقش-تان - 20, فينليانديادان - 13, ۇلىبريتانيادان - 9, يسپانيا مەملەكەتىنەن - 4 ەسەگە تومەن.

      «ميلى باستاردى» وزدەرىنە «يكەمدەۋگە» ۇمتىلىپ جاتقان الپاۋىت مەملەكەتتەر مىقتى مامانداردى كول كوسىر اقشامەن «ساتىپ» الۋعا نيەتتى. ماسەلەن، ورىس وقىمىستىلارىنا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەن نەمىستەر ولاردىڭ ايتقان سوماسىنا قارسىلىقسىز كەلىسىپ وتىر. گەرمانيانىڭ گەيدەلبەرگ قالاسىنداعى اتىشۋلى ماكس پلانكا ينستيتۋتى رەسەيلىك جاس عالىمداردى بۇكىل سالىقتان بوساتۋعا بار. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى جالاقىسىنان ەكى ەسە كوپ قارجى ۇسىنۋدا. يرلانديا ۇكىمەتى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءدال وسى ەلدە قورعاۋعا ىنتالى جاس عالىمدارعا 5 جىل بويىنا 1 ميلليون ەۆرودان تولەنەتىن پرەزيدەنتتىك ستيپەنديا تاعايىندادى. مۇنىڭ استارىندا «ايدىك» ساياسات جاتىر. ينجەنەرلىك جانە تەحنولوگيالىق عىلىمي ورتالىقتاردىڭ باعدارلامالارىنا يرلاندىقتار 25 ميلليون ەۆرو بوساتقان. بۇل سوما 5 جىلدى قامتۋى ءتيىس.   

      عالىمدارىن دەمەۋگە ۋكراينا دا بەلسەندىلىك تانىتۋدا. عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن باسقا دا ماڭىزدى جوبالارعا ۋكراينا ۇكىمەتى جىل سايىن 2 ملن. ەۆرو شىعىندايدى. ال مۇنداي جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا كەلگەندە قولى اشىق اقش بۇدان ءۇش جىل بۇرىن عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ وزىنە 30 ملرد. دوللار بولگەن-ءدى. رەسەيلىكتەر بۇل باعىتقا 2 ملرد. شەتەل ۆاليۋتاسىن جۇمساعان. بۇگىندە عىلىم سالاسىن كوتەرۋگە رەسەي مەملەكەتىنىڭ ءبولىپ وتىرعان قارجىسى ءىجو-ءنىڭ 2,8 پايىزىن قۇرايدى. 2010 جىلى ورىس ۇكىمەتى مۇنىڭ كولەمىن 4 پايىزعا جەتكىزەمىز دەپ وتىر. الپاۋىت امەريكا مەن جاپونيادا بۇگىننىڭ وزىندە 4 پايىزعا جەتسە، يزرايلدە - 5 پايىزدان اسىپ جىعىلادى. 

      اقش-تىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا ەل بيۋدجەتىنەن جىلىنا 164 ملن. دوللار بولىنەدى. بۇل باعىتتا فرانتسۋز اكادەمياسى ورتاق قازىنادان 70 ملن. ەۆرو كولەمىندە اقشا الادى. ال بىزدە شە؟ جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ، پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ىشىندە ءمۇيىزى قاراعايداي ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا عىلىمدى باسقارۋ قۇقىنان ەرتەرەك ايىرعان مەملەكەت قازاقستان مەن تۇركمەنستان عانا. ەكونوميكالىق احۋالى بىزدەن الدەقايدا ارتتا قالعان تاجىكستان، قىرعىزستان، ارمەنيا مەملەكەتتەرى  100 دوللاردىڭ ار جاق بەر جاعىندا زەينەتاقى السا دا، عىلىمي ورتالىقتارىنا باعىنىشتى. ويتكەنى بۇل ەلدەردە وقىمىستىلارعا دەگەن قۇرمەتتىڭ «وتى سونبەگەن». سول ءۇشىن دە ولاردىڭ عىلىمى شىرەنگەن شەنەۋنىكتەردىڭ نۇسقاۋىنا باعىنبايدى، كەرىسىنشە، عالىمداردىڭ ايتقانىمەن جۇرەدى.