تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قازاقستان بەلسەندى سىرتقى ساياسات جۇرگىزىپ قانا قويماي، حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك پەن ىنتاماقتى دامىتۋ باعىتىندا ءبىرتالاي يگى شارۋالاردى اتقاردى. ءححى عاسىردا جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋشى كەز-كەلگەن مەملەكەت تەك ىشكى شارۋالارىمەن نەمەسە ءوز ايماعىنىڭ شەڭبەرىمەن شەكتەلگەنى ۇلكەن قاتەلىك. سەبەبى عالامدىق ساياسات بولسىن، ەكونوميكا، ساۋدا، اقپارات، مادەنيەت، تولىپ جاتقان باسقا دا سالالارداعى ۇردىستەردەن ءبىر دە ءبىر مەملەكەت وقشاۋ قالا المايدى. قايتا شاما-شارقىنشا جاعىمدى قۇبىلىستاردى كادەگە اسىرىپ، كەرىسىنشە تاەۋكەلدەردىڭ الدىن الۋ، حالىقارالىق پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋىنە ۇلەس قوسۋ – زامان تالابى. وتاندىق وسىنداي باستامالار قاتارىندا الەمدىك دىندەر ديالوگى ەرەكشە ورىنعا يە.

قاراپ وتىرسا جەر شارىندا ورىن العان كوپتەگەن شيەلەنىستىڭ استارىندا دىندەر مەن ۇلتتار اراسىنداعى ارازدىق جاتىر. ولاردىڭ قاتارىندا ءبىر عاسىرعا جاقىن اراب-يزرايل تەكە-تىرەسىن، ءۇندىستان مەن پاكىستان اراسىنداعى سوعىستى، ناتو اسكەرلەرىنىڭ اۋعانىستاندا ويران سالۋىن، باسقالارىن جاتقىزۋعا بولادى. ءدىني ەكسترەميزم، ءدىني تەرروريزم دەگەن ۇعىمدار دا كۇندەلىكتى سوزدىگىمىزگە الدەقاشان ەنىپ كەتكەن. حريستياندىق باتىستىڭ مۇسىلماندىق شىعىستان ۇرەيلەنۋى، ءوز كەزەگىندە سوڭعىسى اقش پەن ەۋروپانى باسقىنشى ساياساتى ءۇشىن اشكەرەلەۋى جاسىرىن ەمەس.

بۇنىڭ ءبارى ءدىندى اسىرا ساياسيلاندىرۋدىڭ، ونى وزدىكىنشە بۇرمالاپ باسقاعا ماجبۇرلەۋدىڭ سالدارى. سونىمەن قاتار ءتۇرلى وركەنيەتتەر اراسىنداعى تۇسىنبەۋشىلىك، شىنايى اقپاراتتىڭ جەتىسپەۋى، ءدىن اتالۋلىنى بيلىككە جەتۋ نەمەسە ارام پيعىلداردى ىسكە اسىرۋدا بۇركەمە رەتىندە پايدالانۋ اتالعان الاۋىزدىقتى ورشەلەندىرىپ وتىر. راسىندا ەشبىر ءدىن وشپەندىلىك پەن سوعىسقا ۇندەمەيدى، كەرىسىنشە ءوز جاماعاتىن سابىرلىق پەن مەيىرىمگە، ادىلدىك پەن بەيبىتىشىلىككە شاقىرادى. ەندەشە ورىن العان قاراما-قايشىلىقتاردى ەڭسەرۋدىڭ، سول ارقىلى قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى دىندەر مەن وركەنيەتتەر ديالوگىن دامىتۋ بولىپ تابىلادى.

وسى مىندەتتىڭ ماڭىزىن ۇعىنا وتىرىپ، سونداي-اق ەۋروپا مەن ازيانى جالعاپ تۇرعان سان عاسىرلىق تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ قازاق باسشىلىعى الەمدىك دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ جيىنىن وتكىزۋدى ۇسىندى. الايدا العاشىندا بۇل باستاما جەتەكشى ساياساتكەرلەر مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ تاراپىنان ايتارلىقتاي قولداۋ تاپپادى. ءبىر جاعىنان عالامدىق ءىرى جوبالاردى العا تارتۋ بۇل الىپ دەرجاۆالاردىڭ عانا ەنشىسى دەگەن جاڭساق ۇستانىم اسەر ەتتى. ەكىنشى جاعىنان حالىقارالىق تۇيتكىلدەردى تارقاتۋمەن تەك ساياساتكەرلەر اينالىسقانى ءجون سىندى كوزقاراس باسىمدىققا يە بولدى. دەسە دە پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەكە بەلسەندىلىگى مەن تاباندىلىعىنىڭ، كەلىتىرگەن دايەكتەردىڭ كۇشىنىڭ ارقاسىندا اقىرى قازاقستاننىڭ ۇسىنىسى ءىس جۇزىنە استى.

الەمدىك ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ العاشقى سەزى 2003 جىلى استانادا ءوتتى. ونىڭ جۇمىسىنا يسلام، حريستياندىق، يۋدايزم، بۋدديزم، يندۋيزم، داوسيزم، سينتويزم سياقتى ەڭ ۇلكەن دەگەن كونفەسسيالاردىڭ اتىنان 17 دەلەگاتسيا قاتىستى. سونىمەن بىرگە فورۋمعا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، يۋنەسكو سىندى بەدەلدى ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى ات سالىستى. سەزد جايىنداعى ۇسىنىستى دجوردج بۋش، مارگارەت تەتچەر، تسزيان تسزەمين، نەلسون ماندەلا، جيسكار د’ەستەن، كوفي اننان سەكىلدى كورنەكتى ساياساتكەرلەر دە قوشەمەتتەدى.

فورۋم بارىسىندا دۇنيە جۇزىندەگى دىنارالىق قاقتىعىستاردىڭ سەبەپتەرى ايقىندالىپ ولاردى بولدىرماۋدىڭ جولدارى تالقىلاندى. وركەنيەتتەر اراسىنداعى تۇسىنىستىك پەن سىيلاستىقتى تەرەڭدەتۋ، ءدىن اتىن جامىلعان ارانداتۋشى كۇشتەرگە تويتارىس بەرۋدە الەمدىك دىندەر بىرلەسە ارەكەت ەتۋ جاساۋ قاجەتتىلىگى ايتىلدى. قول جەتكەن ۋاعدالاستىقتار سەزدىڭ قورىتىندى دەكلاراتسياسىندا كورىنىس تاپتى. سونداي-اق جوعارى دارەجەدەگى جيىندار ارالىعىندا فورۋمنىڭ جۇمىسىن ۇزبەي جۇرگىزىپ وتىرۋ ماقساتىندا ونىڭ ارنايى حاتشىلىعى قۇرىلدى.

سودان بەرى قازاق جەرىندە عالامدىق دىندەردىڭ باسقوسۋى داعدىعا اينالىپ قاتارى كەڭەيۋمەن بولدى. ماسەلەن، ەكىنشى دىنارالىق سامميتكە 20 ەلدەن 43 دەلەگاتسيا قاتىسسا، ءۇشىنشى سامميتكە 35 ەلدەن 77 دەلەگاتسيا قاتىستى. بۇل جيىندارعا دۇنيەجۇزىلىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى زور ءمان ءبولىپ، ونىڭ دەم بەرۋشىسى ءارى قوجايىنى رەتىندەگى قازاقستاننىڭ دا مەرەيى ۇستەم بولدى.
تاريحي مانگە يە ءتورتىنشى سامميت شەڭبەرىندە الەمدىك دىندەردىڭ وكىلدەرى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان مونۋمەنتتىڭ اشىلۋىنا قاتىسىپ، قۋعىن-سۇرگىن كورگەن ازاماتتاردىڭ مەموريالىنا اينالعان «الجير» لاگەرىندە بولدى جانە وسىندا ەش كىناسىز قازا تاپقان جانداردىڭ رۋحىنا ارناپ بىرلەسكەن دۇعا وقىعانى ەرەكشە اسەر قالدىردى.

قازىر سەزدىڭ جۇمىس ورگانى – حاتشىلىقتىڭ وسى كۇزدە بولاتىن XIX وتىرىسىنا قىزۋ دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. اعىمداعى ماسەلەلەرمەن قاتار ونىڭ بارىسىندا كەلەسى جىلعا جاسپرالانعان الەمدىك دىندەر ليدەرلەرىنىڭ جەتىنشى فورۋمىنا دايىندىق بارىسى، سونداي-اق باسقوسۋدىڭ قورىتىندى قۇجاتتارى مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق شارالارى پىسىقتالاتىن بولادى.

بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30-جىلدىعىن اتاپ وتۋدە. وسى مەرزىم ارالىعىنا ەلىمىز ءتۇرلى سالالاردا تابىستارعا قول جەتكىزدى. سولاردىڭ قاتارىندا حالىقارالىق الاڭدا ورىن العان جانە ەلمەن ەلدى، دىندەردى تاتۋلاستىرۋعا ىقپال ەتكەن مامىلەگەرلىك باستامالار ايرىقشا باعاعا يە. بۇنى الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرى مويىنداپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، سيرياداعى ازماتتىق سوعىستى توقتاتۋعا ارنالعان كەلىسسوزدەردى، ازيادا ءوزارا سەنىم مەن ءىس-قيمىل شارالارىن نىعايتۋ بويىنشا كەڭەستى وتكىزۋ، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىق ۇيمىنىڭ ءسامميتىن ۇيىمداستىرىپ توقىراپ قالعان ونىڭ جۇمىسىنا جان ءبىتىرۋ سىندى مىسالداردى اتاپ وتۋگە تۇرارلىق. سونىڭ ىشىندە قازاقستان قولعا العان ابىرويلى ىستەردىڭ قاتارىندا وزىندىك ورنى بار دىندەر اراسىنداعى ديالوگ جاھاندىق جانە ايماقتىق بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىن قوسا بەرمەك.

راسۋل جۇمالى

Abai.kz