قاشانعى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ ارقادان قاعىپ، ورىسشا سويلەي بەرەمىز؟!
شىنىمەنەن قازىر ءتىل تۋرالى ءسوز قوزعاي قالساق جۇرتتىڭ ەزۋىنە كۇلكى ۇيىرەتىن جاعدايعا جەتتىك. ءبىر اڭگىمە جەتىسپەي ءىشىڭ پىسىپ وتىرعان ادام سەكىلدى قارايدى ساعان.

قاشانعى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ ارقادان قاعىپ، ورىسشا سويلەي بەرەمىز؟!
شىنىمەنەن قازىر ءتىل تۋرالى ءسوز قوزعاي قالساق جۇرتتىڭ ەزۋىنە كۇلكى ۇيىرەتىن جاعدايعا جەتتىك. ءبىر اڭگىمە جەتىسپەي ءىشىڭ پىسىپ وتىرعان ادام سەكىلدى قارايدى ساعان.
ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەتىپ، جاي انشەيىن ۋاقىت وتكىزۋگە تالعاجاۋ ەتۋ ءۇشىن ايتىلا سالعانداي. ءتىل تۋرالى ايتا-ايتا زيالى قاۋىمدا تيتىقتاعانعا ۇقسايدى. باياعىداي ۇلكەن مىنبەرلەردەن وقتىن-وقتىن سويلەپ، نايزاعاي ويناتاتىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىزدا ءۇنسىز قالدى. اراسىندا شاي قايناتىم ۋاقىت بولسا دا ءتىل ماسەلەسى توڭىرەگىنەن اڭگىمە ىركىپ قالاتىن دەپۋتات مىرزالاردىڭ دا اۋانى باسقا جاققا اۋىپ كەتكەن بە، قايدام؟ الدە ايقايلاي-ايقايلاي ەلدەن ۇيات بولدى، ەندى ءبىر مەزگىل بوي سەرگىتىپ دەم الماساق بولماس دەدى مە؟! نە كەرەك ناقتى ىسكە كوشە الماي الەكپىز. ءوز قولىڭدى ءوزىڭ كەسەسىڭ بە، ىشتەن تىنىپ جۇرگەن جاي بار. سىلتىدەي تىنعان تىنىشتىقتى مەنىڭ بالامنىڭ جەتكىزگەن حابارى سەلت ەتكىزدى. اڭگىمە توركىنى بىلاي. اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالالار ادەتتەگىدەي بولماشى نارسەگە تالاسىپ قالادى عوي. سونداعىسى، اتكەنشەك تەبۋگە كەزەك ماسەلەسىن انىقتاۋ سياقتى « قاۋىرت» شارۋا شەشىلەدى. بىردەمەگە كوڭىلى تولماعان قارشاداي ورىستىڭ قىزى «سەندەر قازاقتار اقىماقسىڭدار، ءبىزدى ەشقاشان قازاقشا سويلەتە المايسىڭدار» دەپتى. سوندا بالالار: «ول ءسوزدىڭ مىنا جەرگە قاتىسى قانشا، قازىر اكەمە ايتىپ پرەزيدەنتكە جەتكىزدىرەمىز» - دەپ قورقىتپاقشى بولىپتى. مىنا سوزگە جاڭاعى قارشاداي قىز ەش شىمىرىكپەستەن: – «ال مەن رەسەيگە كەتىپ قالامىن» دەگەن ەكەن. ساناعا ۇيلەسپەيتىن جايت. مۇنداي تەرىس پيعىل، جات قىلىق تۇيمەدەي قىزدىڭ ويىنا قايدان كەلسىن. ياعني، جانۇيادا جادىنا قۇيىپ وتىراتىن اڭگىمەنىڭ بولاتىنى حاق. وسىدان كەيىن بويىم سالى سۋعا كەتىپ جۇرگەندە قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ جانىنداعى عىلىمي-ساراپتىق كەڭەستىڭ مۇشەلەرى، مەملەكەتتىك ساراپشىلار، تاۋەلسىز عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن تالداۋ ورتالىقتارىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى قاتىساتىن «قازاقستاننىڭ بىرلىك دوكتريناسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلىپ، سوعان قاتىساتىن بولدىم.
ىلعي سورپانىڭ بەتىنە شىعاتىندارمەن قاۋقىلداسىپ قالايىن دەپ مەن دە جەتتىم. قازاقتىڭ ءتورت كوزى جيىلعان بۇل جيىندا دا قازاق ءتىلى بۇرىشتا قالىپ، ورىس ءتىلى تورگە وزدى. قازاقى جۋرناليستەر دەمىمىزدى ىشىمىزگە تارتىپ قوزعالماي وتىرمىز. كەزەكتى ءسوز العان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانكەلدى ايتالى اعامىز: «ءبىز قاي جەردە وتىرمىز؟ وسىنداي ورىسشا سويلەۋمەن بولاشاققا قالاي دوكترينا جاسايمىز» دەپ قاياۋ كوڭىلىمىزدى سەرپىلتىپ، ارپا ىشىندە ءبىر بيداي ەكەنىن اڭعارتتى. دوكترينا جاساۋ وتە دۇرىس جانە ۋاقىتى دا كەلدى. تاۋەلسىزدىك العان ون سەگىز جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ ۇلتتىق كەلبەتى، ۇلتتىق قۇرامى، حالىقتاردىڭ سانا سەزىمى، ءدىني قاتىناستار ءبىزدى دوكترينا جاساۋعا يتەرمەلەپ وتىر. بۇگىنگى دوكترينا جاساۋشىلاردىڭ حالىقارالىق تاجىريبەنى زەرتتەگەندەرىنە ريزا بولىپ وتىرمىن. بىراق سول تاجىريبەگە مۇقيات كوڭىل ءبولىپ، ۇلتتىڭ مۇددەسىنەن شىعارا ءبىلۋ كەرەك. قانداي ۇلتتىق ساياسات ۇستانامىز؟ ماسەلە سوندا. اسىرەسە ءتىل ماسەلەسى. ماعان ۋكراينانىڭ، لاتۆيا، ليتۆا، ەستونيانىڭ ۇستانىمى ۇنايدى. ولار ەشكىمگە دە تاۋەلدى ەمەس، ەشكىمنىڭ كولەڭكەسىندە بولمايتىن مەملەكەت بولامىز دەپ ىشكى جانە ۇلتتىق ساياساتىن قالىپتاستىرۋعا جانىن سالىپ جاتىر. اتالعان مەملەكەتتەردە دياسپورا نەمەسە ەتنيكالىق توپ دەگەن جوق. ۇلت ماسەلەسى جونىندە ينتەگراتسيا قابىلداپ ءاربىر ەتنيكالىق قوعامنىڭ ءتىلى وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىندا جان-جاقتى دامۋى ءتيىس دەپ باقىرايتىپ قويىپ ماسەلەنى توتەسىنەن كەستى. كەلدىڭ بە
مەنىڭ ءتىلىمدى بىلۋگە مىندەتتىسىڭ دەگەندى اشىق ايتىپ وتىر. ال، بىزدە قازاق ءتىلىنىڭ ورنى قالاي بولادى؟ قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ وتىرىك ارقادان قاعىپ قويىپ، ورىسشا سويلەي بەرەمىز بە، الدە شىنىمەن ەل بولامىز با؟ ءبىز قازاقستان 2030 باعدارلاماسىن سىنادىق. سەبەبى، بۇل ۇلتسىز مەملەكەتتىڭ باعدارلاماسى. بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ بولاشاعى 2030 جىلى قالاي بولاتىنى انىقتالىپ جاتىر. ءيا، 2030 باعدارلاماسىنان باس تارتۋ كەرەك پە نەمەسە ونى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىنە قاراي بۇرۋ كەرەك پە؟ قالاي دەسەڭ دە ۇلتسىز مەملەكەت جوق قوي. قاشاندا ۇلتتىڭ مارتەبەسى، ءتىلى، مادەنيەتى ايشىقتالىپ تۇرۋى كەرەك. رەسەي پرەزيدەنتى ايتتى: «بەز ساموچۋۆستۆيە رۋسسكوي ناتسي، نە بۋدەت روسسي». ءبىز وسىلاي ايتۋعا باتىلىمىز بارا ما جوق پا؟
ەل اعاسىنىڭ سوزىنەن كەيىن ەڭسەم كوتەرىلىپ قالدى. قاشان ءتاتتى سوزدەن گورى ناقتى ىسكە كوشەمىز. بارىنە ءوزىمىزدىڭ قۇر دابىرالىعىمىز كىنالى-اۋ وسى. «ينە كوزىنەن سىنادى» دەمەكشى، ءتىلىمىزدى كوككە كوتەرەتىن كەز جەتكەن سەكىلدى. ۇلتىمىزدىڭ وبالىنا قالماۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن كوتەرۋ قاجەت!
دەگەنمەن، جوعارىدا ءسوز قىلعان تۇيمەدەي قىزدىڭ تۇيەدەي ءسوزى كوكەيىمدە كەپتەلىپ ءالى تۇرعانى. ءسىز نە دەيسىز؟

بەيبىت- ءومىر
“ەل” ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي اپتالىعى 8 شىلدە 2009 جىل