اعارتۋشى ىبىراي التىنساريننىڭ عۇمىرناماسى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى تانىمدار ءالى كۇنگە دەيىن شەگەندەلىپ، تەرەڭ اشىلعان جوق. ءتىپتى، قايراتكەر ۇستازدىڭ بەينەسى تۇسكەن قۇندى جادىگەر بولىپ تابىلاتىن ەكى اتاقتى فوتوسۋرەتتىڭ دە قىر-سىرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تولىق اشىلماي كەلدى. بىزدەر سول جادىگەردى تەك جاي سۋرەت ەمەس، قاقپاعىن اشساڭ، «سويلەپ ءبىر بەرەتىن سىر ساندىق» رەتىندە قاراستىرىپ، ونى Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان «التىنسارين بەدەرلەنگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى» (مارحابباات: https://www.abai.kz/post/136597) جانە «التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟» (مارحاببات: https://abai.kz/post/137404) دەپ اتالاتىن ماقالالارىمىزدا تانىم تالقىسىنا تارتىپ، زەردە زەيىنىنە سالدىق.

تاقىرىبى ساۋالدىق مازمۇنمەن ايشىقتالعان سوڭعى ماقالادا بىزدەر ى.التىنساريننىڭ قوستاناي ىرگەسىندەگى قىستاۋىنىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن اعارتۋشىنىڭ ۇيىندە سان مارتە بولعان ع.بالعىمباەۆ، ف.سوكولوۆتار قالدىرعان تاريحي ەستەلىكتەر، بەلگىلى التىنسارينتانۋشى عالىم ب.سۇلەيمەنوۆ ورنىقتىرعان تانىم  ارقىلى بولجامداپ بەلگىلەگەن ەدىك. ەندىگى كەزەكتە اعارتۋشىنىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنىن انىقتاۋعا ۇمتىلىپ، ماقالامىزدىڭ اتاۋىن تاعى دا ساۋالدىق سويلەممەن كومكەرىپ وتىرمىز.

ساۋال-سۇراق قاي كەزدە تۋىندايدى؟ ول ادام بالاسىنىڭ كوكىرەگىندە، ادەتتە، ءبىر نارسەنى تۇسىنبەگەندە، نە بولماسا ونىڭ اقيقاتىنا كۇمان تۋدىرعان جاعدايدا ساۋال قويا باستايدى. سونداي ساۋالدى ءبىز اعارتۋشىنىڭ جەرلەنگەن جەرىنە قاتىستى قويىپ وتىرمىز. ماقساتىمىز – ى.التىنساريننىڭ شىن مانىندە قايدا جەرلەنگەنىن تولىق انىقتاۋعا ۇلەس قوسۋ، داۋ قۋ ەمەس، وتكەن ءداۋىردىڭ شىندىعىن اشۋ.

التىنسارين تۇرعان ءۇيى تۋرالى جازىلعان جاريالىمدا بىزدەر ول كىسىنىڭ قىستاۋى «قازىرگى ميچۋرين اۋىلدىق مەكەنىنىڭ ماڭىندا بولدى، سول سەبەپتى قىستاۋ قاسىنداعى توبىلدىڭ جاعاسىنداعى كول «ينسپەكتور كولى»» اتانىپتى-مىس» دەگەن تانىمنىڭ التىنسارين زامانىندا جازىلعان، ونى كوزىمەن كورگەن كىسىلەردىڭ تاريحي جازبالارىنداعى دەرەكتەرگە ساي كەلمەيتىنىن ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتكەن بولاتىنبىز.

كەڭەستىك زاماننان باستاپ قالىڭ بۇقارانىڭ تانىمىنا ورنىعىپ قالعان سول ءبىر اقپاراتتى قورعاپ، ءۋاج كەلتىرەتىن كىسىلەر بولسا دەپ ءبىراز ۋاقىت توسىپ، ارتىن كۇتكەن جايىمىز دە بولعان. بىراق ونداي ءۋاجدى ماقالانىڭ شىلاۋىنا جازىلاتىن جازبالاردان دا، الدەبىر قانداي باسپاسوزدەن دە، جەكەگە شىققان حابارلاردان دا كورە المادىق. بۇگىنگى تاڭدا اتالمىش ماقالامىزدى 6500-دەن استام وقىرمان وقىپ شىعىپتى: ريزاشىلىقپەن قوشتاۋ بەلگىلەرىنەن باسقا كەرى بايلانىس ءتۇرىن بايقامادىق. دەمەك، وندا كوتەرىلگەن دەرەك، ۇسىنىلعان تانىم جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ وتىر دەپ سانۋعا بولادى.

الدىڭعى ماقالامىزبەن تانىسقان كىسى (وسى جازىلىپ وتىرعان جولداردى جاقسى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول ماقالامەن مىندەتتى تۇردە تانىسقان ابزال) مىنا ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان ساۋالدى قوياتىنىنا ەشبىر كۇمان جوق. سەبەبى سوناۋ كەڭەستىك داۋىردەن قالىپتاسىپ كەلگەن تانىم شىلاۋىنا ى.التىنسارين ءوزى مەكەندەگەن قىستاۋىنىڭ («ينسپەكتور كولىنىڭ» ماڭى) جانىنداعى اتا-بابالارىنىڭ قورىمىنا جەرلەندى دەگەن اقپارات ۇنەمى ىلەسىپ كەلەدى. 1991 جىلى التىنساريننىڭ 150 جىلدىعى تويلانىپ، اعارتۋشىنىڭ بەيىتىن جاڭارتۋ ماسەلەسى كوتەرىلەدى. ول باستامانىڭ اقپاراتتىق نەگىزدەمەسىنە بەيىت «ينسپەكتور كولى» جانىندا بولدى دەگەن تانىم الىنىپ، سول جەرگە التىنسارينگە ارنالعان قىزىل كىرپىشتى شاعىن مازار سوعىلادى(1 سۋرەت).

1 سۋرەت.  ى.التىساريننىڭ ەسكى مازارى

مازار ۇيلەنگەن جاستاردىڭ تاعىزىم جاساپ، ءتاۋ ەتىپ باراتىن ورنىنا اينالادى. ونىڭ ماڭىندا سپيرتتىك ىشىمدىك ءىشىپ (شامپان اتۋ), ، مازار ماڭىن قوقىسپەن شاشىپ كەتەتىن كەلەڭسىز كورىنىستەر دە ءجيى كەزدەسىپ تۇردى. جۇرتشىلىق مازاردىڭ ماڭىندا ءوسىپ تۇرعان اعاشتى قازاقتىڭ كونە تاڭىرلىك دۇنيەتانىمىنان قالعان سەنىممەن كيەلى ساناپ، شۇبەرەك بايلاپ، قاسيەتتى مەكەنگە اينالدىردى.

2017 جىلى رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى جاريالانعان كەزدە مازار قالا حالقىنىڭ ءجيى باراتىن ورنى ەكەنى ەسكەرىلىپ، باعدارلامانىڭ مازمۇندىق باعىتىنا ساي ول جاڭارتىلىپ، التىنساريننىڭ اتا-بابالارىنا قويىلعان بەلگىمەن تولىقتىرىلىپ،  ساۋلەتتى دە ءساندى كەشەندى كەسەنگە اينالدى (2 سۋرەت). كەشەن قاسيەتتى نىسان رەتىندە قوستاناي وبلىسىنىڭ ساكرالدى گەوگرافياسىنىڭ تىزىمىنە دە ەندى.

2 سۋرەت. ى.التىنساريننىڭ جاڭعىرتىلعان جاڭا كەشەندى كەسەنەسى

ءبارى جاقسى، بىراق... ءبىز بۇعان دەيىن ءسوز ەتكەندەي، التىنساريننىڭ قىستاۋى توبىلدىڭ ارعى بەتىندەگى (وڭ جاعالاۋىنداعى) ميچۋرين اۋلىنىڭ جانىنداعى «ينسپەكتور كولىنىڭ» ماڭىندا ەمەس، تاريحي شىندىقتا توبىلدىڭ قالا بەتىندەگى سول جاعالاۋىندا بولعان. دەمەك، ول جەرلەنگەن بەيىت تە «جابىسقان تۇردە» («اۆتوماتتى» دەگەن ورىسشا ۇعىمنىڭ قازاقشا بالاماسى دەپ قابىلداڭىز) ىلەسىپ، بەرگى بەتكە كەلمەي مە؟

ءار نارسەنىڭ جارتقان جاساعان اقيقاتى بولادى. سوندىقتان اتالمىش ماسەلەنىڭ اقيقاتىن اشۋعا ۇمتىلىپ كورەيىك. ول ءۇشىن باياعى تاريحي جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن امال-ارەكەتىمىزدى قولدانامىز.

القيسسا، اعارتۋشى قايراتكەردىڭ قوستاناي ىرگەسىندەگى قىستاۋىنا ناۋقاستىڭ كوڭىلىن اۋلاۋ ماقساتىندا ءجيى كەلگەن (مارحاببات: https://abai.kz/post/137404), ى.التىنسارين قايتىس بولعاندا مارقۇمنىڭ جانازاسىنا ەكى ارىپتەسىمەن بىرگە بارىپ ء(بىرى – الەكسەي يليچ كيلياچكوۆ، ەكىنشىسى - «ا.ۆ.ت.» دەگەن كىسى) «سىرتتاي» قاتىسقان قىزمەتتەس دوسى ف.سوكولوۆ 1899 جىلدىڭ 9 تامىزىندا جازعان ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «پوسلەدنيە جە تري دنيا يۆان الەكسەەۆيچ سوۆسەم ليشيلسيا سوزنانيا، نە ۆيدەل، نە سلىشال ي نيچەگو نە گوۆوريل، ي 17 يۋليا ۆ 11 چاسوۆ دنيا سكونچالسيا. نا درۋگوي دەن ەگو پوحورونيلي نەدالەكو وت زيموۆكي، ريادوم س ەگو وتتسوم، نا بەرەگۋ رەكي توبولا... پري پوحوروناح نيكوگو يز رۋسسكيح نە بىلو، كرومە ناس ۋچيتەلەي، دا ي مى دولجنى بىلي ناحوديتسيا ۆ وتدالەني: كيرگيزى سموترەلي نا ناس، كاك نا نەجەلاننىح ليۋدەي پري ەتوم وبريادە، داجە نەكوتورىە پودحوديلي ك نام س ۆوپروسوم: «كاكوە دەلو ەست ۋ ۆاس؟».

اتالمىش جازباداعى مۇسىلماندىق جانازانىڭ ءدىني عۇرپىنا بايلانىستى تۋىنداعان «شەتتەتۋگە» كوڭىل اۋدارماي، باستى نازاردى ف.سوكولوۆتىڭ «نا درۋگوي دەن ەگو پوحورونيلي نەدالەكو وت زيموۆكي، ريادوم س ەگو وتتسوم، نا بەرەگۋ رەكي توبولا» دەگەن اقپارىنا سالايىق. مۇنداعى «نە دالەكو وت زيموۆكي» دەپ وتىرعانىن قازاقشاعا اۋدارعاندا، «قىستاۋ ۇيىنەن الىس ەمەس» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇرعان جوق پا؟  ەگەر التىنساريننىڭ قىستاۋى، ءبىز شۋلاپ جۇرگەندەي، وزەننىڭ ارعى بەتىندە ەمەس، «توبىل وزەنىنىڭ سول جاعىنان وزىنە ارناپ 5-6 بولمەلى ءۇي سالعىزدى» (مارحاببات: https://abai.kz/post/137404) دەگەن ع. بالعىمباەۆتىڭ جازباسىنا كۇمان تۋدىرا الماساق (وعان كۇمان تۋدىرۋ ۇلكەن اقىمىقتىق بولار ەدى), التىنساريننىڭ جەرلەنگەن جەرى بەرگى بەت، ياعني قازىرگى قالا ورنالاسقان جاق بولماي ما؟ بۇعان قوسا ف.سوكولوۆ مارقۇمنىڭ جەرلەنگەن جەرىن ونىڭ ۇيىنەن الىس ەمەس جەردە «نا بەرەگۋ توبولا» دەيدى. ەگەر التىنساريندى ارعى بەتتەگى «ينسپەكتور كولىنىڭ» ماڭىنا جەرلەسە، ونىڭ بەرگى بەتتەگى ء(ماجبۇرلى بولعان تاۆتولوگياعا ايىپ ەتپەڭىزدەر) قىستاۋىندا وتكەن جانازا عۇرپىنا كەلگەن قىزمەتتەس دوسى ونى  «ارعى بەتتەگى توبىل جاعاسىنا جەرلەدى» دەپ ايتار ەدى عوي؟!

وزەن سۋلار اسىپ-تاسىپ جاتاتىن جانە ونىڭ بويىندا ارى-بەرى ەشبىر كەدەرگىسىز ءوتۋ ءۇشىن سالىناتىن كوپىر تاپشى كەزدە اسا قاتتى ماڭىزعا يە بولعان «ارعى بەت» دەگەن كوگنيتيۆتىك تانىمنىڭ بۇل سويلەم-حاباردا ەشبىر ءىزى جوق. دەمەك، اتالمىش جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنگەن ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، ى.التىنسارين توبىلدىڭ ارعى بەتتەگى ەمەس، بەرگى بەتتەگى ءوزىنىڭ قىستاۋىنىڭ جانىنداعى بەيىتكە جەرلەنگەن. ال ەندى ونىڭ قىستاۋ-ءۇيىن قازىرگى «سادوۆود» ساياجايىنىڭ ماڭىندا بولعان دەپ بولجاساق، ول جەرلەنگەن بەيىتتى، سوكولوۆتىڭ سوزىنە قاراي، سول ماڭنان ىزدەۋىمىز قاجەت. بۇل ورايدا، بەرگى بەتتە، ياعني سول جاعالاۋدا، قالانىڭ پاتشا زامانىنداعى شەكاراسى ءابىلسايدىڭ وڭ جاعىندا ەكى مۇسىلمان قورىمى بار ەكەنىن ەسكە سالامىز. ءبىرى – ناريمان بازارىنىڭ ماڭىنداعى «مۇسىلماندار بەيىتى»، ەكىنشىسى – كجبي مولتەك اۋدانىنا بارا جاتقان جولداعى ماياكوۆسكي كوشەسىنىڭ بويىنداعى «ەسكى قورىم» (3 سۋرەت). سوڭعىسىنىڭ جانىنا قالا ىرگەسى ءابىلسايدان اسىپ كەڭەيگەننەن كەيىن پايدا بولعان حريستياندىق قورىم ورىن تەپكەن.

3 سۋرەت.  «مۇسىلماندار قورىمى» مەن «ەسكى قورىمنىڭ» توبىل جاعاسىنان قاراعاندا ورنالاسۋى.

            بىزدەر اتالمىش ەكى قورىمنىڭ التىنساريننىڭ قىستاۋى ورنالاسقان بولجامدى اۋماقتان («سادوۆود» ساياجايى) قانشا قاشىقتىقتا ورنالاسقانىن سپۋتنيكتىك كارتا ارقىلى ەسەپتەپ كوردىك. نەگىزىندە، ەكەۋى دە اسا الىس ەمەس. «مۇسىلماندار قورىمى» كوشە-كوشەنى ارالاپ بارعاندا 3 شاقىرىم بولسا (4 سۋرەت),

4 سۋرەت. سپۋتنيكتىك كارتاداعى «سادوۆود»  ساياجايى مەن «مۇسىلماندار قورىمى» اراسىنداعى قاشىقتىق

«ەسكى قورىم»،  كوشە قۋالاعاندا، 1,5 شاقىرىم (5 سۋرەت). توتەلەپ قارا جولمەن بارعاندا اتالمىش اراقشىقتىقتار ەداۋىر قىسقاراتىنى ءسوزسىز.

5 سۋرەت. سپۋتنيكتىك كارتاداعى «سادوۆود»  ساياجايى مەن «ەسكى قورىم» اراسىنداعى قاشىقتىق.

قوس قورىمنىڭ ىشىندە قىستاۋعا ەڭ جاقىنى – «ەسكى قورىم» جانە ول توبىل جاعالاۋىنا جاقىن. بۇل بيىك جەرگە، وزەننىڭ كونە جاعالاۋى ىسپەتتەس بوپ كورىنەتىن قىراتقا ورنالاسقان. ونىڭ قىرعا قاراي ورلەيتىن ەتىگىنە قازىرگى تاڭدا «ميچۋرينەتس» ساياجايى، بۇيىرىنە «بەرەزكا» گاراج كەشەنى ورنالاسقان. ەگەر ورتاداعى ساياجاي بولماسا، بەيىت قىستاۋعا ءتيىپ-اق تۇر. ف.سوكولوۆتىڭ «نەدالەكو وت زيموۆكي» دەپ وتىرعان تانىمدىق ولشەمى وسى قورىمنىڭ قىستاۋعا ورنالاسقان اراقاشىقتىعىنا جاقىندايدى دەپ سانايمىز.

ف.سوكولوۆتىڭ جازباسىندا تاعى ءبىر نازار اۋداراتىن دەرەك - «پوحورونيلي... ريادوم س ەگو وتتسوم» دەگەن مالىمەت. ونىڭ «اكەسى» دەپ وتىرعانى ونىڭ تۋعان اكەسى التىنسارى ما، الدە اتاقتى اتاسى بالقوجا ما، ول جاعىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. سەبەبى «اكە» ءسوزىن قازاقتار اۋىسپالى ماعىندا «اتا» دەگەن ۇعىممەن دە بەرەدى (مىسالى، اتا-انا). ورىس تىلىندە ول ناقتى بولىنگەن (وتەتس، دەد). بىزدىڭشە، بۇل جەردە ول «اتا» ماعىناسىندا، ياعني بالقوجا ءبيدىڭ جانىنا جەرلەندى دەپ ايتىلىپ تۇرعان سىندى. بۇعان ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان تۋرا دالەل جوق، بىراق جاناما دەرەكتەرىمىز بار. ءبىرى – پاتشا زامانىنان جەتكەن جازبا دەرەكتەر، ەكىنشىسى – كەڭەس زامانىنداعى كەيبىر زەرتتەۋلەردەن جەتكەن مالىمەتتەر.

الدىمەن پاتشا زامانىنداعى دەرەكتەرگە توقتالايىق. التىنسارين قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ قىستاۋ ءۇيىن اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىنىڭ يەلىگىنە بەرىلگەن دەگەن ءسوز بار. التىنسارين قايتىس بولعاننان كەيىن، 1890 جىلدارى قوستانايدا تەحنيكالىق اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەبىن اشۋ باستاماسى كوتەرىلەدى. سول تۇستا تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى قىزمەتىن اتقارعان ا.ۆاسيلەۆ اتالمىش ماسەلە تۋرالى بىلاي دەيدى: «ۆ l890 گ.ۆوزنيك ۆوپروس و نەوبحوديموستي وتكرىتيا تەحنيچەسكوگو سەلسكو-حوزيايستۆەننوگو ۋچيليششا بليز كۋستانايا. پو وتكرىتي ەتوگو ۋچيليششا، پرەدپولوجەنو ۋپروستيت دەلو يزۋچەنيا كۋزنەچنو-سلەسارنوگو رەمەسلا ۆ «ياكوۆلەۆسكوم» ۋچيليشش، پەرەنەسشي يز نەگو ۆ پرەدپولوگاەموە كۋستانايسكوە ۆسە دوروگيە ينسترۋمەنتى ي ستانكي. موتيۆامي ك تاكومۋ پەرەۆودۋ سلۋجات چرەزۆىچاينايا دوروگوۆيزنا سودەرجانيا رەمەسلەننوگو ۋچيليششا ۆ ستەپنوم ي مالوناسەلەننوم گورودە تۋرگاە (ۆ راسشيرەننوم ۆيدە دو 3 تىس.رۋب.) ي نەزناچيتەلنوستي سبىتا ۆەششەي، يزگوتاۆليۆاەمىح ۆ ەتوم ۋچيليششە. كيرگيزامي كۋستانايسوگو ۋەزدا ۋجە ۋستۋپلەن ۋچاستوك زەملي ۆ 3-ح ۆەرستاح وت كۋستانايا دليا نازۆاننوگو سەلسكو-حوزيايستۆەننوگو ۋچيليششا. پوسترويكۋ زدانيا دليا نەگو پرەدپولوجەنو وتنەستي نا سچەت وستاتكوۆ وت دوبروۆولنىح سبوروۆ س كيرگيزوۆ زا پرەجنيە گودى، رازرەشەنيە نا چتو وجيداەتسيا ۆ نەدالەكوم بۋدۋششەم».

وسى جازبادا مەكتەپتىڭ اشىلاتىن ورنى ى.التىنساريننىڭ قىستاۋى ورنالاسقان  اۋماققا (قوستانايدان 3 ۆەرست جەر) ساي كەلەدى جانە تورعايداعى ياكوۆلەۆ مەكتەبى اعارتۋشىنىڭ باستاماسىمەن اشىلعان بولاتىن. مەكتەپتى التىنسارين قىستاۋىنا ورنالاستىرۋدا قانداي قيسىن بار ەدى؟ بىزدىڭشە، بىرىنشىدەن، اعارتۋشىنىڭ كۇش-جىگەرى مەن ەڭبەگى ارقىلى اشىلعان ياكوۆلەۆ مەكتەبىنىڭ ءبىر بولەك قۇرال-سايماندارىن قوستانايعا الدىرتىپ الۋ امالى بولسا، ەكىنشىدەن، ونىڭ قىستاۋىنىڭ ماڭايىنداعى جەر اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىن اشۋعا قولايلى بولۋىندا ەدى (جازىق تۇبەك، سۋارمالى ەگىن ەگۋگە ىڭعايلى وزەن جاعالاۋى).

1895 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى اكىمشىلىگى تاراپىنان شىعارىلاتىن ستاتيستيكالىق ەسەپتە سوناۋ 1890 جىلى كوتەرىلگەن اۋىلشارۋاشىلىعى مەكتەبىنىڭ ەندى اشىلاتىنىن، وعان قاجەتتى قاراجاتتىڭ  تابىلعانىن جانە وعان قازاق قوعامى 500 دەسياتينا جەر ءبولىپ قويعانى باياندالعان (6 سۋرەت):

6 سۋرەت. تورعاي وبلىسىنىڭ 1895 جىلعى ستاتيستيكالىق ەسەبىنەن ءۇزىندى.

            ال ەندى كەڭەس داۋىرىندەگى زەرتتەۋلەرگە كەلەيىك. كەڭەس داۋىرىندەگى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر، اتاپ ايتقاندا، س.ءاسىپوۆ وسى ءبىر تاريحي دەرەكتەردەگى 500 دەسياتينا جەر اعارتۋشىعا اكەدەن (التىنسارى ما، بالقوجا ما ول جاعىن ناقتى ايتپايدى) قالعان يەلىك ەدى دەپ جازادى: «اقتىق دەمى بىتكەنشە تۋعان حالقىنا قىزمەت ەتۋدى ماقسات تۇتقان اياۋلى ازامات كوز جۇمار الدىندا وزىنە اكەسىنەن قالعان 500 دەسياتينا جەردى قوستانايدا اشىلۋعا ءتيىستى اۋىلشارۋاشىلىق مەكتەبىنىڭ پايداسىنا وسيەت ەتكەن».

وكىنىشكە قاراي، جۋرناليست-فيلولوگ عالىم س.ءاسىپوۆ بۇل اقپاراتتى قانداي دەرەك كوزىنە سۇيەنىپ جازعانىن كەلتىرمەيدى. ەگەر ول اقپارات راس بولسا، جەر يەلىگى بالقوجا ءبيدىڭ مەنشىگىندە بولعان دەپ بولجاۋعا بولادى. سەبەبى ول قازاق اراسىندا بەدەلى جوعارى بي، پاتشا ۇكىمەتىنە ادال بەرىلگەن، ونىڭ سىي-قۇرمەتىنە يە بولعان ستارشينا اسكەري لاۋازىمى بار ديستانتسيا باسشىسى ەدى. بولاشاق اعارتۋشى ورىنبور مەكتەبىن بىتىرگەننەن سوڭ، 1857-1859 جىلدارى اتاسىنىڭ قاسىندا ونىڭ ءىس-حاتتارىن جۇرگىزۋشى (پيسموۆوديتەل) قىزمەتىن اتقارادى. ال التىنسارى بالقوجاۇلى ەرتەرەكتە، 1840 جىلداردىڭ ىشىندە، كەنەسارى كوتەرىلىسى كەزىندە قازا تابادى.

بۇل جەردە ديستانتسيا دەگەن ۇعىمدى تۇسىندىرە كەتكەن ابزال. قازاق دالاسىن وتارلاعان پاتشا ۇكىمەتى الدىمەن (1830 جىلدارى) شەكارالىق بەلدەۋلەر بويىنشا، كەيىنىرەك (1840 جىلدارى) دالالىق ولكەلەردە اۋىلدىق كوشپەلى قۇرىلىمعا نەگىزدەلگەن ديستانتسيالىق جۇيە (ديستانوچنايا سيستەما) قۇرادى. بۇل اسكەري ۆەرتيكالدى باسقارۋ جۇيەسى ەدى. ديستانتسيا (اۋىل) باسشىسى سۇلتان-امىرلەرگە، ال ولار ءوز كەزەگىندە اسكەري بەكىنىستەر مەن شەكارالىق بەلدەۋلەردەگى قالالارداعى اسكەري كومەندانتقا، ال اسكەري كومەندانتتار ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى مەن شەكارالىق كوميسسيا توراعاسىنا باعىناتىن. ديستانتسيا باسشىلارىنا 50-75 رۋبل ارالىعىندا كەسىمدى جالاقى تاعايىندالدى جانە ولاردىڭ اراسىنان ەرەكشە كوزگە تۇسكەن باسشىلارعا ۇكىمەت تاراپىنان ءتۇرلى سىي-سىياپات پەن ماراپتتار تاراتىلىپ وتىردى. بالكىم، توبىل جاعاسىنداعى 500 دەسياتينا جەر بالقوجا بيگە پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان بەرىلگەن سىي بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ونىڭ ۇستىنە 1859-60 جىلدارى ورىنبور اكىمشىلىگى تاراپىنان كەنەسارى كوتەرىلىسىنەن زارداپ شەككەندەرگە تولەماقى تولەۋدى ۇيىمداستىرىلعانى دا تاريحتان بەلگىلى. مۇمكىن كوتەرىلىستەن ادام مەن مال-مۇلىكتىك زيان شەككەن بالقوجا بيگە تولەماقى رەتىندە مەنشىككە جەر دە بەرىلگەن شىعار، كىم بىلگەن؟  بۇل ورايدا، پاتشا اكىمشىلىگى بەرتىنگى ۋاقىتتا، 1910 جىلى ترويتسك وكرۋكتىك سوتىنىڭ مۇشەسى جانسۇلتان سەيدالينگە قوستاناي ۋەزىنىڭ كەڭارال دەگەن جەرىنەن 2000 دەسياتينا جەر بەرگەنىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى.

س.ءاسىپوۆتىڭ «التىنساريننىڭ اكەسىنىڭ جەرى» دەپ وتىرعانى قازىرگى «سادوۆود» ساياجايى ورنالاسقان اۋماق بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي سۋلى-نۋلى شۇرايلى جەرگە بەدەلى مەن اتاق-ابىرويى بار كىسىلەر يەلىك ەتە الاتىنى انىق. ويتكەنى، امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليۇلى يەلىك ەتىپ جايلاعان قۇسمۇرىن تۇبەگى سياقتى(مارحاببات: https://egemen.kz/article/251432-qazynaly-qusmuryn-qupiyasy), بۇل تۇبەك تە بيە بايلاپ، مال ۇستاۋعا قولايلى ءارى ىڭعايلى. بالكىم، 1884 جىلى تورعايدان قوستانايعا قونىس اۋدارعان ى.التىنسارين قالاعا ادەيى كىرمەي، اتادان قالعان جەر مال شارۋاشىلىعىنا ىڭعايلى بولعاندىقتان جانە وعان مەنشىك يەسى بولىپ قالۋ ماقساتىندا قىستاۋ سالىپ قونىستانعان شىعار؟

ى.التىنسارين جەرلەنگەن بەيىتكە بايلانىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى اقپارات ع.بالعىمباەۆتىڭ جازباسىندا كەزدەسەدى. ول ءوز ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: «ى. التىنسارين بەيىتىنىڭ باسىنا قاي رۋدان ەكەنى، اتى-ءجونى مەن ولگەن مەرزىمى كورسەتىلگەن تاستان ەسكەرتكىش قويىلدى. كوزىنىڭ تىرىسىندە ءوزى قۇرمەت تۇتقان قوستاناي ۋەزىنىڭ بەلگىلى اقىنى نۇرجان ناۋشاباەۆ، ءالى ەسىمدە، ونىڭ باسىنا قويىلاتىن بەلگىگە ارناپ ءۇش شۋماق ولەڭ شىعارعان ەدى، سونىڭ ءبىر شۋماعى عانا ەسىمدە قالىپتى. ول تومەندەگىشە:

سايران ەتتىم دۇنيەدە،

تابىلىپ كوڭىل حوشلارىم.

اقلي ءاۋليات، جيعان داۋلەت

قالدى قىمبات دوستارىم...».

ع.بالعىمباەۆ جازباسى بىزگە قانداي قۇندى دەرەكتەردى جەتكىزىپ تۇر؟ بىرىنشىدەن، اعارتۋشىنىڭ باسىنا قۇلپىتاس (كوكتاس) قويىلعان. ەكىنشىدەن، بەيىتتىڭ باسىنا كولەمدى ولەڭ جازىلعان بەلگى قويۋ باستاماسى كوتەرىلگەن، بىراق ونىڭ شىن مانىندە جۇزەگە استى ما، اسپادى ما، و جاعى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بەيمالىم. دەسەك تە، بەيىت باسىنا قويىلعان قۇلپىتاستى بىرەۋ بولماسا، بىرەۋ كورىپ بايقاعان بولار ەدى عوي؟ قۇرىعاندا، ول توبىلدىڭ ارعى بەتىندەگى «ينسپەكتور كولى» ماڭىنداعى قىستاۋىنىڭ جانىنداعى بەيىتتەن تابىلماس پا ەدى؟  وكىنىشكە قاراي، ول قۇلپىتاس تۋرالى ەشبىر مالىمەت جوق.

ناقتى ءومىر شىندىعىندا ول بەلگى بەيىتپەن بىرگە جويىلىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ەندەشە، قۇلپىتاسى بار بەيىتتىڭ جويىلىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى قالالىق جەردە جوعارى ما، الدە دالالىق جەردە جوعارى ما؟ بىزدىڭشە، قالالىق جەردە جوعالىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. سەبەبى قالا كەڭەيەدى، جاڭا قۇرىلىستار تۇسەدى، دەموگرافياسى (تۇرعىندارى) وزگەرەدى. ايتپاقشى، «ەسكى قورىمنىڭ» جانىندا جاپپاي قۇرىلىس جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن جەكەمەنشىك گاراجدار كەشەنى مەن ساياجايلار ورنالاسقان. بەيىتتىڭ جويىلىپ كەتۋ ىقتيمالدىعىن كەڭەس تۇسىندا قاتتى كەڭەيگەن قوستاناي قالاسىنىڭ تاريحىن بويلاي سۇزسەڭ، ايقىندالا تۇسەتىنى انىق. سەبەبى اتەيستىك كەڭەس قوعامىندا شىركەۋ، مەشىت، سول سياقتى كونە بەيىتتەردىڭ ماتەريالدارى قۇرىلىسقا پايدالانىپ كەتكەنى تاريحتان بەلگىلى. بۇل كورىنىستەن قوستاناي قالاسى دا تىس قالعان جوق.

ايتپاقشى، ى.التىنسارين بەيىتىنىڭ قازىرگى ورنىنا كۇمان كەلتىرگەن كىسىلەردىڭ ءبىرى اعارتۋشىنىڭ تۋىس ۇرپاعى، بەلگىلى اقىن ماريام حاكىمجانوۆا بولعان كورىنەدى. كەزىندە وبلىستىق «قوستاناي تاڭى»، كەيىنىرەك «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ قوستاناي وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولعان بەلگىلى جۋرناليست ءنازيرا جارىمبەت ءبىزدىڭ ماقالامىز شىققاننان كەيىن حابارلاسىپ، پىكىر بولىسكەن ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلداردىڭ باسىندا ول قازاق راديوسىنىڭ ءتىلشىسى قاسىمحان ەرساريننىڭ ماريام حاكىمجانوۆامەن جۇرگىزگەن سۇحباتىن تىڭدايدى. سۇحباتتا ءماريام اپاي مەنىڭ بابامنىڭ مۇردەسى ول جەردە (قازىرگى كەسەنە ورنى) ەمەس، باسقا جەردە دەپ ايتقانىن ەستيدى. جۋرناليست دەرەۋ «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى رەداكتورى س.مولداحمەتوۆكە كەلىپ، ماسەلەنى گازەت بەتىندە كوتەرۋدى ۇسىنادى. بىراق رەداكتور ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ، ۇسىنىس اياقسىز قالادى (ۋاتساپ جەلىسىمەن كەلگەن جازبانىڭ سكرينى ءبىزدىڭ سمارتفونىمىزدا ساقتاۋلى).

بىزدەر تاجىريبەلى ءجۋرناليستىڭ بولىسكەن اقپاراتىنان حاباردار بولعان سوڭ، قازاق راديوسىنان اتالمىش سۇحباتتىڭ اۋديوجازبا نۇسقاسىن ىزدەستىرگەن ەدىك. وكىنىشكە قاراي، ول ماتەريال قازاق راديوسىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتالماپتى. مۇمكىن سۇحبات جازباسى قاسىمحان ەرساريننىڭ (ول كىسى مارقۇم بولىپ كەتكەن ەكەن) ءوز قولىنداعى مۇراعاتتارىندا بار شىعار دەپ بولجايدى قازاق راديوسىنىڭ قىزمەتكەرى وڭعار قۇرال.

تۇيىندەي كەلگەندە، ى.التىنساريننىڭ بەيىتى دە، ونىڭ قىستاۋى سەكىلدى، توبىلدىڭ وڭ جالاۋىنداعى ارعى بەتتە ەمەس، سول جاعالاۋداعى بەرگى بەتتە دەپ توپشىلاۋىمىزعا بولادى. ال ارعى بەتتەگى اتاقتى اعارتۋشىعا قويىلعان ساۋلەتتى كەسەنە ءبىزدىڭ ءدۇبارا بولعان كەڭەس داۋىرىنەن ويدا-جوقتا شىعىپ، نە ىستەپ، نە قويعانىمىزدى بىلمەي ابدىراپ، ەسىمىز كەتكەن دۇمبىلەز كەزەڭدى ەسكە سالىپ تۇراتىن «اق كۇمبەز» تۇرىندە قالا بەرەدى...

ماقالا قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ 2021-2023 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي گرانتتىق قارجىلاندىرۋىنا يە بولعان «تۋرگايسكايا گازەتا» - قازاق رۋحاني مۇراسىنىڭ قورجىنى جانە ولكەتانۋ شەجىرەسى» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.

الماسبەك ابسادىق، عىلىم دوكتورى، قوستاناي.

Abai.kz