وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا قازاق حالقىن  ويسىراتا كۇيرەتكەن  اشتىق ناۋبەتىنىڭ اقيقاتى تۋرالى ازدى-كوپتى عىلىمي ەڭبەكتەر مەن كوركەم شىعارمالار بار، باسىم كوپشىلىگى قازاق تىلىندە جازىلعان.  بىراق ۇلتتىمىز ءۇشىن ەڭ قاسىرەتتى سول ءبىر كەزەڭمۇسىندەمە ونەرىندە از بەينەلەنگەن دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەن، اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش سالۋ ءىسى استانانىڭ وزىندە بيىل عانا قولعا الىندى، ال الماتىدا ءالى ورناتىلعان جوق.  دەمەك،  وزگە قالالارداعى جاعداي جونىندە ءسوز قوزعاۋ ارتىق.

ەسكەرتكىش ماسەلەسىزيالى قاۋىم ورتاسىندا دا، ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە وقتىن-وقتىن كوتەرىلىپ-اق كەلەدى. الايدا قىزىل قىرعىندى ءتىلسىز تۇسىندىرەتىن تاس مونۋمەنتتەركەڭەستىك قوعامدى  كوكسەيتىن كەيبىر قانداسىمىز بەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ شامىنا ءتيىپ، نارازىلىعىن تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن وي قولىمىزدى بايلايتىن سەكىلدى. سولاي بولا تۇرا، بايىرعى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 40 پايىزعا جەتەر-جەتپەس بولىپ تۇرعان  پاۆلودار قالاسىندا جۋىردا،  جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى -  31 مامىردا 1929-1933 جىلدارداعى اشتىق  قۇرباندارىنا  ارنالعان مەموريالدىق  ەسكەرتكىش  اشىلدى. مونۋمەنتتىڭ بيىكتىگى 3 مەتردەي، اۋماعى 22 شارشى مەتردى قۇرايدى. مونۋمەنت وبلىس اكىمى ەرلان ارىننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جاسالعان.

وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا قازاق حالقىن  ويسىراتا كۇيرەتكەن  اشتىق ناۋبەتىنىڭ اقيقاتى تۋرالى ازدى-كوپتى عىلىمي ەڭبەكتەر مەن كوركەم شىعارمالار بار، باسىم كوپشىلىگى قازاق تىلىندە جازىلعان.  بىراق ۇلتتىمىز ءۇشىن ەڭ قاسىرەتتى سول ءبىر كەزەڭمۇسىندەمە ونەرىندە از بەينەلەنگەن دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەن، اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش سالۋ ءىسى استانانىڭ وزىندە بيىل عانا قولعا الىندى، ال الماتىدا ءالى ورناتىلعان جوق.  دەمەك،  وزگە قالالارداعى جاعداي جونىندە ءسوز قوزعاۋ ارتىق.

ەسكەرتكىش ماسەلەسىزيالى قاۋىم ورتاسىندا دا، ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە وقتىن-وقتىن كوتەرىلىپ-اق كەلەدى. الايدا قىزىل قىرعىندى ءتىلسىز تۇسىندىرەتىن تاس مونۋمەنتتەركەڭەستىك قوعامدى  كوكسەيتىن كەيبىر قانداسىمىز بەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ شامىنا ءتيىپ، نارازىلىعىن تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن وي قولىمىزدى بايلايتىن سەكىلدى. سولاي بولا تۇرا، بايىرعى ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 40 پايىزعا جەتەر-جەتپەس بولىپ تۇرعان  پاۆلودار قالاسىندا جۋىردا،  جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى -  31 مامىردا 1929-1933 جىلدارداعى اشتىق  قۇرباندارىنا  ارنالعان مەموريالدىق  ەسكەرتكىش  اشىلدى. مونۋمەنتتىڭ بيىكتىگى 3 مەتردەي، اۋماعى 22 شارشى مەتردى قۇرايدى. مونۋمەنت وبلىس اكىمى ەرلان ارىننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جاسالعان.

ءمۇسىندى جاۋىپ تۇرعان ماتا تۇسىرىلگەن ساتتەقاسىرەتتى كورىنىستەن ازالى  جىلداردا  قازاق حالقىنىڭ تارتقان ازابىن جان-تانىمەن سەزىنگەن ءبىرشاما ادام كوزىنە جاس الدى. ءوڭىر باسشىسىمەن قاتار اشتىقتىڭ كۋاگەرلەرى،  قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى سويلەپ، وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، حالىققا مامىراجاي، بەرەكەلى ءومىر تىلەدى. راسىمنەن كەيىن ءماشھۇر ءجۇسىپ ورتالىق مەشىتىندە 1930 جىلدارداعى اشتىق پەن جاپپاي جازالاۋ قۇرباندارىنا ارنالىپ كۇران وقىلىپ، اس بەرىلدى.

جەرگىلىكتى  جۋرناليستەر  سول كۇنى-اق مونۋمەنتتىڭ سۋرەتى مەن ونىڭ جاي-جاپسارى جونىندەگى حاباردى باق ارقىلى بۇكىل قازاقستانعا تاراتتى. بۇل جاڭالىقتى قاناعاتتانعاندىق سەزىممەن قابىلداپ،  ۇلكەن ءىستى جۇزەگە اسىرعان كەرەكۋلىك ازاماتتارعا ينتەرنەت ارقىلى العىس ايتۋشىلار دا بولدى.ارينە، جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن كەڭەستىك كەزەڭدى كوكسەۋشىلەر دە ءۇنسىز قالماي،ەسكەرتكىشتىڭ «دۇرىس سالىنباعانىن» ايتىپ، شۋ ەتە ءتۇستى. بۇل - كۇتىلگەن جاعداي ەدى، سوندىقتان وعان ءمان بەرىپ ارنايى توقتالۋدىڭقاجەتى جوق.

بىراق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى ءتىلشىسى فاريدا بىقاي سولاردىڭ پىكىرىمەن ۇندەسەتىن ماقالا جازادى دەپ كوپشىلىك ويلاماعان شىعار. «ەسكەرتكىش ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس» دەپ اتىن ايقايلاتىپ قويعان جاريالانىمدا ءاۆتوروزىنىڭ دولبارى مەن پايىمداۋىنا نەگىزدەلگەن جەكە پىكىرىن وقىرماندارعا  كۇدىك-كۇمانسىز اقيقات ەسەبىندە وتكىزۋگە تالپىنعانى سەزىلەدى. ونىڭ جازعانىنا سەنسەك، ەسكەرتكىش اي دالادا سالىنعان، سوندىقتان قىس­تىڭ سۋىعىندا، جازدىڭ ىستى­عىندا ول جەرگە ەشكىم بارمايدى، مونۋمەنتتە «شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن كيىز ءۇي كورىنىس تاپقان»، قازاق شەككەن قاسىرەتتى بەينە­لەۋ­دىڭ تىڭ جولدارىن تابۋ تۇگىل ونداي تال­پىنىستىڭ نىشانى دا باي­قال­­مايدى، مۇنى  وسى ەسكەرتكىش­تىڭ اۆتورى ءمۇسىنشى مارات ءابىل­قا­سى­موۆ­تىڭ ءوزى  دە مويىنداپتى-مىس. ءمۇ­سىنشى جىگىت  شەرلى، قاسىرەتتى تا­قىرىپقا باسقالاردىڭ ايتۋىمەن، ەستۋىمەن كەلگەن، ءارى «تەزى­رەك، جىلدامدات، 31 مامىرعا دەيىن ءبىتىر» دەگەن بۇيرىققا با­عىنعان كورىنەدى...

وسى جاريالانىمعا وراي ەڭبەك ارداگەرى ءدۇرمانوۆ تەمىرحان ورحانۇلى بىلاي دەدى:

-مۇنداي ماقالانىڭ وزگە باسىلىمداردىڭ بىرىندە ەمەس، ەل گازەتى «ەگەمەن قازاقستاندا» جاريالانۋى كوڭىلگە قىنجىلىس تۋدىرادى. ەسكەرتكىش اي دالادا ەمەس، قالا شەتىندەگى مۇسىلمانداردىڭ ەسكى زيراتىنىڭ ءدال ىرگەسىندە  ورناتىلعان. كەزىندە جۇزدەگەن اشتىق قۇرباندارى وسىندا جەرلەنگەن. زيراتتان ارى قاراي تۇرعىن ۇيلەر اۋدانى مەن وندىرىستىك اۋماق  ورنالاسقان. ول جاققا قالا ورتالىعىنان قوعامدىق كولىكتەر: اۆتوبۋستار مەن ترامۆايلار جۇيەلى قاتىنايدى. قورىم جانىنان پاۆلوداردى استانا قالاسىمەن، قاراعاندى وبلىسىمەن جانە رەسەيدىڭ ومبى وڭىرىمەن بايلانىستىراتىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى تاسجول وتەدى. دەمەك، مونۋمەنت كۇنىنە مىڭداعان جۇرگىنشىلەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ تۇرادى.ءبىرسىپىرا جولاۋشىلاردىڭ  ەسكەرتكىشكە ارنايى توقتاپ تاعزىم ەتكەنىن، اشارشىلىق قۇرباندارىنا باعىشتاپ دۇعا وقىعانىن  ءوز كوزىممەن كوردىم.دەمەك،ماقالا اۆتورىنىڭ بۇل ەسكەرتكىشتىڭ تۇرعان ورنى دۇرىس ەمەس ەكەن دەگەن پايىمداۋىمەن كەلىسىپ، ونى جۇرتشىلىق سونشالىق كوپ جۇرمەيتىن قالالىق باق ىشىنە نەمەسە قالانىڭ باسقا ءبىر جەرىنە كوشىرىپ اپارىپ تاستاۋ مۇلدە قاتە بولادى.

ال بەلگىلى كەرەكۋلىك سۋرەتشى، كەسكىندەمەشى قسرو جانە قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان كوركەمونەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءانۋار يگەمباەۆ مونۋمەنتتىڭ قۇرىلىسى  جونىندە بىلاي دەدى:

- ەكى بولىكتەن تۇراتىن مونۋمەنتتىك كومپوزيتسيا ءساتتى شەشىمىن تاپقان. قارا ءمارمار تاقتالارمەن قاپتالعان ەكى قابىرعا (كەرەگە دەپ ءبىلىڭىز) جانە ورتاداعى سىنعان شاڭىراق سول ءبىر كەزەڭدەگى قاسىرەتتى تاريحىمىزدىڭ كورىنىسىن بەينەلەيدى.  ال شاڭىراقتىڭ سىنعان ءبىر ۇشىنىڭ بۇرشىك جارىپ كوكتەي باستاعانى  ءومىر شىركىننىڭ جالعاستىعىن مەڭزەيدى. اشتان ءولىپ بارا جاتقان ءساتتىڭ وزىندە جانىندا اسپانعا قاراپ جىلاپ وتىرعان ۇلىنىڭ بەلىنەن ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ سابىرلىققا شاقىرعان انا سۇلباسىندا جاس ۇرپاقتىڭ  ومىرى ۇزىلمەيدى دەگەن سەنىم بايقالادى،  وپتيميستىك رۋح سەزىلەدى. ايەل بەينەسى ماقالادا باياندالعانداي جارتىلاي جالاڭاش ەمەس،  ەتەگىندە قازاقى ويۋلار سالىنعان كويلەگى - ۇستىندە، كامزولى استىنا توسەلگەن، ورامالىنىڭ ءبىر شەتى باسىنان سۋسىپ تومەن ءتۇسىپ بارادى. ەگەر اشتان ولگەلى جاتقان ايەلدىڭ باسىنا اق جاۋلىق سالىپ، ۇستىنە وقالانعان بەشپەنت،  اياعىنا ەتىك كيگىزىپ قويسا،بۇل جۇمىس رەاليستىك مۇسىندەمە باعىتىنان  مۇلدە الىس كەتكەن بولار ەدى. مۇنداي كيىم-كەشەكپەن ايەلدىڭ اش قۇرساعىن، ارىعان دەنەسىن كولەگەيلەپ قويۋ  ەسكەرتكىشتى ءمان-ماعىناسىنان ايىرىپ جىبەرەدى.

جالپى، مونۋمەنت ەكى اپتادا ورناتىلعانىمەن، وعان دەيىن ءمۇسىننىڭ نوبايىن جاساۋ، سىزباسىن قاعازعا ءتۇسىرۋ، جۇمساق ماتەريالدان ماكەتىن دايىنداۋ جانە ونى بىرىڭعاي بىلىكتى مامانداردان قۇرالعان كوميسسيانىڭ ساراپتاماسىنا ۇسىنۋ ءۇشىن قانشالىقتى ىزدەنىپ، قانشا تەر توككەنىن، قانشا ۋاقىت جۇمساعانىن سۋرەتشى، ءمۇسىنشى، كەسكىندەمەشى ماماندار عانا بايىپتايدى. ال جوعارىدان بەرىلگەن بۇيرىقتى ورىنداۋ ءۇشىن عانا ءوزىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ىسكە كىرىسىپ كەتتى دەگەن سياقتى جورامالدى مۇسىندەمە ونەرى جونىندە تۇسىنىگى مۇلدە قارابايىر، كوركەمونەر سالاسىنا ەش  قاتىسى جوق ادامدار عانا ايتسا كەرەك.

ءانۋار يگەمباەۆتىڭ وسى پىكىرىنە مەنىڭ قوسارىم: بۇل مونۋمەنت شىنايى ونەر تۋىندىسى، قاسىرەتتى تاريحىمىزدى ۇمىتپاي، باقۋاتتى تىرلىگىمىزدىڭ قادىرىن بىلۋگە، ەگەمەن ەلدىگىمىزدى ۇلىقتاۋعا  شاقىرعان يدەولوگيالىق ءمانى زور نىسان، اشارشىلىق قۇرباندارىنا كورسەتىلگەن قۇرمەت بەلگىسى. بۇل ەسكەرتكىش تىكەلەي وبلىس باسشىلىعىنىڭ  كەيبىر توپتىڭ بوداندىق پسيحولوگياسىن  قاقىراتا وتىرىپ، ەرلىككە جەتەقابىل شەشىم قابىلداۋىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلدى.  وسى ءىسى ءۇشىن دە وبلىس اكىمى ەرلان ارىن مىرزاعا زيالى قاۋىمنىڭ ريزاشىلىق سەزىمىن بىلدىرگەنى ءجون شىعار.

سولاي دەسەك تە، بۇل مونۋمەنتتىك كومپوزيتسياعا تەرىس كوزقاراستاعى جەرلەستەرىمىزدىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ باس-اياعى وسى ەمەس ەكەنىن  ىشتەي سەزەمىز. ەڭ وكىنىشتىسى، وندايلارعا كەيبىر جەرگىلىكتى جۋرناليستەردىڭ  قولداۋ كورسەتۋى.

...پاۆلودار قالاسىنداعى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەسكەرتكىشى بۇرىن  وتە كورنەكتى ورىندا تۇرعان ەدى. تورايعىروۆ پەن ساتباەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا ورناتىلعان ءمۇسىن قارسى الدىنان دا، وڭ جاعىنان دا، سول جاعىنان دا «مەن مۇندالاپ!»كوزگە ءتۇسىپ تۇراتىن. ايتسە دە سۇلتانماحمۇت ەسكەرتكىشىنىڭ پاۆەل ۆاسيلەۆ اتىنداعى كىتاپحانانىڭ ءدال الدىندا ورنالاسۋى بىرەۋلەرگە ۇناماعان سياقتى. ايتەۋىر، بۇل جەردە الاڭقاي جوق، سوندىقتان ەسكەرتكىشكە گۇل شوقتارىن قويىپ، مادەني شارالار وتكىزۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى دەگەن سىلتاۋ ايتىلىپ، ءمۇسىندى  قالالىق باق ىشىنە كوشىرۋ جونىندە  باق ارقىلى قايتا-قايتا ۇسىنىستار ايتىلىپ، ماسەلە كوتەرىلە بەردى.  اقىرى، سۇلتانماحمۇتتىڭ ءمۇسىنى كوشەنىڭ قارسى جاعىنداعى جۇرتشىلىق كوزىنەن تاسالاۋ  الاڭقايعا كوشىرىلدى.  بىراق وندا جاز ايلارىنىڭ ساناۋلى كۇندەرىندە بىرەر مادەني شارا ۇيىمداستىرىلعانى بولماسا، ول  جەر پوەزيا كەشى تۇراقتى وتكىزىلەتىن ورىنعا اينالىپ كەتكەن جوق.  وسى تۇستا اتاپ ايتاتىن جايت، سۇلتانماحمۇت ەسكەرتكىشىن باسقا ورىنعا كوشىرتكىزگەن توپتىڭ باسى-قاسىندا جەرگىلىكتى جۋرناليست فاريدا بىقاي ءجۇردى. كەيىن الاش اقىنى ەسكەرتكىشىنىڭ بۇرىنعى ورنىنا پاۆلوداردا ءبىراز جىل تۇرعان  كەڭەس اقىنى پاۆەل ۆاسيلەۆتىڭ ءمۇسىنىن ورناتۋ جونىندە  ۇسىنىس جاسالدى. ابىروي بولعاندا، قالا اكىمدىگى قازاق زيالىلارىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ الماۋدى ويلاپ، بۇل ۇسىنىستى قابىلداماي، پ. ۆاسيلەۆتىڭ ءبيۋستىن باسقا جەرگە ورناتتى.

ەندى مىنا ءبىر جايدى دا ەسكە الۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. 2010 جىلى، پاۆلوداردا،  ساتباەۆ كوشەسىنىڭ بويىندا اكادەميك قانىش ساتباەۆتىڭ ءمۇسىنى ورناتىلعان بولاتىن. ەسكەرتكىشتىڭ  اشىلۋ شاراسىنا قر پارلامەنتى دەپۋتاتتارى: قۋانىش سۇلتانوۆ، كەنجەعالي ساعاديەۆ، قر ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى ايدار جاقىپوۆ، اكادەميكتەر: مۇرات جۇرىنوۆ، جابايحان ءابدىلدين، عاريفوللا ەسىم، عينايات بەكجانوۆ، زايروللا دۇيسەنبەكوۆ، عىلىم دوكتورلارى: مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، گەروي جولتاەۆ، ەركەش باتىربەكوۆ، جازۋشىلار: كاكىمبەك سالىقوۆ، مەدەۋ سارسەكە، ق. ساتباەۆتىڭ ۇرپاعى الىشەر ساتباەۆ جانە عالىمنىڭ جاقىن-جۋىقتارى ارنايى شاقىرتۋمەن كەلدى. ولاردىڭ بارلىعى عۇلاماعا ەسكەرتكىش ورناتقانى ءۇشىن وبلىستىڭ سول كەزدەگى باسشىلىعىنا ريزاشىلىق سەزىمىن ءبىلدىردى. سولاي بولا تۇرا، فاريدا بىقاي «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ وبلىستىق ۇيىمىنىڭ جۋىردا وتكەن جينالىسىندا كۇن تارتىبىندە ءتىل ماسەلەسى قارالىپ جاتسا دا، قانىش ساتباەۆتىڭ ءمۇسىنى ءوز ورنىندا تۇرعان جوق دەگەن وي ايتىپ، تاعى ءبىر ماسەلەنىڭ ۇشىن شىعاردى... بالكىم، «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» دەگەن ماتەل وسىنداي جايتتان تۋىنداعان شىعار.

ەڭ باستىسى، جۇرتشىلىق كۇتكەن ەسكەرتكىش اشىلدى، ەندى قوقان-لوققى كورسەتۋشىلەردىڭ قۇقايىن كورىپ الامىز! كەرەكۋلىك  شىعارماشىل زيالىلار وسىنداي ويدا.

ارمان قاني،

اقىن، جۋرناليست،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

پاۆلودار قالاسى.

«اباي-اقپارات»