دامير داۋلەتباەۆ: «دارىگەردىڭ جالاقىسى از بولسا، كوڭىلى ءپاس بولسا، ول ناۋقاستى قالاي ەمدەيدى؟»
دامير داۋلەتباەۆ، الماتىداعى №1 قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
دامير داۋلەتباەۆ، الماتىداعى №1 قالالىق كلينيكالىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
- نەسىن جاسىرامىز، بۇگىندە دارىگەردىڭ بەدەلى، قوعامداعى ورنى تىم تومەندەپ كەتتى. حالىق اراسىندا «دارىگەرلەر دورەكى سويلەيدى، تاسجۇرەك، ءوز جۇمىسىنا ەنجار قارايدى، پارا الادى» دەگەن سەكىلدى ءتۇرلى سىندار ايتىلۋدا. ەندى وسىنى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءدارىگەرلەردىڭ قوعامداعى بەدەلىن، ءمارتەبەسىن قالاي كوتەرەمىز؟
- ول ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى، ساپانى كوتەرۋىمىز كەرەك. ساپالى ەم-دومنىڭ كريتەريلەرى كوپ. ول اۋرۋحاناداعى تازا توسەك ورىن، ناۋقاستارعا مەرزىمىندە بەرىلەتىن ەمى، تاعايىندالعان تاماعى، مەكەمەنىڭ سانيتارلىق تازالىعى، ءتىپتى دارىگەردىڭ كيگەن كيىمىنە دەيىن - بارلىعى ناۋقاستىڭ تەز جازىلۋىنا، ايىعۋىنا اسەر ەتەدى. ءبىزدىڭ دە بۇگىنگى ۇرانىمىز - ساپالى مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ. ەندى ونى بىردەن قالپىنا كەلتىرۋ قيىن. ويتكەنى مەدقىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا دا ءارتۇرلى مىنەزدى دارىگەرلەر بولادى. بىرەۋى دورەكى سويلەپ قويادى، ەندى ءبىرى ناۋقاستارمەن دۇرىس ءتىل تابىسپايدى. وسى رەتتە ءبىز بۇكىل ورتا بۋىندى مەدقىزمەتكەرلەردىڭ بارلىعىن اتتەستاتسيادان وتكىزدىك. 300 مەدقىزمەتكەردىڭ 74-ءى اتتەستاتسيادان وتە الماي قالدى. ولاردى ءبىز ءۇش اي كولەمىندە قايتا وقىتىپ، تاعى دا ەمتيحان الدىق. وكىنىشكە وراي، ونىڭ 15-ءى تاعى دا قۇلادى. ونىڭ ىشىندە پالەنباي جىل ەڭبەك ءوتىلى بار مەدبيكەلەردىڭ ءوزى ءوز ءبىلىمدەرىن دالەلدەي المادى. ءبىر ەرەكشەلىگى - مەديتسينا سالاسىندا «بولدىم-تولدىم، مەن ءبارىن بىلەمىن» دەگەن ادام بۇل سالادا تابىستى جۇمىس ىستەي المايدى. ويتكەنى مەديتسينادا شىعىپ جاتقان جاڭالىقتار ۇشان-تەڭىز، سوندىقتان مەدقىزمەتكەرلەر ءومىر بويى ۇزدىكسىز ءبىلىم الىپ، ۇيرەنىپ ءجۇرۋى قاجەت. جاڭا زامان تەحنولوگياسىن ۇدايى مەڭگەرگەنى ءجون. ءايتپەسە العان ءبىلىمى ەسكىرەدى دە، جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانۋدان قالىس قالادى. مىنە، بىزدەگى كەيبىر مەدقىزمەتكەرلەر دە «مەن بولدىم-تولدىم» دەپ، ارى قاراي ءبىلىمىن جەتىلدىرمەي، ىزدەنبەي قويعان. وسىنىڭ نەگىزىندە 15 مەدقىزمەتكەردى جۇمىستان شىعاردىق. قازىر ءبىز جاستاردى جۇمىسقا قابىلداردا تەك تالانتتى دەگەندەرىن عانا ىرىكتەپ الامىز. «انانىڭ ءوزى جاقسى، مىنانىڭ كوزى جاقسى ەكەن، اناۋ جاكەڭنىڭ، مىناۋ ساكەڭنىڭ بالاسى» دەگەن جوق. بىزگە جۇمىسقا كەلگەندەردى ەڭ ءبىرىنشى تەستىدەن وتكىزەمىز، ءبىلىمىن انىقتايمىز. ەگەر تەستىدەن وتە الماسا، جۇمىس جوق. ال دۇرىس بالل السا، وندا ونىڭ قولىنان نە كەلەتىنىن انىقتايمىز. ءبىر اپتاعا دەيىن سىناق مەرزىمىنەن وتكىزىپ، مىنەز-قۇلقىن بايقايمىز. نەگە؟ ويتكەنى قازاقتا «مال الاسى - سىرتىندا، ادام الاسى - ىشىندە» دەگەن ءسوز بار. مەديتسينادا، ەڭ ءبىرىنشى، مەيىرىمدى، ىزەتتى، مادەنيەتتى، يبالى، ادامگەرشىلىگى مول ادام عانا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. الايدا، وكىنىشكە وراي، بۇل سالانىڭ جۇمىسى اۋىر، جالاقىسى تومەن بولعاندىقتان، كەيدە مەديتسينادا كەزدەيسوق ادامدار دا كەزدەسىپ قالادى. وسىنداي كەزدەيسوق، دورەكى سويلەيتىن، ءوز جۇمىسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلمەيتىن كەيبىر مەدقىزمەتكەرلەردىڭ سالدارىنان مەديتسينا سالاسىنىڭ مارتەبەسى، دارەجەسى تومەن ءتۇسىپ وتىر. بۇدان ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى زارداپ شەگۋدە. ءبىر اپتا ىشىندە ادام مىنەزىنىڭ قانداي ەكەندىگىن بىلۋگە بولادى. ويتكەنى قانشا دەگەنمەن دە قوعامنان ءوزىڭدى جاسىرا المايسىڭ. ەگەر ول وسى ءبىر اپتادا ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتسە، ىسكەرلىگىن دالەلدەي السا، ۇجىممەن ءتىل تابىسا السا، ءبىز ونى مىندەتتى تۇردە جۇمىسقا قابىلدايمىز. ال كورسەتە الماسا، ەشقانداي رەنىش جوق. وسىنداي ساراپتاۋدىڭ نەگىزىندە قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ اۋرۋحاناعا تالانتتى، تالاپتى، بىلىكتى جاستار كەلۋدە. ستالينشە ايتساق، «كادر ءبارىن شەشەدى». ۇجىم دۇرىس بولماي، مەكەمە جۇمىسى العا باسپايدى.
ۇجىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن باعالاپ، قاستەرلەۋ ءۇشىن ولاردىڭ تۋىلعان كۇندەرىندە ت.ب. قىزىقشىلىقتارىندا اۋرۋحانا اتىنان بەس مىڭ تەڭگە بەرەمىز. ءومىر بولعان سوڭ قايعى بولادى، ەگەر جاقىن تۋىستارى قايتىس بولسا، اۋرۋحانا قاراجاتىنان ون مىڭ تەڭگە كومەك قاراستىرىلادى. دۇنيەگە ءسابي كەلسە، ون مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. ارينە، بۇل كوپ اقشا ەمەس، بىراق قايعىسىمەن ءبولىسىپ، قۋانىشىنا ورتاقتاسقاننان كەيىن ولاردا «مەن دە وتانىما كەرەك ەكەنمىن عوي، جۇمىسىمدى باعالايدى ەكەن عوي» دەيتىن سەزىمدە بولادى. بۇگىنگى كۇنى اۋرۋحانا قارىزعا باتىپ وتىرعاننان كەيىن ءبىزدىڭ شامامىز وسىعان عانا كەلۋدە. ەرتەڭ قاراجات كوبەيسە، ەكى-ءۇش ەسە كوپ بەرەتىن بولامىز. مۇنىڭ بارلىعى ۇجىمنىڭ ۇيىمشىلدىعىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن وڭ اسەر ەتەدى دەپ ەسەپتەيمىن. كەلەشەكتە قوناەۆ اتامىز سالىپ بەرگەن بۇل اۋرۋحانا قايتادان ءوز دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى دەگەن سەنىمدەمىن.
- مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن ديففەرەنتسيالداۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى قولدايسىز با؟
- ارينە، قولدايمىن. قازىر ءبىزدىڭ قاراجاتىمىز جەتىڭكىرەمەي تۇر. بىراق دارىگەرلەردىڭ ءوز جۇمىسىن 100 پايىز ورىندايتىندارىنا، ولاردىڭ اتىنا ناۋقاستاردان ارىز-شاعىم تۇسپەسە، جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرگەندەرگە جالاقىنى جوعارى دەڭگەيدە بەرۋگە ءتيىسپىز. بۇل - دارىگەرلەردىڭ ءوز جۇمىسىنا دەگەن ىنتاسىن وياتادى. بىزدە ءبىر اكۋشەر-گينەكولوگ تاۋلىك بويى كەزەكشىلىكتە تۇرسا، وعان 15 مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. ەگەر ول كەزەكشىلىگىن جاقسى اتقارسا، ناۋقاستاردان شاعىم تۇسپەيتىن بولسا، ءوز بىلىكتىلىگىن دالەلدەسە، الداعى ۋاقىتتا ءبىز وعان كەزەكشىلىگى ءۇشىن 15 مىڭ ەمەس، 30 مىڭ تەڭگە بەرەتىن بولامىز. بۇل دارىگەرلەردىڭ جۇمىسقا دەگەن ىنتاسىن وياتىپ، ناۋقاستارعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى. قازىر ءبىز وسىنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جان-جاقتان قارجى كوزىن قاراستىرىپ وتىرمىز. ەگەر قاراجات تاپساق، زاماناۋي تەحنولوگيا الىپ، دارىگەرلەردىڭ ىستەگەن ەڭبەگىنە قاراي جالاقىلارىن ءوسىرىپ وتىراتىن بولامىز. سوندىقتان مينيسترلىكتىڭ بۇل ۇسىنىسى وتە دۇرىس. جاقسى ىستەپ، جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرگەندەرگە جوعارى جالاقى تاعايىندالۋى كەرەك.
- بىرىڭعاي ۇلتتىق دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ ەنگىزىلگەنىنە ەكى جىل ۋاقىت بولدى. قالاي ويلايسىز، بۇل جۇيە ءوز جەمىسىن بەرە الدى ما؟
- نەگىزى، بۇل جۇيەنىڭ ءپرينتسيپى دۇرىس. ءار ناۋقاس ءوزى سەنگەن اۋرۋحاناسىن، ءوز دارىگەرىن تاڭداۋى قاجەت. بىراق بۇل جۇيە ءوز دەڭگەيىندە تولىق ورىندالىپ وتىرعان جوق. ءتۇرلى كەدەرگىلەر ورىن الۋدا. سالا مينيسترلىگى «ءبىز اۋرۋحانالاردى بوس جىبەردىك، ولاردىڭ تابىس تابۋىنا مۇمكىندىك بەردىك» دەيدى. بىراق ولار مىنا اۋرۋدى بىلاي ەمدە، مىنانى بىلاي ىستە، مىناۋ بىلاي بولسىن دەپ تالاپتى كوپ قويادى. دۇرىسى، ءبىز كەلىسپەيتىن تۇستارىن دا جاساپ قويعان. بىلاي ايتقاندا، اۋرۋحانالاردى ءبىر مەكەمە قارجىلاندىرادى، ەكىنشى مەكەمە قابىلدايدى، ءۇشىنشى مەكەمە تەكسەرەدى. قانشاما باستىق. بۇرىن مۇنىڭ بارلىعىن ءبىر-اق مەكەمە اتقاراتىن. قازىر باستىق كوبەيىپ كەتتى. ءتورت مەكەمە ءتورت جاقتان زاڭ شىعارا باستايدى. ارينە، ولار بۇرىن اۋرۋحانادا ىستەپ، وسى سالانىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن بىلىكتى ماماندار بولسا، وندا اڭگىمە باسقا. الايدا ونىڭ كوبىسى اۋرۋحانالاردا نە بولىپ جاتقانىن بىلمەي، كابينەتتەن شىقپاي جاتىپ زاڭ قابىلدايدى. ول زاڭ ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزعا قايشى كەلەدى. وسىنداي كەمشىلىكتەر ورىن الۋدا. بىراق «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن بار. ارينە، بىزگە مۇنداي جۇيە كەرەك، ول ءالى-اق ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. بىراق ول ءۇشىن تومەندەگى بىزدەردىڭ ۇسىنىستارىمىزدى جوعارى جاقتاعىلار ەسكەرىپ وتىرۋى قاجەت. ولار كابينەتتەرىنەن شىعىپ، اۋرۋحانالاردى ارالاپ، مۇنداعى جاعدايدى كوزبەن كورىپ، ءتيىمدى تۇستارىن بىرلەسىپ شەشۋى كەرەك.
- دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مەديتسينالىق قىزمەتتى اقىلى ەتۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ وتىر. ءتىپتى قىزدى-قىزدىمەن جەدەل-جاردەم قىزمەتى دە اقىلى بولىپ كەتە جازدادى. جالپى، مەديتسينا قىزمەت تۇرلەرىن اقىلى جاساۋدى كوزدەپ وتىرعان جاڭا جۇيەنى قولدايسىز با؟
- نەگىزى، بۇل - ەرىككەننەن شىعىپ وتىرعان دۇنيە ەمەس. دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءوزى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىن تەگىن ەتە المايدى. ءبىز جاڭا قوندىرعىلار، جاڭا ەمدەۋ تاسىلدەرى كەرەك دەپ وتىرمىز. ولاردى الۋ ءۇشىن، ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، ءتىپتى دارىگەردىڭ ناۋقاسقا كۇلىپ قاراۋى ءۇشىن دە، ونىڭ جالاقىسى از بولسا، كيىمى جىرتىق، كوڭىلى ءپاس بولسا، ءۇيىندەگى بالاسىنا جەتكىلىكتى دارەجەدە تاماق الىپ بەرە الماسا، ول ناۋقاستى قالاي ەمدەيدى؟ سوندىقتان جارتى قاراجاتتى - مەملەكەت، جارتىسىن حالىق بەرۋى قاجەت. بۇل جەردە مەملەكەتتىڭ دە، جالپى ادامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى ءتيىس. كەيدە بىزگە ناۋقاستار كەلىپ «مەنى تەگىن ەمدە، ول - سەنىڭ مىندەتىڭ» دەپ جەكيدى. ءتىپتى «ماعان دۇرىس قارامادىڭ، سوتقا بەرەمىن» دەپ ۇرسادى. ال ونىڭ اۋىرعانىنا، وسىنداي كۇيگە تۇسكەنىنە كىم كىنالى؟ وعان دارىگەر تەمەكى شەك دەدى مە، اراق ءىش، سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانبا دەدى مە؟ بۇل جەردە دارىگەرلەردىڭ كىناسى قانداي؟ وعان ءوزى كىنالى ەمەس پە؟ اۋرۋىن اسقىندىرىپ الادى دا، دارىگەرگە مەنى تەگىن ەمدە دەيدى. مەن سىزگە ايتايىن، تەگىن ەمنىڭ ەشقاشان قادىرى بولمايدى. تەگىن بولسا، ناۋقاس ەكىنشى قايتارا تاعى تۇسەدى. ال وزىنەن شىعىن شىقسا، اقشاسى كەتسە، وندا تۇسىنەدى. سوسىن ءوز دەنساۋلىعىن كۇتەدى. دەنساۋلىق سالاسىن مەملەكەت موينىنا الۋىنا بولمايدى. قاراپايىم مىسالى، وسى اۋرۋحانانى مەملەكەت كوتەرە الماي قارىزعا باتتى. سوندىقتان مەملەكەت تە، جالپى، ادام دا جارتىلاي تولەۋى ءتيىس. بۇل رەتتە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورلارىن اشۋىمىز قاجەت. بىراق ول ءبىر ادامنىڭ قولىندا بولماۋى ءتيىس. كەزىندە ونى ءبىر ادامنىڭ قولىنا بەرەمىز دەپ، ول ەلدىڭ قارجىسىنىڭ ءبارىن الىپ، شەتەلگە قاشىپ كەتتى. ولاي بولماۋى كەرەك. ول دا زەينەتاقى قورلارى سەكىلدى بىرنەشە بولسىن، بىراق ونىڭ جۇمىسىن مەملەكەت قاداعالاۋى ءتيىس. ال حالىق قايسىسىنىڭ ءتيىمدى ەكەندىگىن وزدەرى تاڭدايدى. سول كەزدە ساقتاندىرۋ قورلارى بىلاي ەمدە، ولاي ەمدە دەپ ايتار ەدى. ال قازىر ساقتاندىرۋ قورلارىنىڭ مىندەتى مەملەكەتتىڭ فۋنكتسياسىنا بەرىلىپ وتىر. نەگىزى، دەنساۋلىق سالاسىن مەملەكەت تە، حالىق تا قارجىلاندىرۋى ءتيىس.
- دامير ءابايدىلداۇلى، ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان اۋرۋحانانىڭ بۇگىنگى حال-احۋالى قالاي؟ قانداي جاڭالىق، نە ءوزگەرىستەر بولىپ جاتىر؟
- بۇل اۋرۋحانانىڭ اشىلعانىنا، بۇيىرسا، بيىل 30 جىل بولادى. حالىق اراسىندا بۇل مەكەمە «قوناەۆ اۋرۋحاناسى» بولىپ اتالىپ كەتكەن. 1972 جىلى گەولوگتەر وسىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ەكى مىڭ مەتر تەرەڭدىكتەن 68 گرادۋستاعى جىلى سۋ تاپقان. ونى كەيىن زەرتتەگەندە سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتى بار ەكەندىگىن انىقتاعان. وسىلايشا بۇل «اقساي» جەر-سۋ قويماسى بولىپ اتالىپ، سۋدىڭ كوزىن اشىپ، ەمدەۋ ورنىن سالعان. ول ۋاقىتتا كومپارتيانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەز بولاتىن، ورتالىق كومپارتيا مۇنى العاشىندا پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان ساناتوري رەتىندە اشپاقشى بولعان. ءسويتىپ، بۇعان قىرۋار قارجى ءبولىپ، قۇرىلىس ءجۇرگىزىلەدى. 1982 جىلى عيمارات سالىنعاننان كەيىن قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار دارا تۇلعا دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ قالادا اۋرۋحانانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن ەسكەرىپ، مۇنى تەك پارتيا قىزمەتكەرلەرىنە عانا ەمەس، جالپىحالىقتىق اۋرۋحانا ەتىپ وزگەرتەدى. العاشىندا ساناتوري رەتىندە سالىنعانىمەن، ديماش اتانىڭ باستاماسىمەن قوسىمشا قارجى ءبولىنىپ، اۋرۋحاناعا كەرەك-جاراقتى قوندىرعىلار الىنادى، وپەراتسيالىق ءبولمەلەر اشىلادى. مۇندا 300 ورىندىق كونفەرەنتسيا زالىمىز بار، باسسەين سالىنعان. مۇنىڭ بارلىعى ديمەكەڭنىڭ قولداۋىمەن، تىكەلەي قامقورلىعىمەن جۇزەگە اسقان. كەرەك دەسەڭىز، سول 82-جىلدارى مۇنداي اۋرۋحانا كەڭەس وداعىنا قاراستى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا بولماعان. ءىشىنىڭ بارلىعى مرامور، پالاتالار، دارەتحانا، دۋشقا دەيىن زاماناۋي ۇلگىدە جاسالعان. ءتىپتى اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرىنە ارنالىپ كوپقاباتتى ۇيلەر، جاتاقحانالار سالىنعان. ءوز سۋ ۇڭعىماسى (سكۆاجيناسى) بولادى. ول كەز زاماننىڭ تاپشىلىعى بولسا دا، شەتەلدەن كەرەمەت مەبەلدەر الىپ كەلىنەدى. ول ۋاقىتتا بۇل اۋرۋحاناعا جاتىپ ەمدەلۋ حالىق اراسىندا ارمان بولاتىن. مۇنداي زاماناۋي ەمدەۋ ورنىن قاراپايىم حالىققا ۇسىنۋى ديمەكەڭنىڭ ۇلىلىعى دەپ بىلەمىن.
وكىنىشتىسى سول: ەگەمەندىگىمىزدى العاش الىپ، وڭتايلاندىرۋ كەزىندە بۇل اۋرۋحانا دا قارجىنىڭ قىسپاعىنا ىلىكتى. اۋرۋحانا قىزمەتكەرلەرىنە بەرىلگەن كوپقاباتتى ۇيلەر مەن جاتاقحانالار ساتىلىپ كەتتى. حراپۋنوۆتىڭ كەزىندە سۋ ۇڭعىماسى جەكەمەنشىككە بەرىلدى. ۇلكەن تەرريتورياسىنان ايىرىلىپ، توز-توزى شىقتى. قازىر ءبىز ۇڭعىماداعى سۋدى ءبىر كاسىپكەردەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ول مۇنى وڭتايلاندىرۋ كەزىندە 49 جىلعا جالعا العان. مۇندا كەلگەن باس ءدارىگەرلەردىڭ بارلىعى قانشا سوتتاسسا دا، الگى كاسىپكەردەن حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن بەرىلگەن ەمدىك سۋدى اۋرۋحانانىڭ ءوز بالانسىنا الا الماي وتىر. ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قازىلعان ۇڭعىماداعى ەمدىك سۋدى حالىق تەگىن پايدالانۋى ءتيىس.
قازىر قازاقستان ءوزىنىڭ قادامىن نىق باسىپ كەلەدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جاعىنان دا دامۋ ۇستىندە. وسىنىڭ لەبى ءبىزدىڭ اۋرۋحاناعا دا سەزىلۋدە. قازىر بىزگە ءبولىنەتىن قاراجات كولەمى جىل سايىن ۇلعايۋدا. كەزىندە اۋرۋحانا قارىزعا باتىپ كەتكەن بولاتىن. بيىل بۇيىرسا، مۇنى تولىق جابامىز.
- بۇل اۋرۋحانانىڭ باسقا ەمدەۋ ورىندارىنان ەرەكشەلىگى نەدە؟
- مۇندا ەمدىك سۋ بار، باسسەيىن بار، بۇل - رەابيليتاتسياعا ارنالعان اۋرۋحانا. سوندىقتان مۇندا كارديورەابيليتاتسيالىق ەمدەۋ شارالارى جۇرگىزىلەدى. بۇل دەگەنىمىز، مىسالى، بارلىق ەمدەۋ ورنىندا جۇرەككە وتا جاسالىنادى دا، ناۋقاس ون كۇننەن ارتىق جاتا المايدى. سەبەبى سىرتتاعى باسقا ناۋقاستارعا دا وتا جاسالىنۋى كەرەك. قازىرشە، بىزدە دە ناۋقاستار ون كۇننەن ارتىق ەمدەلە المايدى. بىراق الداعى ۋاقىتتا ءبىز ناۋقاستارعا وپەراتسيا جاساعاننان كەيىن، وسىندا 20-30 كۇن رەابيليتاتسيالىق ەم جاسايتىن بولامىز. رەابيليتاتسيا دەگەنىمىز وڭالتۋ دەگەندى ءبىلدىرەدى. ياعني ءبىزدىڭ اۋرۋحانا - اۋرۋ ادامداردىڭ ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرىپ، ولاردى ءومىردىڭ قالىپتى جاعدايىنا بارىنشا ءتيىمدى جانە بارىنشا جىلدام ورالتۋعا باعىتتالعان مەملەكەتتىك، مەديتسينالىق مەكەمە. ميعا قان كەتىپ ينسۋلت، ينفاركت العاندار دا الداعى ۋاقىتتا بىزدە ءبىر اي بويى ەمدەلەتىن بولادى. وسى سەكىلدى بىزدە نەيرورەابيليتاتسيا، تراۆما رەابيليتاتسيا بار. اۋرۋحانا قيىن جاعدايدا تۇرعاندا بۇل ەمدەۋ مەكەمەسى ءبىرىڭعاي تەراپيا بولىپ كەتىپتى. قازىرگىدەي نارىق زامانىندا تەراپيا ءبولىمشەلەرى كوپ تابىس تۇسىرمەيدى. سوندىقتان جوعارى تەحنولوگيالىق ەمدەۋ-دياگنوستيكالىق قوندىرعىلاردى اكەلۋىمىز كەرەك. وسى رەتتە ءبىز قازىر حيرۋرگيا جانە لور بولىمشەسىن اشتىق. وسىلايشا بۇگىندە لازەرلىك ەمدەۋ، بەينەباقىلاۋ حيرۋرگياسى (ۆيدەوحيرۋرگيا) بويىنشا وتا جاساۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. سونداي-اق ەلباسىمىز حالىققا جولداۋىندا: «مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن جەكەمەنشىك ورىندار ءبىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولىپ، بىرىگىپ جوبا جاساپ، سول ارقىلى العا قاراي دامۋى كەرەك» دەگەن بولاتىن. وسىعان ساي قازىر ءبىز قازاقستان-رەسەي مەديتسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، بىرەگەي ينستيتۋت قۇرىپ، بىرلەسىپ جۇمىس جاساۋدامىز. زاماناۋي مەديتسينالىق تەحنولوگيالارعا ءجىتى نازار سالىپ، ەندوۆاسكۋليارلىق حيرۋرگيا بويىنشا وتا جاساپ، بىلىكتى مامانداردى تارتىپ جاتىرمىز. ونىڭ ۇستىنە، اتالمىش ۋنيۆەرسيتەت ماماندارىمەن بىرىگىپ، جىلجىمالى مەديتسينالىق-دياگنوستيكالىق ءموبيلدى كەشەنمەن شالعايدا جاتقان اۋىلداردى ارالاپ، ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنىڭ دەنساۋلىقتارىن تەكسەرىپ، ەمدىك شارالاردى قولعا الۋدامىز. سوندا ءجۇرىپ-اق جەڭىل-جەلپى وتالاردى جاسايمىز.
- اۋرۋحاناعا جاڭا اپپارات، قوندىرعىلار ساتىپ اكەلىندى مە؟ جالپى، مەكەمەنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيالىق بازاسى قانشالىقتى دەڭگەيدە؟
- قالا بويىنشا اللەرگولوگيالىق ءبولىم بىزدە عانا بار. ارينە، ەندى مۇنداي ورتالىقتار بار شىعار، بىراق ولار ناۋقاستاردى تەك تەكسەرىپ، ءدارى-دارمەگىن جازىپ، قايتارىپ جىبەرەدى. ال بىزدە مۇنداي ناۋقاستار جاتىپ ەمدەلەدى. داراقىلىق كەزىندە ءبىر اناليز بەس مىڭ تەڭگە تۇراتىن ەسكى اپپاراتتى ساتىپ العان. سونىمەن جۇمىس ىستەپ كەلدى. الايدا بەس مىڭ تەڭگەنى كوپشىلىكتىڭ قالتاسى كوتەرمەيدى. قازىر ءبىز 25 ملن-عا گەرمانيادان زاماناۋي اپپارات الدىرتىپ جاتىرمىز. ول بىزگە شىلدە ايىندا كەلەدى دەپ كۇتىلۋدە. ونىڭ ءاناليزى 500-اق تەڭگە تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە، ەسكى اپپاراتتا اناليزدەردىڭ كولەمى، وندا 24 ءتۇرى عانا بولاتىن بولسا، ال جاڭا قوندىرعىدا ونىڭ 300 ءتۇرى بار. كوردىڭىز بە، جاڭا تەحنولوگيا، ۇنەمدەۋ دەگەنىمىز - وسى. كەز كەلگەن ەمحاناعا بارساڭىز، اناليزدەردىڭ وزىنە 5000-7000 تەڭگە تاستاپ كەتەسىز. ال بىزدە تىپتەن ارزان بولماق.
سونداي-اق پۋلمونولوگيا ءبولىمى دە قالا بويىنشا تەك بىزدە عانا بار. ولارعا دا زاماناۋي تەحنيكالار الىپ جاتىرمىز. قازىر كوپشىلىك ناۋقاستار ۋكول، سيستەما سالماسا رەنجيدى. ال بىزدە 15 مىڭ دوللار تۇراتىن «نەبۋلايزەر» دەگەن اپپارات بار. ول ءدارىنى ناۋقاسقا اۋا ارقىلى بۋ قىلىپ بەرەدى. جامباسقا ۋكول سالىپ، كوكتامىرعا سيستەما جىبەرىپ، ول تامىر ارقىلى باۋىردى اينالىپ، بۇكىل اعزادان ءوتىپ، وكپەگە بارام دەگەنشە قانشاما ۋاقىت كەتەدى. ال بۇل قوندىرعى ءدارىنى اۋا، بۋ ارقىلى وكپەگە تىكەلەي جىبەرەدى.
اۋرۋحاناداعى گاستروەنتەرولوگيا ءبولىمى دە قالا بويىنشا جالعىز. ءبىز اسقازانداعى اسقىنىپ كەتكەن جارانى بۇرىن دارىمەن 21 كۇن ەمدەيتىنبىز. ال قازىر لازەرلىك اپپاراتتىڭ كومەگىمەن اسقازانداعى جارانى كۇيدىرىپ، تەز ايىعۋىنا مۇمكىندىك الدىق. قىسقاسى، قانداي زاماناۋي اپپارات شىقسا، سونىڭ ءبارىن ەنگىزۋگە تىرىسىپ وتىرمىز. جاقىندا زاماناۋي تەحنيكانىڭ وتانى - كورەيادان دا جاڭا تەحنولوگيالار الامىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.
- جالپى، جاس، بىلىكتى كادرلاردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ولاردى رەسپۋبليكا ايماعىنا نەمەسە شەتەلدەرگە وقۋعا، ءتاجىريبە الماسۋعا جىبەرىپ تۇراسىزدار ما؟
- ارينە، ونسىز بولمايدى. وسى جىلى ءۇش مامانىمىز: بىرەۋى - فرانتسيا، ەكىنشىسى - گەرمانيا، ءۇشىنشىسى ماسكەۋگە بارىپ، ءتاجىريبە الماسىپ، بىلىكتىلىگىن كوتەرىپ قايتتى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ماماندارىمىز ءتىل بىلمەگەندىكتەن، شەتەلگە شىعا الماي وتىر. وسىنى ەسكەرىپ، جاس مامانداردىڭ شەت ءتىلىن وقۋىنا ارەكەت جاساپ وتىرمىز. اعىلشىن ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەندەردىڭ جالاقىسىن ءوسىرۋدى ۇيعاردىق. بۇل ولاردىڭ شەت ءتىلىن بىلۋگە دەگەن ىنتاسىن وياتاتىنى ءسوزسىز. ونىمەن قوسا، جاقىندا عانا كورەيادان بىلىكتى ماماندار شاقىرىپ، وسىندا كەزدەسۋ وتكىزدىك. ولارمەن دە تاجىريبە الماسىپ، دارىگەرلەرىمىزدىڭ ءبىلىمىن ارتتىرۋدامىز. شىلدە، تامىز ايلارىندا ۋكراينا، ماسكەۋ، گەرمانيا، انگليادان پروفەسسور ماماندار كەلەدى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. ولار جاس دارىگەر ماماندارعا ءدارىس بەرەدى. ولاردى ءبىز ءوز قاراجاتىمىزبەن شاقىرتا المايمىز. وعان مۇمكىندىگىمىز جوق. بۇعان قالا اكىمى احمەتجان سماعۇلۇلى دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسى ارقىلى قاراجات ءبولىپ وتىر. سونىمەن قاتار س.اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى باسشىلىعىمەن دە بىرلەسىپ جۇمىستار جاساۋدامىز. ولاردىڭ پروفەسسورلارى وزدەرىنىڭ ستۋدەنتتەرى، ءبىزدىڭ جاس ماماندارعا وسىندا ءدارىس بەرەدى. ءبىر جاعى ولار ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت بولعاننان كەيىن جىلىنا الەمگە اتى شۋلى 100 پروفەسسوردى وسىندا شاقىرتادى. ولار وسىندا شەبەرلىك سىنىبىن وتكىزىپ، مەديتسينانىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەدى. قازىر ءبىز ۋنيۆەرسيتەت باسشىلىعىنا ونداي پروفەسسورلاردى بىزگە الىپ كەلىڭىزدەر دەپ ۇسىنىس ايتىپ وتىرمىز.
الاشقا ايتار داتىم...
قوعامدا دەنساۋلىق ساقتاۋعا دەگەن ۇعىم وزگەرۋى كەرەك. ءبىز كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن قالعان دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ ءبارى تەگىن، اقىسىز ەمدەلۋىمىز كەرەك دەگەن ويدان ارىلۋعا ءتيىسپىز. بۇل سالانى مەملەكەت تە، جالپى، حالىق تا قارجىلاندىرۋى كەرەك. سوندا عانا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزەمىز.
ەكىنشىدەن، ەلىمىزدەگى كوللەدجدەرگە قاتىستى كورشى وزبەكستاننىڭ ءىس-تاجىريبەسىن قولدانۋىمىز كەرەك. ولار نارىقتىق كەزەڭنىڭ العاشقى كەزىندە ءار وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىندا تەحنيكۋم، ۋچيليششەلەر اشىپ، بالالارىن ورتا ارناۋلى ماماندىقتاردى يگەرۋگە باۋلىدى. جاستارىن سىرلاۋشى، سىلاقشى، سلەسار، مونتاجداۋشى، تاس قالاۋشى، اعاش شەبەرى، دانەكەرلەۋشى، كرانشى، تراكتورشى-ماشينيست سەكىلدى ءتۇرلى كاسىپتەرگە ۇيرەتىپ، ولاردىڭ بارلىعىن جان-جاقتاعى كورشى ەلدەرگە تاراتىپ جىبەردى. قازىر بىزدە دە، رەسەيدە دە قۇرىلىس سالاسىندا ىستەپ جۇرگەندەردىڭ باسىم كوبى - وزبەك اعايىندار. قازىر قانشاما مەملەكەت وزبەكستاندى اسىراپ وتىر. قازاقستاننىڭ قانشاما اقشاسى وزبەكستانعا كەتۋدە. ال ءبىز بولساق، كوللەدج تۇلەكتەرىن مەكتەپ وقۋشىسىمەن تەڭەستىرىپ قويدىق. ەندى ولار دا ۇبت تاپسىرۋدا. ەندى كىم كوللەدجگە تۇسەدى؟ قايتا كوللەدجگە تۇسەتىن جاستاردىڭ سانىن ارتتىرۋدىڭ ورنىنا، وعان ەشكىم بارمايتىنداي ەتىپ وتىرمىز. سوندىقتان قانداي جاعداي بولماسىن، جاستاردى كوللەدجگە تۇسۋگە شاقىرۋىمىز كەرەك. جوو-عا ءتۇسۋ ءۇشىن پالەنباي مىڭ اقشا بەرىپ، 5-6 جىل وقىعانشا، از قاراجاتپەن ءۇش جىل-اق وقىپ، ماماندىق الىپ، جوعارى ايلىق الۋعا بولاتىنىن جاستارعا ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت. بۇل رەتتە ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن كوپتەپ جۇرگىزىپ، كوللەدجدەردىڭ بەدەلىن كوتەرگەنىمىز ءجون. سوندا عانا قۇرىلىسىمىزداعى دانەكەرلەۋشى، تەمىر ۇستاسى، بۋلدوزەر جۇرگىزۋشى، كرانشى، سىرلاۋشى بولىپ جۇرگەن وزبەك اعايىنداردى ءوزىمىزدىڭ وتاندىق ماماندار باساتىن بولادى.
اۆتور: سەرىك جۇماباەۆ
«الاش ايناسى» گازەتى
