قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن شەكارالاس الاكول اۋدانىنىڭ قۇرامىنا 1997-جىلى قوسىلعان بۇرىنعى ۇيگەنتاس اۋدانىنىڭ تۇرعىندارىن اتا-بابالاردان مۇرا بولىپ قالعان، تابيعاتى جەر بەتىندەگى بايلىقتىڭ قاينار بۇلاعى سانالاتىن ەلدى-مەكەندەردىڭ بوس قالۋى قاتتى الاڭداتادى. وسى ۇيگەنتاس اۋدانىنا قاراستى ويجايلاۋ جەرىندە بولعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، ايگىلى جيحانگەز عالىم، گەوگراف- شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوز كۇندەلىگىندە شۇباراعاش - ويجايلاۋ جونىندە بىلاي دەيدى، «چۋباراگاش - ەدۆا لي نە لۋچشەە مەستە ۆ حوزيايستۆەننوم وتنوشەني ۆو ۆسەح يۋگو - ۆوستوچنوي پولوۆينە ستەپي.....» (پياتيتومنيك ت1 1984گ، 357ستر) دەپ جازسا، ساياحاتشى عالىم يانۋچكەەۆيچ «كۇندەلىكتەر مەن حاتتار نەمەسە قازاق دالاسىنا ساياحات» اتتى جازبالارىندا شوقان بابامىزدىڭ ءدال وسى ءسوزىن قايتالايدى. بىلتىرعى جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورمان جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى كوميتەتى «جوڭعار الاتاۋ مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ بۇرىنعى «ۇيگەنتاس» اۋدانىنىڭ كوكجار اۋىلىندا اشىلۋى جاقسى جاڭالىق بولعان ەدى. بىراق بۇل بۇرىنعى ۇيگەنتاس ءوڭىرىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنا قوساتىن ۇلەسىن ايقىنداي المايدى. ۇيگەنتاس اۋدانى تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان رەسپۋبليكاداعى قارجى تاپشىلىعى سالدارىنان 1997-جىلى ىقشامدالعان اۋداندار قاتارىنا قوسىلعان-دى.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن شەكارالاس الاكول اۋدانىنىڭ قۇرامىنا 1997-جىلى قوسىلعان بۇرىنعى ۇيگەنتاس اۋدانىنىڭ تۇرعىندارىن اتا-بابالاردان مۇرا بولىپ قالعان، تابيعاتى جەر بەتىندەگى بايلىقتىڭ قاينار بۇلاعى سانالاتىن ەلدى-مەكەندەردىڭ بوس قالۋى قاتتى الاڭداتادى. وسى ۇيگەنتاس اۋدانىنا قاراستى ويجايلاۋ جەرىندە بولعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ۇلى، ايگىلى جيحانگەز عالىم، گەوگراف- شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوز كۇندەلىگىندە شۇباراعاش - ويجايلاۋ جونىندە بىلاي دەيدى، «چۋباراگاش - ەدۆا لي نە لۋچشەە مەستە ۆ حوزيايستۆەننوم وتنوشەني ۆو ۆسەح يۋگو - ۆوستوچنوي پولوۆينە ستەپي.....» (پياتيتومنيك ت1 1984گ، 357ستر) دەپ جازسا، ساياحاتشى عالىم يانۋچكەەۆيچ «كۇندەلىكتەر مەن حاتتار نەمەسە قازاق دالاسىنا ساياحات» اتتى جازبالارىندا شوقان بابامىزدىڭ ءدال وسى ءسوزىن قايتالايدى. بىلتىرعى جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ورمان جانە اڭشىلىق شارۋاشىلىعى كوميتەتى «جوڭعار الاتاۋ مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى» مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ بۇرىنعى «ۇيگەنتاس» اۋدانىنىڭ كوكجار اۋىلىندا اشىلۋى جاقسى جاڭالىق بولعان ەدى. بىراق بۇل بۇرىنعى ۇيگەنتاس ءوڭىرىنىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنا قوساتىن ۇلەسىن ايقىنداي المايدى. ۇيگەنتاس اۋدانى تاۋەلسىزدىگىن جاڭا العان رەسپۋبليكاداعى قارجى تاپشىلىعى سالدارىنان 1997-جىلى ىقشامدالعان اۋداندار قاتارىنا قوسىلعان-دى. سول 1997-جىلدىڭ مامىر ايىنان بەرى 15 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا شەكارالىق اۋداندا تۇرعان حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى جۇمىس ىزدەپ قالالارعا، جان-جاققا كوشىپ كەتتى. شاماسى كەلمەگەن زەينەتكەرلەر مەن ولاردىڭ نەمەرە شوبەرەلەرى كۇننەن - كۇنگە ازىپ توزۋدا. شەكارا سىزىعىن بويلاي قونىستانعان اۋىلدار قاڭىراپ بوس قالىپ، بۇگىنگى تاڭدا تەك ۇيىندىلەرگە اينالدى. جەتىسۋدىڭ «جەرۇيىعى»  اتانعان  ۇيگەنتاسقا كورشىلەس قىتاي مەملەكەتىنىڭ كوز الارتىپ وتىرعانى حالىقتىڭ كوڭىلىنە ۇرەي ۇيالاتادى، تىپتەن سول ەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ايتۋىنشا، شۇرايلى جەتىسۋ ولكەسىن قىتاي حالقى مەكتەپتە وقيتىن وقۋشىلارىنا «مىناۋ ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەپ ۇيرەتەتىن كورىنەدى.

ەلىم، جەرىم دەپ سوققان جۇرەگى بار ءار قازاقستاندىق ازامات مۇنداي جاعدايعا جول بەرۋى مۇمكىن ەمەس. تاريحتا وشپەس ءىز قالدىرعان وسىناۋ كيەلى جەردىڭ ازىپ - توزىپ بوس قالۋى ەلىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ تۋدىرادى. ءبىز، الاكول اۋدانىنداعى، ۇيگەنتاس ايماعىنىڭ تۇرعىندارى،  ەلباسىمىزدىڭ 2006-جىلعى 26-تامىزداعى № 167 «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015-جىلعا دەيىنگى ايماقتىق دامۋ ستراتەگياسى» جارلىعىمەن مۇقيات تانىسپىز، وندا ايتىلعان باسشىلىق باعىتتاردىڭ قاتارىنان «شەكارالىق ايماقتارداعى ءىرى ەلدى - مەكەندەردىڭ اكىمشىلىك ماڭىزىن ارتتىرۋ مەن اباتتاندىرۋ» دەگەن ءسوزدى وقىپ قاتتى قۋانعان ەدىك. بۇدانسوڭ وسى 2006-جىلدىڭ 25 - قىركۇيەگىندە قر ۇكىمەتىنىڭ وسى باعىتتاعى قاۋلىسى شىعىپ، شەكارالىق ايماقتىڭ وركەندەر كۇنى جاقىنداپ قالدى، ۇيگەنتاس اۋدانى قايتا اشىلىپ، شالعاي ەلدىمەكەن جانعا تولىپ، قورامىز مالعا تولىپ،  الاڭسىز ءومىر سۇرەتىن بولدىق دەپ قۋانعان ەدىك. مىنە، سودان بەرىدە التى جىلداي ۋاقىت بولدى. وسى شارانىڭ كەشەۋىلدەۋىن «الەمدىك داعدارىستىڭ» كەسىرىنە بالادىق. بۇگىنگى قازاقستان الەمدىك داعدارىسقا توتەپ بەرگەن، ەكونوميكاسى دامىعان مەملەكەت ەكەنىن تانىتا ءبىلدى. بىراق ۇكىمەت قاۋلىسىنان حالىققا جىلۋلىق ءالى كۇنگە سەزىلەر ەمەس. ال شەكارالىق اۋىلدار كۇننەن - كۇنگە قاڭىراپ، ايماقتار يەسىز قالۋدا. ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن اۋدان تاراعاننان بەرگى 15 جىلدىڭ ىشىندەگى دەرەكتەرگە جۇگىنسەم; «جوڭعار قاقپاسى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان جەردىڭ باتىسىندا ورنالاسقان ۇشبۇلاق اۋىلىنداعى - 640 ورىندىق مەكتەپتە بۇگىنگى كۇنى نە ءبارى 176 بالا عانا ءبىلىم الۋدا، ال الداعى جىلدارى وقۋشى سانى مۇلدەم ازايۋ قاۋپى بار. اۋىلداعى 120 ورىندىق بالاباقشا، ساۋلەتتى مادەنيەت ءۇيى، كىتاپحانا، سپورت كەشەندەرى، تاعى دا باسقا الەۋمەتتىك ماڭىزى بار نىساندار تولىق ىستەن شىققان. شەكارا بويىنداعى تاعا ءبىر ۇلكەن اۋىلدى مەكەن - لەپسى، ونداعى 1176 ورىندىق مەكتەپتە نەبارى 163 وقۋشى عانا ءبىلىم الۋدا،  مەكتەپ عيماراتىنىڭ ءبىر بولىگى عانا قالعان، ال قالعان بولىكتەرى ىستەن شىعۋدا. اۋىلداعى باسقا الەۋمەتتىك سالاعا تيەسىلى عيماراتتاردىڭ تۋ-تالاقايىن شىعارىپ كىرپىشىن بۇزىپ اكەتكەن. وسىنداي شەكارا بويىندا كوكجار، شىنجىلى، مايقان، شىمبۇلاق، ايپارا، يزەندى ت.ب. اۋىلدار جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. اۋدان تاراتىلعاننان كەيىنگى 15 جىلدا اۋدان حالقى 47000-نان 23000-عا دەيىن ازايدى، ياعني51,1 %- قىسقارىپ وتىر. اۋىلدى مەكەندەر سانى 29-دان 19-عا، مەكتەپتەر سانى 28-دەن 14-كە، بالاباقشالار 17-دەن 1-گە دەيىن ازايدى، ال وقۋشىلار سانى 6822-دەن 3868 وقۋشىعا كەمىدى. تەك قانا شەكارا اۋماعىنداعى اۋىلدى مەكەندەر عانا ەمەس، بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى قابانباي اۋىلىنىڭ احۋالىدا قۇلدىراۋدا. 1997 جىلى قابانباي اۋىلىنداعى ءۇش ورتا مەكتەپتە 2585 بالا ءدارىس السا، بۇگىنگى كۇنى 1026 وقۋشى ءبىلىم الۋدا. اۋدان ورتالىعىنداعى جەتى بالاباقشانىڭ ورىندارىندا تەك ۇيىندىلەرى قالىپ، بۇگىنگى تاڭدا جالعىز 140 ورىندىق بالاباقشا كايتا قالپىنا كەلتىرىلدى. الاكول اۋدانىنا قوسىلعاننان كەيىنگى 5-6 جىلدا شالعايداعى اۋىل تۇرعىندارى باسقا تۇسكەن قيىندىققا مويىماي، «كىندىك قانى تامعان جەردى» تاستاپ كەتۋگە قيماعان ەدى. سوڭعى جىلدارى ساعى سىنىپ، ءۇمىتى سونگەن زامانداستارىم كۇن-كورىس قامىن ىزدەپ شارتاراپقا كەتۋدە. تۋعان جەردى تاستاپ كەتۋدىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى - جۇمىسسىزدىق. جىل ون ەكى ايدىڭ جەتى ايى قىس. ءار ايسايىن 1,5 توننا كومىر، ونىڭ ءار تونناسى 20,000 تەڭگەگە سايادى. زەينەتكەرلەردىڭ جىل بويىندا العان زەينەتاقىلارى تەك وتىن سۋعا كەتىپ وتىرادى. ءار-ءتۇرلى جۇمىستارىمەن شالعايدا ورنالاسقان اۋدان ورتالىعىنا بارىپ - قايتۋ 300 شاقىرىم، وعان بارىپ قايتۋعا كەمىندە 4-5 مىڭ تەڭگە قاجەت، سوندا ۇيگەنتاستىقتار العان زەينەت اقىلارىن قايدا جەتكىزەدى؟! ءار وتباسىنداعى زەينەتكەرلەردىڭ زەينەت اقىسى كۇن كورىسكە جەتپەيدى، تەك جۇمىس ىزدەپ قالاعا كەتكەن بالالارىنىڭ تابىسىنان ءۇمىت كۇتۋمەن بولادى. اۋدان بويىنشا تىركەلگەن جۇمىسسىزدار سانى 1030 ادام. ولارعا اۋداندىق بيۋدجەتتە تولەماقى رەتىندە قارالعان كارجى 28,318 مىڭ تەڭگە. بۇل سوما 1030 جۇمىسسىزعا ءۇش ايعا قارالعان قاراجات، ال قالعان 9 ايعا قالاي كۇن كورۋگە بولادى؟! 2012 جىلدان باستاپ بۇل قارجى ماماندىعىن وزگەرتۋگە جۇمسالسا، ونىڭ وتباسى نەمەن كۇن كورمەك ؟! ۇيگەنتاس اۋدانى الاكول اۋدانىنا قوسىلعانعا دەيىن ەكونوميكاسى دامىعان ەلدى مەكەننىڭ ءبىرى بولعان، جانە كەلەشەگىنەن كوپ ءۇمىت كۇتتىرگەن ايماقتىڭ ءبىرى ەدى. مەن جوعارىدا كەلتىرگەن دالەلدەرگە 2012 جىلى وتكەن قر-نىڭ پارلامەنتىنە ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋ كەزىندە الماتى وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديدات رەتىندە تىركەلىپ اۋىلداردى ارالاپ جۇرتپەن كەزدەسىپ تىلدەسۋ بارىسىندا كوز جەتكىزدىم. بۇعان تاعى ءبىر قوساتىن دالەل 1990 جىلدىڭ سوڭىنداعى مىنا دەرەكتەر مىسال بولادى: 350,000 باس قوي، جەكە مەنشىكتەگى ۇساق مال باسىن ەسەپتەمەگەندە، 30,000باس ءىرى-قارا مال، ونىڭ 16,000-ى ساۋىن سيىر، 20,000 باس شوشقا، ونىڭ 5000 انالىق، 11,000 باس جىلقى، وعان قوسا جىلىنا ەگىستىك جەرلەردەن 40,000 توننا استىق جانە مال شارۋاشىلىعىنا قاجەتتى ونىمدەر وندىرىلگەن.

اۋدان كولەمىندە بىرنەشە مىڭداعان سۋعارمالى القاپ بولدى، ودان قانت قىزىلشاسى، جۇگەرى، كوكونىس جانە كوپ جىلدىق شوپتەردەن ءونىم الدى. اۋدان اشىلسا جۇمىسسىزدىق جويىلىپ مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن قىرۋار قارجى بوسقا كەتپەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە قانشاما قالادا جۇمىس ىزدەپ وتباسىن اسىراۋدىڭ قامىن ويلاعان مامان كادرلار تۋعان جەرىنە ورالار ەدى. ولار تۇراقتى جۇمىس ورنى تابىلىپ، قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا، ەلدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسار ەدى. اۋدان كولەمىندە ارزان ەلەكتر قۋاتىن الۋعا بولاتىن اعىنى قاتتى تاۋ وزەندەرى دە بارشىلىق، ولار: لەپسى، ءۇش تەنتەك وزەندەرى. مۇنىمەن قوسا ءالى يگەرىلمەگەن قانشاما مىڭداعان گەكتار جەردى سۋعارمالى القاپقا اينالدىرىپ، قازىرگى كۇنى تۋىنداپ وتىرعان ازىق - تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن تولىق شەشۋگە بولار ەدى.

الاتاۋ بوكتەرىندەگى 200-دەن استام دارىلىك شوپتەر قورى رەسپۋبليكا فارماتسەۆتيكاسىنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرارىنا سەنىم مول. اۋدان ايماعىندا ساقتالعان المانىڭ «ارعى» اتاسىنا بۇكىل الەم كوز تىگۋدە. تاۋ بوكتەرىندە ورنالاسقان بىرنەشە مىڭداعان گەكتار جەردەگى الما، ورىك، المۇرت ت.ب. جەمىس جيدەك تاۋسىلماس مول بايلىق كوزى. بال اراسىن دامىتۋ ارقىلى جانعا شيپالى ءونىم الۋ مۇمكىندىگىدە بارشىلىق. 1990 جىلدارى اۋدان بويىنشا ساپالى 500 تونناعا دەيىن بال الىنعان. جىلدان - جىلعا ۇيگەنتاس ايماعىنا ات باسىن بۇرعان تۋريستتەر سانى كوبەيۋدە. وعان سەبەپ  مۇنارلىتاۋ، كورىكتى شىڭ قۇزدار، كۇركىرەگەن وزەندەر، تازا اۋا، كوركەم تابيعات، اڭ مەن قۇس ت.ب. تابيعات كەرەمەتتەرى قىزىقتىرادى. ونىمەن قوسا ۇلى جىبەك جولىنداعى قويلىق قالاسىنان 40 شاقىرىمدا ورنالاسقان تەنتەك وزەنىنىڭ جوعارعى ساعاسىندا «ۇيگەنتاستىڭ» قۇپيا تاستار ءۇيىندىسىنىڭ جۇمباقتارىن اشۋ اركىمدى قىزىقتىرارى ءسوزسىز. لەپسى وزەنىنىڭ بويىنداعى «ساقتار قورعانىندا» قازبا جۇمىستارى باستالىپتا كەتتى، العاشقى ناتيجەلەردە بار. مىنە، وسىنداي جەتىسۋ وڭىرىندەگى «جەرۇيىق» اتانعان بۇرىنعى ۇيگەنتاس اۋدانىنىڭ الاكول اۋدانىنا قوسىلىپ، ءوزىنىڭ تاريحي ورنىن جوعالتىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى-اق. «جاۋ جوق دەمە، جار استىندا» - دەيدى دانا حالقىمىز. شەكارالاس قىتاي - الىپ ەل. ولاردىڭ شەكاراسى مىقتى تاسقامال. كىم توپىراعىن باستى، نە ماقساتتى كوزدەيدى، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ بىلەدى. قازاقستان قىتايدىڭ الدىندا بەينە ءبىر يەسىز قالعان ءۇي عوي. سوندىقتاندا ءبىزدى الاڭداتاتىن جايتقاڭىراپ بوس قالعان شەكارالىق ايماقتارداعى بايلىققا تولى جەرىمىز، وندا تۋىپ وسكەن «كىندىك قانى» تامعان حالىق. مەنىڭ ادامي تۇسىنىگىمدە دۇنيەدەگى ەڭ اسىل قازىنا ول - ادامزات، جانە ونىڭ تۋعان جەرى.

پرەزيدەنت نازارباەۆ بىلتىرعى، ياعني 2011 جىلعى «بولاشاقتىڭ ىرگەسىن بىرگە قالايىق» اتتى حالىققا ارناعان جولداۋىندا «اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەڭبەكتىڭ ونىمدىلىگى 2014 جىلعا قاراي ەكى ەسە، ال 2020 جىلعا قاراي ءتورت ەسە وسەدى. اگرارلىق سەكتوردا ەتتى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جونىندە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن جوبا جۇزەگە اسىرىلادى». «بۇل اۋىلدىق جەرلەردە 20 مىڭنان استام جۇمىس ورىندارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ءجۇز مىڭنان استام اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كىرىس كوزىنە اينالادى» دەگەن  ەدى.  الىس شالعايداعى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار شەكارالىق ايماقتاعى حالىق سول جولداۋدىڭ ناقتى ناتيجەسىن كۇتىپ وتىر.

ەربولاقشولاقوۆ،
الماتى وبلىسى، الاكول اۋدانى.

«اباي-اقپارات»