ارقالى اقىنىمىز قادىر مىرزا ءالى: «ءبىزدىڭ تاريح، بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق-تاعى» دەپ تاۋىپ-اق ايتقانداي كەڭەس زامانىندا قازاق تاريحىنا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەدى. بارلىق مەكتەپتەردە 5-سىنىپتا «ەجەلگى دۇنيە تاريحىنان» باستاپ، جوعارى سىنىپتاردا «كسرو تاريحى» دەگەن ءپان وقىتىلدى. قادىر اقىن ايتقان «قازاق سسر تاريحى» وقۋلىعى 9-سىنىپتا عانا قوسىمشا ءپان رەتىندە جۇرگىزىلدى.

اتا تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا تۇگەندەلە باستادى. وسى جاۋاپتى دا ساۋاپتى ءىستىڭ باسى-قاسىندا عۇلاما عالىم، اكادەميك ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ بولدى. ول 10-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىنان باستاپ، ۇلت تاريحىنىڭ قيلى كەزەڭدەرىنە ارنالعان كوپتەگەن عىلىمي، تانىمدىق ەڭبەكتەر جازدى.

عۇلامانىڭ ەندى ءبىر ايدان سوڭ اتاپ وتىلەتىن 90 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا شاكىرتى، اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ەسسەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

رەداكتسيادان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

«مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىنان

عالىم – ۇرپاق تاربيەشىسى،
عۇلاما – ۇلت ۇستازى.

سۇلتان سانجار،
ورتاعاسىرلىق سوپى

عۇلاما

قاشاندا تالانتقا باي حالقىمىزدا عالىمدار از بولعان ەمەس، عىلىمي قىزمەتكەرلەر ودان دا كوپ، ال عۇلامالار سيرەك. سيرەك قانا ەمەس – نەكەن-ساياق، مىڭنان، ميلليوننان بipey دەسە دە بولعaندaي. مەن ءۇشىن بۇكىل عۇمىرىن عىلىمعا ارناعان عۇلامالار دەگەندە ارعىدا – ءال-فارابي، كەشەگىدە ءا.Mapعۇلاندار ويعا ورالار بولسا، كەيىنگىدە اكادەميك ماناش قوزىباەۆ كەلەدى كوز الدىما.

ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەننەن كەيىن الدىن-الا كەلىسىم بويىنشا پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنا بارۋعا ءتيىس ەدىم. الدەبىر مىقتىلاردىڭ تۋىسى الدىمدى وراپ كەتۋىنە بايلانىستى ەكى اي تەمىرجولشىلار گازەتىندە جۇمىس ىستەپ، 1983 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسىنا كەلدىم. كەلدىم دە وسى مەكەمەدە تابان اۋدارماستان ون جىل قىزمەت ىستەدىم.

ءوزىمىز «قارا شاڭىراق» دەپ اتاپ كەتكەن قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ ول كەزدەگى باس رەداكتورى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ بولاتىن. ۋنيۆەرسيتەتتى كەشە عانا بىتىرگەن ادامدا نە ءومىربايان بولۋشى ەدى، سوندىقتان مەكتەپتەن باستاپ ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ءجۇرىپ جازعان ۇزىن سانى جۇزگە جۋىقتايتىن جازعان-سىزعاندارىمدى ءتۇپ-تۇگەلىمەن اكادەميكتىڭ الدىنا جايىپ سالدىم.

باس رەداكتور سولاردى ءبىر پاراقتاپ شىعىپ، بۇيىردەگى سەلەكتوردىڭ سامساعان نۇكتەلەرىنىڭ ءبىرىن باستى. لىپ ەتىپ ەسىكتەن ەنگەن ورتا بويلى، جاسى قىرىقتى ەركىن ەڭسەرگەن سىمباتتى ازاماتقا قاراپ:

– مىنا جىگىتتى ەكى اي سىناق مەرزىممەن جۇمىسقا قابىلدايىق. ساپاسى قالاي بولاتىنىن كەيىن كورسەتە جاتار، بىراق ىزدەنگىشتىگى كورىنىپ تۇر. ەنتسيكلوپەديادا جاستار جاعى تىم از. وسىنى دا ەستەن شىعارماعان ءجون.

اكادەميك «ەندىگى شارۋانى وزدەرىڭ تىندىرىڭدار» دەگەن سىڭايمەن ءسوزىن قىسقا قايىردى.

كەيىن ءبىلدىم، الگى قاعىلەز ورىنباسار، قىزمەتىن ءوز اتىمەن تولىق اتاعاندا – باس رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، پروفەسسور احمەت وسپانۇلى مۋسينوۆ بولىپ شىقتى. مەنىڭ ماناش اعامەن العاش تانىسۋىم وسىدان باستالدى.

ەرتەسىندە اشىق پارتيا جينالىسى بولدى. بۇل ءوزى توقىراۋدىڭ اتاسى اتانعان برەجنەۆ باقيلىق بولعانىمەن، پارتيانىڭ قاۋقارى ءالى مىقتى كەز ەدى. ءبارى ءبىرىنشى باسشىنىڭ ىڭعايىنا جىعىلاتىن سول زاماننىڭ وزىندە ماناش قاباشۇلى باسقاراتىن مەكەمەدە دەموكراتيالىق ۇردىستەر ءبىرشاما ورنىعا باستاعان ەكەن. ونى جينالىستا ءسوز العان رەداكتسيا مەڭگەرۋشىلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ مىنا ءبىر سوزىنەن اڭعاردىم:

– ماناش قاباشۇلى، اۆتورلار بىزگە ماقالا جازۋدان، ال ءبىز ولاردى ءسىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىڭىزبەن كەيىن قايتارۋدان شارشادىق. ءسىز ءۇشىن ءمۇيىزى قاراعايداي دوكتور، پروفەسسور، ءتىپتى كەيدە ءوزىڭىز سياقتى اكادەميكتەر دە ىلعي «مىرقىمباي» بولىپ شىعادى. سوندا مىرقىمباي ەمەس اۆتوردى قايدان تابامىز، – دەپ ءزىل تاستاپ اياقتادى ءسوزىن الگى شەشەن.

باس رەداكتوردىڭ ماڭدايى تىرىسىپ، قاباعى تۇيىلگەندە ونسىز دا قويۋ قاستارىنىڭ اراسى ودان ءارى قوسىلا جازداپ، ەرەكشە سۇستانىپ، قاھارلانىپ كەتەدى ەكەن. سويتسە دە اقىلىن اشۋعا جەڭدىرمەي، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ وتىردى. بىراق قورىتىندى ءسوز العاندا:

– منە نە پونياتنو پوچەمۋ ۆى يششەتە تولكو نەگاتيۆنىي وتتەنوك ۆ ەتوم ۆەسما پوپۋليارنوم ۋ كازاحوۆ يمەني. مەجدۋ پروچيم، ون – سوبيراتەلنىي وبراز كازاحسكوگو كرەستيانستۆا پري سوتسياليزمە، گلاۆنايا تسەل كوتوروگو – سترويتەلستۆو كوممۋنيزما. پوەتومۋ مىركىمباي ۆپولنە پولوجيتەلنىي گەروي ناشەي ليتەراتۋرى، – دەپ كەكەسىن مەن مىسقىل ارالاسقان سوزبەن الگىنى ءبىرجولاتا تۇقىرتىپ تاستادى.

ءبىر قاراعان ادامعا مىرقىمباي – قازاق شارۋاسىنىڭ جيىنتىق بەينەسى. ال «سوۆەت حالقى» دەپ كەڭەستىك عالىمدار ايدار تاققان جاڭا تاريحي قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسشى، شارۋا جانە ينتەلليگەنتسيانىڭ «مىزعىماس» وداعىنان قۇرالاتىنى سول زاماننىڭ مەكتەپ وقۋشىسىنا دا ءمالىم تۇجىرىم بولاتىن. سوندىقتان اكادەميكتىڭ بۇل ۋاجىنە جارتىمدى جاۋاپ قايتارۋعا ونىڭ ارىپتەسىنىڭ ءاددىسى دە قالمادى. ءسوز اراسىنان، ءتىپتى ونىڭ ىعىنان-اق ىمدى تۇسىنەتىن حالقىمىز ءۇشىن «مىرقىمباي» – اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى تۇسكەن، قوراسىنداعى بەس ەشكى، ون ساۋلىقتىڭ كۇتىمىنەن باسقا ەشتەڭەمەن جۇمىسى جوق كادىمگى قارا تابان شارۋا. سوندىقتان العاش بەيىمبەت سومداعان وبرازدى ماناش اعا قاعىپ الىپ، ونىڭ قىرىق جاماۋلى شوقپىتىن قاراتاياق كيەتىن كوستيۋمگە ايىرباستاي قويىپ، ەنتسيكلوپەديا سياقتى ۇلتتىڭ باس كىتابىنا دۇمبىلەز دۇنيەلەرىن تىقپالايتىن كەيبىر ارىپتەستەرىنە قاراتا ايتۋى اكادەميكتىڭ شىمشىما ءسوزدىڭ دە شەبەرى ەكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك.

مىنە، مەنىڭ ماناش اعامەن كەيىن جيىرما جىلعا سوزىلىپ، اعالى-ءىنىلى اعايىندىق پەن رۋحاني تۋىستىققا ۇلاسقان تانىستىعىمنىڭ العاشقى ەكى كۇنىنەن العان اسەرىم وسىنداي بولدى.

كەيىن جاقىن ارالاسا كەلە بايقادىم: ونىڭ ءومipiنىڭ دەنى اڭىز-اڭگىمەلەردەگى دەگدار جانداردىڭ تاعدىرىنا ۇقساس ەكەن. بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا كەتكەن، بالانى قويىپ، قاراقان باستى ساقتاۋ قيىنعا اينالعان زاماندا قوزىباي اۋلەتى قاباش وتباسىندا قابدۋسۇلتان ەسىمدى بالا، جاي عانا بالا ەمەس، بولاشاقتاعى قaزaقتىڭ عۇلaمacى بoلaتىن نىسانالى ءسابي دۇنيەگە كەلەدى. مۇحامەدقانافيانىڭ – شوقان، يبراگيمنىڭ اباي اتالعانى سياقتى قابدۋسۇلتان كەيىن ماناش اتاندى.

م.قوزىباەۆ اتا-انا، باۋىرلارىمەن بىرگە

وسى وقيعادان جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەندە اقيقات شىندىق بۇعاۋلانىپ، تەمىر شىمىلدىقتىڭ ار جاعىندا ۇستالعان، ونى ايتۋعا دا، جازۋعا دا تىيىم سالىنعان زاڭدى تاس-تالقان ەتىپ، قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىنان استامىن جالماعان گولوششەكيندىك گەنوتسيدتىڭ قانقۇيلى بولمىسىن اشىپ كورسەتكەن اكادەميك م.قوزىباەۆتىڭ ماقالاسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى.

وسى ەكى وقيعانىڭ اراسىندا قانشالىقتى بايلانىس بارىن قايدام، ايتەۋىر عۇلامانىڭ سول ماقالاسى قاراورمان قازاق حالقىن ءدۇر سىلكىندىرگەن، رەسپۋبليكا باسپاسوزىندە شىنايى جاريالىلىققا جول سالعان باتىل قادام بولدى.

اكادەميك كوزىباەۆ – ەڭ الدىمەن، تاريحشى. قادىم زاماندار مەن كونە عاسىرلار قويناۋىنان باستاۋ الاتىن قازاق تاريحىنىڭ تۇپكى اتاسى – شەجىرە. شەجىرە جەتى اتانى بىلۋدەن باستالادى. اتا-بابا ءداستۇرىنىڭ جەلىسىن بۇزباي قوزىباي اۋلەتىنىڭ شەجىرەسىن تاراتار بولساق، ونىڭ گنوسەولوگيالىق تىزبەگى تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى: قوزىباي – ساتىبالدى – كۇسەن – سەيتىمبەت – ەرنازار – اققوشقار – قۇدايقۇل – ماتاقاي. ماتاقاي – ەجەلدەن قاراەرتىستى ەن جايلاعان اباق كەرەيدەن تارايتىن ىرگەلى اتا. وتكەن عاسىردا تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن ەرتىس ءوڭىرىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرى ورىس مۇجىعىنا تارتىپ اپەرىلىپ، جەرگىلىكتى حالىق اتا-قونىسىنان زورلىقپەن كوشىرىلگەن كەزدە قوزىباي اۋلەتى قوستاناي ولكەسىنە قوپارىلا كوشەدى.

كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، قوزىباي اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشىمەن عانا ەمەس، ابىرويلى ىسىمەن دە ەلگە تانىلعان، ايتۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولىپتى. قازاق جۇرگەن جەردە اڭعالدىق پەن اڭقاۋلىقتىڭ قوسا جۇرەتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ كەدەيلىكتىڭ تاۋقىمەتى ابدەن جانىنا باتقان قوزىباي جارلى اۋىلدى جارىلقاۋ ءۇشىن تاتار كوپەسىنەن العان نەسيەسىن ەلگە تاراتادى. كەسىمدى مەرزىم ءبىتىپ، قارىزدى قايتارۋعا كەلگەندە، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتكەن نەسيەنىڭ ۇشىعىن دا تاپپاعان قوزىبايدى يتجەككەنگە ايداعالى تۇرعان جەرىنەن ايگىلى تورسان باي الىپ قالادى. ەرتىس پەن توبىلدىڭ اراسىنا قايىڭ شوقپارمەن جول سالعان باتىر اتانىڭ بالاسى وسىلايشا تورساننىڭ بارىمتاشىلار توبىنان ءبىر-اق شىعادى. اۋەلگىدە ءتۇن بالاسىندا تىنىم تاپپاي ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىنى الدىعا سالىپ ايداي جونەلگەندى قىزىق كورەتىن جاس ءبورى بىرتە-بىرتە تورۋىلشىلار توبىرىنان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ءبولىنىپ شىعادى. قانشا تىرناعىن باتىرسا دا، جالعىز ءجۇرىپ جول تابۋدى ءجون ساناعان جاس باتىرعا تورسان ەش قايران قىلا المايدى. ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، شاڭىراق كوتەرگەن قوزىباي ءابىلماجىن، ءابىل، قاباش، ساكەن اتتى ءتورت ۇل، ءبيبى، بيعايشا دەيتىن ەكى قىز ءسۇيىپ، كەيىن حالقىنا قادىرلى، ەلىنە سىيلى، ابىرويلى اۋىل اعاسى اتانادى. مىنە، وسى قوزىباي اتانىڭ ءابىل اتتى ۇلىنان قازاقستاننىڭ كورنەكتى قايراتكەر پەرزەنتى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى ورازالى قوزىباەۆ شىقسا، ودان كەيىنگى قاباش اتتى بالاسىنان اكادەميك ماناش قوزىباەۆ پەن پروفەسسور ساعىمباي قوزىباەۆ دۇنيەگە كەلدى.

م.قوزىباەۆتىڭ وقۋشى جانە ستۋدەنت كەزى

جالپى قوزىباي اۋلەتىنىڭ اتاق-مانساپ، ابىروي-بەدەل جاعىنان كەلگەندە جازمىشقا دا، جاراتۋشىعا دا ايتار وكپەسى جوق بولار دەيمىن. قاباش اقساقال دا قوستاناي وڭىرىنە بەلگىلى ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە قالتاسىنىڭ ەڭ سوڭعى تيىنىنا دەيىن قاعىپ، مايدان قورىنا ۇشاق جاساۋعا 190 مىڭ سوم اقشا قوستى. وسىنداي اتا ونەگەسىنەن وق جونىپ وسكەن ماناش جاستايىنان زەرەك، وقۋ-بىلىمگە قۇشتار، ىنتالى بولىپ جەتىلدى. ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك بىتىرگەن تالانتتى جاسقا مەملەكەتتىك كوميسسيا اسپيرانتۋرادا قالۋدى ۇسىنادى. بىراق كىندىك قانى تامعان جەرگە قاراي الىپ ۇشقان جاس كوڭىل عالىمدى قوستاناي پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا الىپ كەلدى. ۋنيۆەرسيتەتتى ەندى عانا تامامداعان جاس مامان ارادا جارتى جىل وتپەي جاتىپ-اق اسسيستەنتتىكتەن اعا وقىتۋشىلىققا وتەدى. پەدينستيتۋتتا ۇستازدىق جاساي ءجۇرىپ، عىلىمي جۇمىسپەن اينالىستى. قوستانايدىڭ تاريحى، قوستاناي دالاسىندا وتكەن ازامات سوعىسىنىڭ پروبلەمالارى تۋرالى العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەرى جاريالانادى. كوپ ۇزاماي تالانتتى تاريحشى پارتيا تاريحى ينستيتۋتىنا شاقىرىلادى.

تاريحقا قيانات جۇرمەيدى. الايدا ول جىلدارى وسى قاعيدا اياققا باسىلىپ، تاريح ساياساتتىڭ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قامىتىن سۇيرەدى. سوندىقتان جاس ماناشتىڭ كەلىمسەك وتارشىلدار وزبىر ساياساتىنىڭ بەتپەردەسىن سىپىرۋعا ارنالعان تالپىنىسىنان ەشتەڭە شىقپادى. ويتكەنى الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا ورنىققان حرۋششەۆتىك جىلىمىقتىڭ عۇمىرى تىم قىسقا بولدى. وسى كەزدە وعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەزيدەنتى ساقتاعان بايىشەۆ اقىلىن ايتتى:

– قاراعىم ماناش، تالابىڭ دا، تالپىنىسىڭ دا جاقسى. تالانتىڭ دا ءبىر باسىڭا جەتىپ ارتىلادى. قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداعىن اشام دەگەن نيەتىڭ دە دۇرىس. بىراق وعان ءالى ەرتەلەۋ. ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بولادى. ءتۇبى وعان دا جەتەرسىڭ، ال قازىر مەنىڭ اقىلىمدى تىڭداساڭ، قازاق تاريحىنىڭ قارالى كەزەڭىنىڭ ءبىرى – ۇلى وتان سوعىسى. قازاقتىڭ ادالدىعىن، باتىرلىعىن الەمگە تانىتقان قاتال سىننىڭ ءبىرى وسى. بۇل تۋرالى ءوزىڭ جاقسى جازىپ ءجۇرسىڭ. وسى جازعاندارىڭدى جۇيەلەسەڭ، دايىن ديسسەرتاتسيا بولىپ شىعادى، – دەگەن.

ۇستاز اقىلى شاكىرت جۇرەگىنە بىردەن ۇيالادى. ءسويتىپ ول ساقتاعان بايىشەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1962 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. وپپونەنتتەرى دە ايگىلى ەرماحان بەكماحانوۆ پەن اقاي نۇسىپبەكوۆتەر بولدى. جاس عالىمنىڭ ديسسەرتاتسياسىنا وتە جوعارى باعا بەرىلىپ، وعان وسى تاقىرىپتى كەڭەيتۋ ارقىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ ۇسىنىلدى.

ارادا ەكى جىل وتكەندە ماناش قوزىباەۆ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ءتامامداپ، سونىڭ نەگىزىندە كولەمى 20 باسپا تاباقتىق مونوگرافيا شىعاردى. بۇل تۋىندى كورنەكتى كەڭەس تاريحشىسى يۋ.ۆ.ارۋتيۋنياننىڭ پىكىرىنشە، وسى پروبلەماعا ارنالعان ەڭبەكتەردىڭ ەڭ كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتاپ ءوتىلدى. بىراق جاس عالىمنىڭ تىم باتىل كوزقاراستارى «الدەكىمدەردى» سەكەم الدىرعاندىقتان، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى قورعاۋ كەيىنگە قالدىرىلدى.

بۇل جولى دا اعالىق اقىلىن ايتقان اكادەميك س.بايىشەۆ بولدى. ساكەڭ مونوگرافياداعى عالىمنىڭ سوۆەتتىك يدەولوگيا ستاندارتىنا سىيماعان كەيبىر ويلارىن تىگىسىن جاتقىزىڭقىراپ، پارتيانىڭ اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك قىزمەتىن سىناۋدان گورى، حالىقتىڭ مايدانعا قوسقان ۇلەسىنە باسا نازار اۋدارۋدى ۇسىندى. ۇستاز كەڭەسى بويىنشا «جۋاسىتىلعان» ديسسەرتاتسيا اراعا اتتاي بەس جىل سالىنىپ، 1969 جىلى ويداعىداي قورعالدى. كەلەسى جىلى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى م.قوزىباەۆتىڭ «قازاقستان – مايدان ارسەنالى» اتتى مونوگرافياسى جارىق كوردى. وندا قازاق ساحاراسىنىڭ بايلىعى دا، ەڭبەك رەسۋرستارى دا، مالى دا، جانى دا مايدان ءۇشىن، جەڭىس ءۇشىن جۇمسالعانى جان-جاقتى كورسەتىلدى. سوعىس كەزىندە ءاربىر بەسىنشى قازاق مايدانعا اتتانىپ، ءاربىر ونىنشى ادام ەڭبەك ارمياسىنا الىنىپتى. باسقاشا ايتقاندا، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ تورتتەن ءبىرى مايدان مۇددەسىنە جۇمىلدىرىلعان. جۇبان اقىن ايتقانداي «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق حالقى وسى جىلدارى تاعى دا قانسىراپ قالدى. ءوزىنىڭ باتىل عىلىمي تۇجىرىمدارىنىڭ كەمەلدىگىمەن، كول-كوسىر فاكتولوگيالىق نەگىزدە جازىلعان بۇل ەڭبەك وتان سوعىسى تاريحىنا ەلەۋلى ۇلەس بولىپ ەندى.

تاريحشىلاردىڭ XII حالىقارالىق كونگرەسىندە. ماسكەۋ، 1970

وتىز سەگىزىندە عىلىم دوكتورى، وتىز توعىزىندا پروفەسسور اتانعان عالىمنىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرى دە «سوقتىقپالى، سوقپاقسىز» كەزەڭدەردەن ءوتتى. ارينە، بۇگىنگى كۇندە وتىزىندا عىلىم دوكتورى بولىپ جاتقاندار دا از ەمەس. ول كەزدە وتىزدىڭ ىشىندە قورعاۋ «وردا بۇزۋمەن» بىردەي سانالاتىن ەدى.

اكادەميك قوزىباەۆ ءومىرىنىڭ بەلەستى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى قازاق ەنتسيكلوپەدياسى باس رەداكتسياسىمەن بايلانىستى.

– بۇل ءوزى 1980 جىلدىڭ مامىر ايىندا بولعان ەدى. مەنى ەنتسيكلوپەدياعا باس رەداكتور ەتىپ تاعايىندار الدىندا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحاممەد احمەتۇلى قوناەۆ قابىلدادى. ديمەكەڭنىڭ قازاق تاريحى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن حابارى مول ادام ەكەنىنە سول جولى تاعى دا كوزىم جەتتى. كوپتەگەن كورگەندى اقىل-كەڭەستەر بەرىپ، قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىن وزگە حالىقتار، ءتىپتى، الەم جۇرتشىلىعى تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردى ورىس تىلىندە دە شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ديمەكەڭنىڭ سول سوزىنەن كەيىن باس رەداكتسيا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءتورت تومدىق قازاق كسر قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋعا كىرىستى. ءبىزدىڭ بۇل كىتابىمىز دۇنيە ءجۇزىنىڭ 38 ەلىنە تارادى، – دەۋشى ەدى ماكەڭ ەنتسيكلوپەدياداعى قىزمەتى جايلى.

مەنىڭ ەنتسيكلوپەدياعا قىزمەتكە تۇرعانىما جارتى جىل وتكەندە، ياعني 1983 جىلدىڭ 9 تامىزىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ جۇمىسى دا قارالدى. بۇل ەلىمىزدىڭ توقىراۋ تۇمانىنان ءالى ارىلا قويماعان كەزى ەدى. بيۋرودا باس رەداكتور م.قوزىباەۆ «قازاق كسر» قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىنا ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، مۇستافا شوقاي، ت.ب. قازاقتىڭ ارداگەر ازاماتتارىنىڭ ءومىربايانىن ەنگىزۋ تۋرالى ماسەلە قويدى. ول كەزدەرى جازۋدى قويىپ، ەسىمدەرىن ايتۋعا تىيىم سالىنعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرىنىڭ ءومىرىن ەنتسيكلوپەدياعا كىرگىزۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرۋ ەرلىكپەن پارا-پار ەدى.

اكادەميك ماناش قوزىباەۆ جۇمىس ۇستىندە

بيۋرو بولاردىڭ الدىندا ماكەڭ بىزدەرگە وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديالارىندا، ۇلكەن كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باسىلىمدارىندا جاريالانعان كونتررەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس باسشىلارى، سول كەزدەرى جاپپاي «ۇلتشىل» دەگەن جەلەۋمەن ايىپتالعان اقىن-جازۋشىلار، اق كازاكتار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى تۋرالى ماتەريالدار جيناۋدى تاپسىردى. سولاردىڭ نەگىزىندە قانشا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بولسا دا، ەل تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىنە سىن كوزبەن ءادىل باعاسىن بەرىپ، ەنتسيكلوپەدياعا ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇسىنىس ازىرلەدى. وندا قازاق وقىرماندارى اتالعان ازاماتتار ءومىرىن شەت ەلدەردە باسىلعان باسىلىمداردان ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ ءوز ەنتسيكلوپەدياسىنان وقىعانى ءجون ەكەندىگى دالەلدەندى.

– بيۋرونى ديمەكەڭنىڭ ءوزى جۇرگىزدى. ەنتسيكلوپەديانىڭ ۇسىنىسىن ايتا كەلىپ، كىمدە قانداي پىكىر بارىن سۇرادى. بيۋرودا سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ب.ءاشىموۆتىڭ جانىندا ورتالىق كوميتەتتىڭ جاس حاتشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتىردى. نۇرەكەڭنىڭ ءوز پىكىرىن ەش بۇكپەسىز، اشىق ايتاتىن باتىل ازامات ەكەنىن سول جولى انىق بايقادىم. ول ەنتسيكلوپەديانىڭ ۇسىنىسىن قولداپ، اتالعان ازاماتتار جونىندە وبەكتيۆتى تۇرعىدان جازىلعان ەسىمنامالىق ماتەريالداردى كىتاپقا كىرگىزۋ تۋرالى پىكىرىن باتىل دالەلدەپ شىقتى. وكىنىشكە قاراي، نۇرەكەڭ قانشا قولداۋ كورسەتسە دە تالقىلاۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز وتپەي قالدى، – دەپ ەدى ماناش اعا.

ماناش اعانىڭ تۇسىندا قازاق ەنتسيكلوپەدياسى جاڭا تاقىرىپتاردى يگەرە باستادى. الماتى مەن قاراعاندىعا ارنالعان تۇڭعىش ايماقتىق ەنتسيكلوپەديالار جارىق كوردى. بۇرىن تەك قازاق تىلىندە عانا باسىلىپ، رەسپۋبليكا شەكاراسىمەن تۇيىقتالىپ كەلگەن ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا ەندى ورىس تىلىندە دە شىعارىلا باستادى. «ول كىم؟ بۇل نە؟» اتتى ءۇش تومدىق بالالار ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋ قولعا الىنىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، ءۇي-تۇرمىسى ەنتسيكلوپەديالارىنىڭ سوزتىزبەسى جاسالدى. قازاقستاننىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جيناعىن شىعارۋ ماسەلەسىنە دە قوزعاۋ ءتۇستى. ماناش اعا قولعا العان بۇل جوبالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ونىڭ ءىزباسارى، اكادەميك ر.نۇرعالي تۇسىندا جاراستى جالعاسىن تاۋىپ، ءوز وقىرماندارىمەن قاۋىشىپ جاتتى.

اقىنجاندى اعا ادەبيەتشىلەر قاۋىمىمەن دە ەتەنە ارالاستى. سولاردىڭ ىشىندە، اسىرەسە عاباڭمەن – قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆپەن دوستىعى ەرەكشە اتاپ وتۋگە تۇرارلىق.

– عاباڭمەن ەڭ العاش 1969 جىلى «الماتى» ساناتوريىندە تانىستىم. ەندى عانا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى قورعاعان كەزىم ەدى. عاباڭ قۇتتىقتاپ، قايىرلى بولسىن ايتتى. كەيىن ءجيى ارالاسىپ تۇردىق. ءبىر كۇنى كەشكىلىك عاباڭ ۇيگە تەلەفون شالىپ: «ماناش، سەن ەنتسيكلوپەديانى باسقارىپ وتىرسىڭ عوي، ماعان مۇحيتتارداعى، تەڭىزدەردەگى تولقىننىڭ جايى، ونىڭ پايدا بولۋى، تۇرلەرى، اسەر ەتۋ كۇشى جايلى عىلىمي ەڭبەكتەر كەرەك بولىپ تۇرعانى»، – دەگەنى. ەرتەسىندە بەلگىلى گەوگراف-مامان جولداسبەك اداەۆقا عاباڭنىڭ ءوتىنىشىن جەتكىزىپ، ەكەۋلەپ تولقىن تۋرالى ءبىر قۇشاق كىتاپ جيناپ، عاباڭا اپاردىق. ءوزى شەشىلە قويماعان سوڭ ءبىز نەگە ەكەنىن سۇراماستان كەتىپ قالدىق. ەرتەسىندە عاباڭ تاعى تەلەفون شالىپ، ۇيىنە شاقىردى. ءتۇن بويى وقىپ شىققان بولۋ كەرەك، كوزى قىزارىڭقىراپ تۇر ەكەن.

– ماناشجان، اعامىزعا نە بولعان دەپ تاڭدانىپ وتىرعان بولارسىڭ. «جات قولىندانى» اياقتاعان كەزدە مىنانداي ءبىر قىزىق وي كەلدى. قوعام اتاۋلىدا بولاتىن قوزعالىس تەڭىز بەتىندەگى تولقىن سياقتى ەكەن. ابايدىڭ «الدىڭعى تولقىن – اعالار، كەيىنگى تولقىن – ىنىلەر»، – دەۋىندە كەرەمەت فيلوسوفيالىق ماعىنا بار. مىنا سەن اكەلگەن كىتاپتاردى قاراپ، وسىعان تاعى كوز جەتكىزىپ، قايران قالىپ وتىرمىن. كازاق قوعامىنىڭ كەيىنگى ءبىر عاسىرداعى تاريحىن الىپ قاراشى. شوقان، ىبىراي، اباي – ءبىر تولقىن، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان – ەكىنشى تولقىن، «الىپتار توبى» دەپ جۇرگەن مىنا بىزدەرىڭ – ءۇشىنشى تولقىن، وسىلاي كەتە بارادى. وسىلارعا قوزعاۋ سالعان – وتارشىلدىق قىسپاعى. ۇلكەن مۇحيتتاردا دا سولاي كورىنەدى. داۋىل تولقىن تۋدىرادى، ال تولقىن تەڭىزدى شايقايدى. قىزىق ەمەس پە. وسى تۋرالى فيلوسوفيالىق نەگىزدە بىردەڭە جازسام دەيمىن، – دەپ عاباڭ ءوزىنىڭ دانالىعىن تاعى ءبىر تانىتىپ ءوتتى. شىندىعىندا تولقىندى تالاي كورىپ جۇرسەك تە وعان مۇنداي ماعىنا سىيعىزۋ ويعا كەلمەگەن ەكەن. عاباڭ سونى فيلوسوف كوزىمەن كورە ءبىلدى، بىراق ويىنداعىسىن جۇزەگە اسىرۋعا ۋاقىتى جەتپەدى، – دەپ اياقتاعان ەدى ماكەڭ عاباڭمەن ارادا بولعان وسى ءبىر قىزىق وقيعا تۋرالى.

ءسوز زەرگەرى عابەڭمەن بىرگە، 1982 جىل

عاباڭ «جات قولىندانى» اياقتاعان كەزدە قولجازباسىن ماكەڭە وقىتقانىن، ماناش ءىنىسىنىڭ جاناشىر كوڭىلدەن شىققان تاريحشى-عالىم رەتىندەگى كەيبىر ەسكەرتپەلەرىن كىربىڭسىز قابىل الىپ، ءبىتىپ تۇرعان قولجازباسىنا ءبىرسىپىرا تولىقتىرۋلار ەنگىزگەنىن قالامگەر قاۋىمى ۇمىتا قويماعان بولار.

ماناش اعا ۇلكەن، كىشى دەپ بولمەي جانىنا جاقىن جانداردىڭ ءبارىن قۇشاعىنا الدى. اعانىڭ سونداي مەيىرى مەن شاپاعاتىنا بولەنگەن جانداردىڭ ءبىرى بولعانىم ءۇشىن ءوزىمدى ءالى كۇنگە باقىتتى سەزىنەمىن...

باس رەداكتور م.قوزىباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن 1985 جىلى الماتىدا ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكا ەنتسيكلوپەديالارىنىڭ باس رەداكتورلارى باس قوسقان ۇلكەن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولدى. ونىڭ كۇن ءتارتىبىن تالقىلاۋ كەزىندە اكادەميك ماعان رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق تاقىرىبى جايىندا شاعىن بايانداما جاساۋدى تاپسىردى. كونفەرەنتسيا باستالماس بۇرىن ءوزى وقىپ شىعىپ:

– ال، مۇحتار، بۇگىننەن باستاپ وسى تاقىرىپتى بۇرقىلدات. ءتۇبى ساعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا بولايىن دەپ تۇر ەكەن. قۇداي قالاسا، ءوزىم جەتەكشى بولامىن، – دەدى جىگەرلەندىرىپ.

شىندىعىندا كەيىن ماناش قاباشۇلىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن «ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق شەجىرەسى» دەگەن مونوگرافيام جارىق كورىپ، ارادا ءبىراز ۋاقىت سالىپ اكادەميك توراعالىق ەتكەن عىلىمي كەڭەستە «ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاقستان تاريحىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك پروبلەمالارى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم.

ەنتسيكلوپەديادا قىزمەت ىستەگەن كەزدە ارىپتەستەرىم مەنى «جوعارى مارتەبەلىنىڭ اديۋتانتى» دەپ ازىلدەيتىن. بىرەۋلەردىڭ مىسقىل ءۇشىن شىعارعان وسى لاقابىنا ەشۋاقىتتا نامىستانعان ەمەسپىن. ويتكەنى كوزى تىرىسىندە-اق جوعارى مارتەبەلى عالىم اتانعان جانعا كومەكشى بولۋدىڭ ءوزى كەز كەلگەن شاكىرت ءۇشىن مارتەبە بولاتىن.

ۋكرايناعا ساپارى كەزىندە 1983 جىلى ۇشاق بورتىندا جۇرەگى قىسىلىپ، ينفاركت العانىنا قاراماستان اعامىز ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جان اياماي قىزمەت ىستەدى. اۋرۋحانادا جاتىپ-اق قۇشاق-قۇشاق قولجازبالاردى قاراپ شىعاتىن. ماكەڭنىڭ جاي قاراپ شىققانىنىڭ ءوزى قاعاز بەتىندەگى قىپ-قىزىل مايدان بولۋشى ەدى. تالماۋراعان جانارىنا ءدارى تامىزىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن تاپجىلماي وتىرىپ جۇمىس ىستەۋشى ەدى، جارىقتىق.

ماناش اعا ەنتسيكلوپەدياعا العاش كەلگەن جىلعى مىنا ءبىر وقيعا ەسىمنەن كەتپەيدى. ءبىر كۇنى رەداكتسيا مەڭگەرۋشىسى جۇرعالي ەرتىلەسۇلى ماعان «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن ماقالانى رەداكتسيالاۋدى تاپسىردى. ماقالانىڭ كولەمى 18 مىڭ تاڭبا ەكەن، ال سوزتىزبەدە ول 25 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن (ادەتتە باسپادا قولجازبا كولەمى باسپا تاباقپەن، گازەتتە جولمەن ولشەنسە، سويلەمگە عانا ەمەس، سوزگە دە سالماق سالاتىن ەنتسيكلوپەديالىق ماقالانىڭ كولەمى تاڭبامەن ايقىندالاتىن).

ماقالا قولعا تيىسىمەن-اق مەن اكادەميك م.قوزىباەۆتىڭ «قازاقستان – مايدان ارسەنالى» دەپ اتالاتىن كەرەقارىس مونوگرافياسىن الدىما جايىپ سالىپ، ونداعى قيلى دەرەكتەردى سىنالاپ ەنگىزە وتىرىپ، ماقالانىڭ كولەمىن سوزتىزبەدە بەلگىلەنگەن مولشەرگە جەتكىزىپ، باستىعىما ۇسىندىم. جەدەلدەتە قاراپ شىققان جۇرەكەڭ:

– دۇرىس رەداكتسيالاعان ەكەنسىڭ. ەندى اۆتورىنا اپارىپ بەرە عوي، – دەپ جۇمباق جىميىسپەن بەتىمە باجايلاي قارادى. ارى قاراي مەنىڭ جۇزىمدەگى «اۆتورى كىم ەدى؟» دەگەن سۇراقتى ايتقىزباي-اق ءتۇسىنىپ: – بۇل ماقالانىڭ اۆتورى ماناش قاباشۇلى، – دەپ ءسوزىن ناقتىلاي ءتۇستى.

كابينەتكە كەلە سالا بولعان وقيعانى ارىپتەستەرىمە باياندادىم.

– بالا قۇرىدىڭ. نەڭ بار ەدى باس رەداكتوردىڭ ماقالاسىنا قول تيگىزىپ. نە بولسا دا ەندى شەگىنەرگە جەر جوق. بار ەندى باستىققا، بىراق دەرەكتەردى ءوز كىتابىنان العانىڭدى ايتۋدى ۇمىتپا، – دەپ اقىلىن ايتتى ساقا رەداكتور وراز جيرەنشين.

شىندىعىندا شەگىنەرگە جەر قالمادى، اكادەميكتىڭ كابينەتىنە كىرگەن بويدا الدىن-الا دايىنداعان سوزدەردىڭ ءبارىن ۇمىتىپ: «ءسىزدىڭ ماقالاڭىز بويىنشا كەلىپ ەدىم»، – دەپ قويىپ قالماسىم بار ما. باس كوتەرمەي قولجازبا وقىپ وتىرعان اكادەميك مەزگىلسىز مازاسىن العانىما كەيىدى مە، الدە الدەقاشان بولدى-بىتتىگە ساناپ قويعان ماقالاسى تۋرالى اڭگىمەگە رەنجىدى مە تۇمسىعىنىڭ ۇشىنا ارەڭ ءىلىنىپ تۇرعان كوزىلدىرىگىن جۇلىپ الىپ:

– ي چتو ۆىزىۆاەت ۋ تەبيا مويا ستاتيا، – دەدى قاتقىلداۋ داۋىسپەن.

نە دەپ جاۋاپ بەرگەنىم ەسىمدە جوق، بىراق ەرتەسىندە جۇرعالي اعا كابينەتىنە شاقىرىپ، ءبىر جاپىراق قاعازدى كورسەتكەنى ءالى كۇنگە دەيىن سانادا سايراپ تۇر. وندا ماكەڭنىڭ مارجانداي جازۋىمەن مىنانداي سوزدەر جازىلىپتى: «جۇرەكە! ماقالا جامان شىقپاعان سياقتى. قالاماقىنىڭ تورتتەن ءبىرىن رەداكتوردىڭ اتىنا جازىڭىز». سول تىلدەي قاعازدىڭ پارمەنىمەن 68 سوم الىپ، ارىپتەستەرىممەن دۋىلداسا جۋعانىم ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلار ەمەس.

ءبىر قاراعان ادامعا مۇندا تۇرعان ەشتەڭە جوق سياقتى. ال پاراساتپەن پايىمدار بولساق وسىنىڭ ءوزى-اق قاراپايىمدىق پەن ادىلدىكتىڭ شىنايى ۇلگىسى ەمەس پە. ماقالا وزىنىكى، وعان قوسىلعان دەرەك تە ءوز كىتابىنان الىنعان. مەنىكى تەك جەتپەگەن كولەمدى اكادەميكتىڭ ءوز ەڭبەگىمەن تولىقتىرۋ عانا. باسقا بىرەۋ بولسا «مەنى تۇزەيتىن سەن كىم ەدىڭ»، – دەپ كوكەڭدى كوزىڭە كورسەتۋى دە ابدەن مۇمكىن عوي. ال ماناش اعا مۇلدە باسقاشا ىستەدى. ونىڭ بۇل ارەكەتى، ءبىر جاعىنان قىزمەتكەرىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن قۇپتاۋ بولسا، ەكىنشىدەن، ۋنيۆەرسيتەتتى كەشە عانا بىتىرگەن شالا قۇرساق شاكىرتىنە اعا داستارحانىنان سىباعا ۇلەستىرۋمەن بىردەي بولاتىن.

عۇلاما رەسپۋبليكا عالىمدارى ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ، 1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ جان تۇرشىگەرلىك تراگەدياسىن اشىپ كورسەتكەن «شىندىق تاعىلىمى»، قازاق جەرىن وتارلاپ، حالقىن قانعا بوكتىرگەن پاتشانىڭ باسكەسەر جەندەتى ەرماكتىڭ جاۋىزدىعىن اشكەرەلەگەن «اڭىز بەن اقيقات»، اتا قونىستىڭ ارعى، بەرگى تاريحىن سارالاپ، قازاق جەرىنە كوز الارتۋشىلارعا باتىل تويتارىس بەرگەن «ازيا ەلدەرىنىڭ كىلتى مەن قاقپاسى»، اتا تاريحىنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىن جىكتەپ-جىلىكتەپ كورسەتكەن «اقتاڭداقتار اقيقاتى» اتتى سۇبەلى عىلىمي ەڭبەكتەرى ارقىلى ەل قۇرمەتىنە، وقىرمان ىقىلاسىنا بولەندى.

«شىندىق تاعىلىمى» جازىلعانداعى مىنا ءبىر وقيعا دا كۇنى بۇگىنگىدەي كوز الدىمدا. بۇل ءوزى كومپارتيانىڭ سىرى كەتسە دە، سۇسى كەتپەگەن، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋدان ءۇش جىل بۇرىن بولعان ەدى. ماناش اعا ۇيىنە شاقىرىپ، قولجازباسىمەن تانىستىردى. اعامىز اشارشىلىقتىڭ وزەگىڭدى ورتەر اششى شىندىعىن تەكەمەتىن ءتىلىپ وتىرىپ-اق جازعان ەكەن. ماعان بىردەن ۇنادى. بايقايمىن، جاريالاۋعا ازداپ جۇرەكسىنەتىن سياقتى. قولجازبانىڭ ءبىر داناسىن اكادەميك سالىق زيمانوۆقا بەرىپتى. زاڭگەر دوسىنا تەلەفون شالىپ، قوسالقى اۆتور بولۋدى ۇسىندى. ساكەڭ تۋراشىلدىعىنا باسىپ:

– ەڭبەك وزىڭدىكى جانە ۋنيكالنىي ەڭبەك. شىعار. جاريالا. ءبىلسىن، وقىسىن حالىق. قورقاتىن ەشتەڭە جوق، – دەپ دوسىن جىگەرلەندىرە سويلەدى.

«قايدا جاريالايمىز؟» دەگەن سۇراققا كەلگەندە مەن سول كەزدەگى ەڭ باتىل دا باتىر رەداكتور باسقاراتىن «قازاق ادەبيەتىن» ۇسىندىم. شەراعاڭمەن جاقىندىعىمدى بىلەتىن ماناش اعا ماقالانى مەنىڭ اپارىپ بەرۋىمدى ءوتىندى. ول دا ەر ەكەن: «مۇنداي ماقالانى ءبىز قۋانا-قۋانا باسامىز»، – دەپ كەزەكتى نومىرگە سالىپ كەپ جىبەردى. وسىلايشا «شىندىق تاعىلىمى» بۇرىن جابىق تاقىرىپتىڭ اقيقاتىن اشۋعا ارنالعان اعا قالامىنان شىققان «گولوششەكين. ساياسي پورترەت»، «ستالين جانە قازاقستان»، «حرۋششەۆ جانە قازاقستان»، «برەجنەۆ جانە قازاقستان» دەگەن تۇتاس ماقالالار سەرياسىنا جول اشتى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك تىزگىنىن ءوز قولىنا الىپ، قازاقستان ازات ەل اتانعاندا قازاق جۇرتى قايراتكەر قوزىباەۆتىڭ ۇلت مۇددەسىنىڭ ۇلى مىندەتتەرىن قوزعاعان ءۇنىن تالاي مارتە پارلامەنت مىنبەسىنەن دە ەستىدى. ول ۇنەمى تىڭداعانىن يمانداي ۇيىتىپ، مىگىرسىز مويىنداتاتىن توبە بيلەرگە ءتان كەسىمدى پىكىرلەر ايتتى.

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ عىلىمي كەڭەسى. 1991 جىل.

مۇنىمەن دە توقتامادى. ۇلتىنىڭ كومەسكىلەنە باستاعان تاريحي جادىن اقتارىپ، اتا تاريحىنىڭ اقتاڭداقتارىن اشتى. مەكتەپ وقۋلىقتارىنان باستاپ، مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولعaن كەسەك-كەسەك عىلىمي زەرتتەۋلەر تۋعىزدى. بip ءوزi 800-دەن استام عىلىمي ەڭبەك جازدى. سىلتەگەنى سەمسەردەي وڭشەڭ ءبىر وتكىر تۋىندىلاردى دۇنيەگە اكەلدى. وسى ەڭبەكتەرى ءۇشىن ونى اكادەميك قانا ەمەس، ادام-اكادەميا دەسە دە بولعانداي.

اعامىز ءومىرىنىڭ كەيىنگى ون جىلىندا وندىرە ەڭبەك ەتتى. جۇرەك شىركىننىڭ سوناۋ 80-جىلداردىڭ باسىندا-اق سىر بەرە باستاعانىنا قاراماستان ءوزى ايتاتىنداي بۇرقىلداتا جازدى. رەتى كەلگەن سوڭ اتاپ ءوتۋ ءلازىم، تالاي داستارحاندى بىرگە بولىسە ءجۇرىپ بايقاعانىم: سارا جەڭگەمىز ماكەڭدى بالاسىنداي ماپەلەپ باقتى. ءىشىپ-جەم، سۋ-سۋاندارىنىڭ ءوزىن ەلەپ، ەكشەپ، ءوزى عانا بىلەتىن ەرەكشە ديەتامەن بەرىپ وتىردى. اعامىز دۇنيە سالعان سوڭ دا ونىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە، ۇرپاقتار جادىندا قالدىرۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىنىڭ ءبارىن ىستەدى. جالپى وزدەرى دۇنيەدەن ەرتەرەك وزسا دا، سوڭدارىندا فاريدا، سارا، نادلياداي جاناشىر جارلارى قالعان قالتاي، ماناش، كامال اعالارىمىز باقىتتى جاندار ەكەن.

ەردىڭ ەڭبەگى كوزى تىرىسىندە ەلەنگەنى قانداي جاقسى. ماناش اعامىزدىڭ ەڭبەگى عىلىمي قاۋىمنان دا، ەلباسى تاراپىنان دا جوعارى باعا الدى. ول ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىعىنىڭ، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ، پرەزيدەنتتىڭ بeيبiتشiلiك جانە رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى. كوزى جۇمىلعانشا ۇلتىنىڭ ۇلاعاتىن تۋ eتiپ ءوتتi. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ون جىلدىعى قارساڭىندا ەل زيالىلارىمەن بipگe ەلباسىندا بولىپ: «ۇلتتىق مۇددە، ەلدىڭ اماندىعى – ۇلى ماقسات. ۇلتتىڭ ۇلاعاتتىعى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندىلىعى، ەلدىڭ اماندىعى – ەڭ باستى ۇلتتىق مۇددە»، – دەگەن ەدى.

ءتىپتى ونىڭ ماقالالارىنىڭ تاقىرىبىنان دا ۇلتتىق رۋح پەن ەل مۇددەسى مەنمۇندالاپ تۇراتىن. «ەزدىكتى قويىپ، ەلدىكتى ويلايىق»، «وي ءتۇبى – ەل مۇڭى»، «ەل مۇددەسى قاشاندا جوعارى»، «ءسوز ءتۇيىنى – ەل تاعدىرى»، «حالقىمىز ءور حالىق، بولاشاعى مول حالىق»، «ەل تەكتىلىگىن جوعالتپاسا دەيمىز» دەگەن سياقتى تاقىرىپتار وسىنىڭ ايقىن ايعاعى بولسا كەرەك.

اكادەميك عالىم قازاق تاريحىنىڭ ارعى-بەرگى تۇلعالارىنان تۇراتىن تۇتاس ءبىر پورترەتتەر گالەرەياسىن دا جازىپ قالدىردى. ابىلاي، كەنەسارى، بۇقار جىراۋ، اباي، م.اۋەزوۆ، ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان، م.عابدۋلين، ءى.ەسەنبەرلين، س.زيمانوۆ تۋرالى ماقالا، ەسسەلەرى اقىنجاندى اكادەميكتىڭ قالامگەرلىك قابىلەت-قارىمىن تانىتاتىن تۋىندىلار. قاشاندا اسەمدەپ، ساندەپ، ۇيقاسپەن ۇيىتىپ، ولەڭمەن ءورىپ سويلەيتىن اعامىز رەتى كەلگەندە ءوزى دە ولەڭ-جىردى توگىپ-توگىپ تاستايتىن.

حان كەنە دەگەندە ويىڭا تۇسەدى. ۇلى دالانىڭ سوڭعى ارىستان ءامىرشىسىنىڭ ساياسات ساۋداسىنا تۇسكەن ءازيز باسىن جوقتاپ ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، ومبىنىڭ قانشاما مۋزەي، قورلارىنا ساۋال سالىپ، تالاي مارتە ىزدەۋشى جىبەردى. 1994 جىلى «اتامۇرا» كورپوراتسياسىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن قىرعىزستاننىڭ توقماق قالاسىنىڭ ماڭىنا ارنايى عىلىمي ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، ءتورت جەردەن ۇلى حاننىڭ ۇلىق مۇردەسىن ىزدەگەن قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ابىلاي بابامىزدىڭ سۇيەگىن اق جۋىپ، ارۋلاپ قاسيەتتى قوجا-احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە قايتا جەرلەۋدىڭ دە باسى-قاسىندا ماناش اعا ءجۇردى.

عۇلاما بىتكەن ءدۇنياۋي تىرلىكتەن ادا، جان مەن ءتانى تەك تازالىقتان، تۇنىقتىقتان تۇراتىن جان بولمايتىن با ەدى. اكادەميك ماناش قوزىباەۆ تا سونداي كىرشىكسىز سەزىم يeci بولىپ ءوتتى دۇنيەدەن.

اعامىزدى سوڭعى ساپارعا شىعارۋدى ۇيىمداستىراتىن ۇكىمەت كوميسسياسىن باسقارۋدى دا مەنىڭ ماڭدايىما جازىپتى. ءوزى دۇنيەدەن وتسە دە ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەر ماناشتىڭ ەسىمى ەل جادىندا قالدى. بۇگىندە سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتى اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. ءوزى وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتە ونىڭ اتىندا اۋديتوريا دا اشىلدى.

سولتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الدىنداعى ماناش قوزىباەۆ بيۋستىنە گۇل قويۋشىلار

...جاقىندا الماتىدا بولدىم. ەلباسىنىڭ رەزيدەنتسياسىنان كەشتەتە جاياۋ شىعىپ، بۋددالىق شىعىستىڭ ۇلى پەرزەنتى م.گاندي اتىنداعى كوشەمەن جوعارى ورلەپ، مۇسىلمان شىعىسىنىڭ ۇلى عۇلاماسى ءال-فارابي داڭعىلىنا قاراي بەتتەدىم. وڭ جاقتاعى بىرىڭعاي جارقىراعان شىنىدان سالىنعان ىركەس-تىركەس، ىعى-جىعى، يىقتاسا، شىنتاقتاسا سالىنعان بەينە ءبىر فۋتۋريستىك كارتيناداعىداي جاڭا ارحيتەكتۋرالىق كەشەندى تاماشالاپ ءبىراز تۇرعان سوڭ، نازارىمدى سول جاقتاعى جاتاعانداۋ ۇيلەرگە اۋداردىم. ونىڭ قابىرعاسىنداعى «اكادەميك ماناش قوزىباەۆ اتىنداعى كوشە» دەگەن ءسوز كوزىمە وتتاي باسىلدى. باتار كۇننىڭ قىپ-قىزىل شاپاعىمەن الاۋلاپ جانىپ تۇرعان سياقتى. ساناما: «ە، و دۇنيەدە جاتىپ-اق وركەنيەتتەردىڭ اراسىن جالعاپ جاتىر ەكەنسىڭ عوي، قايران اعا»، – دەگەن وي ورالدى. سول ساتتە كوز الدىمداعى جاتاعان ءۇيدىڭ ءوزى بيىكتەپ بارا جاتتى...

«ەگەمەن قازاقستان»،
18 ناۋرىز 2005 جىل

Abai.kz