الگىندە ءماجىلىستىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ەرالى توعجانوۆتىڭ اتىنا ءۇشبۋ حات جازىپ، جەلتوقسات كوتەرىلىسىنە رەسمي ستاتۋس بەرۋدى، «ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس» دەپ تانۋدى سۇراعان.

«اق جول» دەپۋتاتتارىنىڭ اتالعان ۇسىنىسى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالاندى.

«ۇلت مۇددەسىن قورعاپ الاڭعا شىققان جەلتوقساندىقتاردىڭ باستى تالابى – «ءار حالىققا ءوز باسشىسى» دەگەن ۇران بولدى. بۇل 70 جىلدىق كەڭەس يمپەرياسى تاريحىندا بيلىككە قارسى العاشقى اشىق ايتىلعان تاۋەلسىزدىك يدەياسى، العاشقى ايقاس ەدى. مىڭداعان جاستاردىڭ اياۋسىز جازالانىپ، قۋدالانۋى دا، بۇل جاي وقيعا ەمەس، ناعىز كوتەرىلىس بولعاندىعىنىڭ ايقىن بەلگىسى! ەندەشە نەگە كەڭەس وداعىنىڭ قىزىل يمپەرياسىنا قارسى شىققان جەلتوقسان كوتەرىلىسى – ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى رەتىندە تانىلمايدى؟!.

الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن كەيىن بولعان، قازاق جاستارىنىڭ قاھارماندىعىنان قۋات العان باكۋ، تبيليسي، ۆيلنيۋس قالالارىنداعى وقيعالار ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەتىندە زاڭدى تانىلىپ، يۋنەسكو دەڭگەيىندە مويىندالدى.

رەسەي 1991 جىلعى 19 تامىزدا ماسكەۋدە بولعان گكچپ بۇلىگىندە توپالاڭدا تانكىنىڭ استىنا ءتۇسىپ قالعان ءۇش ادامعا «رەسەي باتىرى» اتاعىن بەردى. ەل تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ناعىز كوتەرىلىستە الاڭعا شىققانى ءۇشىن مەرت بولعان ءلاززات اسانوۆا، ەربول سىپاتاەۆ، ءسابيرا مۇحامەدجانوۆالارعا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن نەگە بەرمەسكە؟»، - دەلىنگەن دەپۋتاتتىق ساۋالدا.

سونداي-اق، «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى» قۇقىقتىق مارتەبەسى بەرۋ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 35 جىلدىعى رەسمي دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋ، جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭعا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلاردى قولداپ، كوتەرمەلەيتىن ارنايى وزگەرىس ەنگىزۋ، قازاقستان قالالارىندا جەلتوقسان قاھارماندارىنا ارنالعان الاڭدار اشىلىپ، مونۋمەنتتەر ورناتۋ ت.ب. ۇسىنىستار ايتىلعان.

جۋىردا ۆيتسە-پرەمەر ەرالى توعجانوۆتان جاۋاپ حات كەلىپتى. قاراڭىز:

ەرالى توعجانوۆ، قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى:

قۇرمەتتى دەپۋتاتتار!

سىزدەردىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردى قۇرمەتتەۋ، ولاردى الەۋمەتتىك قولداۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى دەپۋتاتتىق ساۋالىڭىزعا مىنانى حابارلايمىن.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ازاماتتىق ەرلىگىن جوسپارلى تۇردە ناسيحاتتاۋ تۋرالى تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا ۇكىمەت بەكىتىلگەن ءىس-شارا جوسپارى اياسىندا كەشەندى جۇمىستار جۇرگىزۋدە.

اتاپ ايتقاندا 2021 جىلعى 19 قاراشادا الماتى قالاسىندا بەلسەندى جەلتوقسانشىلاردىڭ، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ، تاريحشىلاردىڭ، ساراپشىلاردىڭ، عىلىمي جانە شىعارماشىلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن «جەلتوقسان – تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋى» تاقىرىبىندا دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزۋ جوسپارلانۋدا.

سونىمەن قاتار، ءۇ.ج. قىركۇيەك-جەلتوقسان ايلارىندا «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ باستاۋى: جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ماڭىزى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسياسى، «جەلتوقسان وقيعاسى-1986» ونلاين-سەمينارى، «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي ماڭىزى: كەشە. بۇگىن. ەرتەڭ» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ونلاين-كونفەرەنتسياسى وتكىزىلەدى.

بۇل ءىس-شارالار جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ تاريحي ماڭىزىن ايشىقتاپ جانە وعان وبەكتيۆتى باعا بەرىلۋىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا تاريحشى-عالىمدار مەن ساراپشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن پىكىرتالاس الاڭىن قۇرۋدى كوزدەيدى.

سونداي-اق، رەسپۋبليكا كولەمىندە جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ەرلىگىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا ءارتۇرلى شارالار وتكىزىلۋدە.

ونىڭ ىشىندە مەنشىك نىسانىنا قاراماستان بارلىق ورتا ءبىلىم بەرەتىن ۇيىمدار مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا تاۋەلسىزدىككە جول سالعان جەلتوقسان وقيعاسى مەن ونىڭ قۇرباندارىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا قوعامدىق-ساياسي ءىس-شارالار وتكىزىلۋدە.

وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، جاستار ۇيىمدارى وكىلدەرىنىڭ، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ تۋىستارىنىڭ قاتىسۋىمەن جەلتوقسان وقيعاسىندا قازا تاپقان بوزداقتاردى ەسكە الۋ ءىس-شارالارى، مونۋمەنتتەرگە گۇل شوقتارىن قويۋ راسىمدەرى ۇيىمداستىرىلۋدا.

جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ەرلىگىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا دەرەكتى فيلم تۇسىرىلۋدە، ستۋدەنت جاستار اراسىندا حالىق قاھارمانى ق. رىسقۇلبەكوۆتىڭ قۇرمەتىنە بوكستان، ە. سىپاتاەۆتىڭ قۇرمەتىنە قازاقشا كۇرەستەن تۋرنير ۇيىمداستىرىلادى.

قازاقتىڭ باتىر قىزدارى ل. اسانوۆانىڭ، س. مۇحامەدجانوۆانىڭ جانە ك. مولدانازاروۆانىڭ قۇرمەتىنە وڭىرلەردە وقۋشىلار اراسىندا شىعارماشىلىق پاتريوتتىق ءىس-شارا وتكىزىلەدى.

جالپى ەلىمىزدە جەلتوقسان قاھارماندارىنا ارنالعان الاڭدار اشۋ، ەسكەرتكىش، مونۋمەنتتەر ورناتۋ بويىنشا جۇمىس بيۋدجەتتىڭ مۇمكىندىكتەرىنە سايكەس جۇرگىزىلۋدە. تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى ەلىمىزدە جەلتوقسان وقيعاسى مەن ونىڭ قاتىسۋشىلارى اتىمەن 111 وبەكت اشىلدى.

بۇدان بولەك، قر پرەزيدەنتىنىڭ 1991 جىلعى 12 جەلتوقسانداعى № 540 جارلىعىنا سايكەس ەلىمىزدە جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقان ازاماتتار قىلمىستىق، اكىمشىلىك جانە تارتىپتىك جاۋاپتىلىقتان بوساتىلدى.

1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، وقۋدان، جۇمىستان شىعىپ قالعان ازاماتتاردىڭ «اقتاۋ تۋرالى» انىقتامانى قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس ءوزىنىڭ دالەلدى قۇجاتتارىن جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرا ورگاندارىنا ۇسىنۋ ارقىلى الا الادى. انىقتاما الۋ ءتارتىبى بارىنشا جەڭىلدەتىلگەن. 2020 جىلى الماتى قالاسىندا اقتالعان جەلتوقساندىقتاردىڭ سانى 400 ادام بولسا، 2021 جىلى 516 ادامدى قۇرادى.

بۇل رەتتە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس جوسپارى اياسىندا ارنايى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ كوزدەلگەنى بەلگىلى. 

وسى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ بارىسىندا جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلار ماسەلەلەرى دە تالقىلاناتىن بولادى.

Cاياسي قۋعىن-سۇرگىندەر قۇرباندارى رەتىندە تانىلعان ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قولداۋ شارالارى «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگiندەر قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قر زاڭىندا ايقىندالعان. وسى زاڭدا اقتالعان ازاماتتاردىڭ قاماۋدا بولعان ءار ايى ءۇشiن بىرجولعى اقشالاي وتەماقى تولەۋ بەلگىلەنگەن.

جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر بيۋدجەت مۇمكىندىكتەرىنە قاراي جەلتوقسان قاتىسۋشىلارىنا تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي جىل سايىن بىرجولعى ماتەريالدىق كومەك كورسەتىلەدى. بۇل ءۇردىس بيىل دا ءوز جالعاسىن تابادى.

سونىمەن قاتار، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلاردى الەۋمەتتىك قولداۋ، قوعامدىق-ساياسي ءىس-شارالارعا كەڭىنەن تارتۋ، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىنا وراي مەرەكەلىك مەدالدارمەن ماراپاتتاۋ جۇمىستارى ۇيىمداستىرىلۋدا.

جالپى جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ازاماتتىق ەرلىگىن جوسپارلى تۇردە ناسيحاتتاۋ، ولاردى الەۋمەتتىك قولداۋ ماسەلەلەرى بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە جانە ۇكىمەتتىڭ تۇراقتى باقىلاۋىندا.  

تالقى:

1986 جىلى الەمدىك الپاۋىتقا اينالىپ تۇرعان قاھارلى كەڭەس يمپەرياسىنان تەڭدىك سۇراپ، ازاتتىق ءۇشىن الاڭعا شىققان كوتەرىلىسكە بيىل 35 جىل. وسى اتاۋلى كۇننىڭ قارساڭىندى ءماجىلىستىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى ۇكىمەتكە ناقتى تالاپ قويدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە رەسمي ستاتۋس بەرۋدى ءھام ءلاززات اسانوۆا، ەربول سىپاتاەۆ، ءسابيرا مۇحامەدجانوۆالارعا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋدى سۇرادى.

ءاسىلى، بۇل جالعىز دەپۋتاتتاردىڭ تالابى ەمەس، قوعامنىڭ، حالىقتىڭ تالابى. وعان ۆيتسە-پرەمەر توعجانوۆ ءجۇردىم-باردىم جاۋاپ بەرىپتى. توعجانوۆ مىرزانىڭ جاۋابىن دا جاريالاپ وتىرمىز. وقىدىڭىز. «30 جىلدى 111 وبەكت اشىلدى»، «ءىس-شارالار وتەدى»، «دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرىلەدى»، «كونفەرەنتسيا وتەدى»، «سەمينار وتەدى»، «دوڭگەلەك ۇستەلدەر وتەدى» ت.س.س. ۆيتسە-پرەمەر ەرالى توعجانوۆتىڭ وسى بەرگەن جاۋابىنا قاتىستى ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسا بىلاي دەيدى:

نەگە جەلتوقسان كوتەرىلىسى – ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى رەتىندە تانىلمايدى؟!.

- قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ە.توعجانوۆقا بەلگىلەنگە مەرزىمدە بەرگەن جاۋابىنا راحمەت ايتامىز. تاعى دا باستى نازار اۋداراتىنىمىز:

1. «اق جول» فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىنداعى «1986 جىلعى 17-18 جەلتوقسانداعى كەڭەستىك قىزىل يمپەرياعا قارسى شىققان جەلتوقسان كوتەرىلىسى – ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس» رەتىندە تانىلىپ، باعالانۋى قاجەت.

جەلتوقساندىقتارعا «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى» قۇقىقتىق مارتەبەسى بەرىلۋى كەرەك»، - دەگەن ەڭ ءبىرىنشى ناقتى ۇسىنىسىمىز ءوزىڭىزدىڭ جاۋابىڭىزدا ايتىلعانداي، الداعى قارالار ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىس جوسپارى اياسىندا ارنايى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ بارىسىندا ناقتى شەشىمىن تابادى دەپ سەنەمىز.

ويتكەنى، بۇكىل جەلتوقساندىقتاردىڭ كۇتىپ وتىرعانى - وسى اقتالۋ مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى رەتىندە انىقتاما الۋ. بۇل ەشقانداي جەڭىلدەتىلگەن جوق، ءالى سول اۋرە-سارساڭى كوپ ازاپتى شارۋا بولىپ تۇر. بۇگىن، 23 قازان كۇنى الماتىداعى «جەلتوقسان» قوعامى مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋدە ەڭ باستى ماسەلە بولىپ وسى ايتىلدى.

2. دەپۋتاتتىق ساۋالدا جازىلعانداي، «رەسەي 1991 جىلعى 19 تامىزدا ماسكەۋدە بولعان گكچپ بۇلىگىندە توپالاڭدا تانكىنىڭ استىنا ءتۇسىپ قالعان ءۇش ادامعا «رەسەي باتىرى» اتاعىن بەردى. ءبىز نەگە ەل تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ناعىز كوتەرىلىستە الاڭعا شىققانى ءۇشىن مەرت بولعان ءلاززات اسانوۆا، ەربول سىپاتاەۆ، ءسابيرا مۇحامەدجانوۆالارعا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرمەسكە؟»، - دەگەن ۇسىنىسىمىزدىڭ جايى قالاي بولۋدا؟

3. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالدا كوتەرىلگەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بويىنشا جەلتوقسان اتىنداعى جالعىز كوشەنىڭ اتىن الىپ تاستاعان ماسەلە بويىنشا قانداي شەشىم قابىلدانعانى تۋرالى ناقتى جاۋاپ كۇتەمىز.

قازاق جاستارى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس يمپەرياسىنا قارسى الاڭعا جان ءۇشىن شىققان جوق، نان ءۇشىن شىققان جوق، نامىس ءۇشىن شىقتى! پۇل سۇراپ شىققان جوق، ءتىل سۇراپ شىقتى! جوعالىپ بارا جاتقان ۇلتتىق رۋحتىڭ اتويلاپ، الاڭعا شىققان اتتانى ەدى بۇل!

قازاق جاستارى قىزىل قانىن توگىپ ءجۇرىپ، قىزىل يمپەريادان تالاپ ەتكەن ۇلت مۇددەسى قازىر تاۋەلسىز قازاق ەلىندە قورعالىپ جاتىر ما؟

ەڭ باستىسى – سول تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان بولىپ، اۋىر زارداپ شەككەن جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاۋەلسىز ەل تاريحىنداعى زور ماڭىزىن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا ايقىن كورسەتىپ بەردى. «بيىل ايگىلى جەلتوقسان وقيعاسىنا 35 جىل تولادى. 1986 جىلى ورىمدەي ۇل-قىزدارىمىز كەڭەس وداعىنىڭ قاھارىنان قايمىقپاي، ۇلت نامىسى ءۇشىن الاڭعا شىقتى. وسى كۇننەن سوڭ تۋرا بەس جىل وتكەندە تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالاۋىمىزدىڭ سيمۆولدىق ءمانى زور. بۇل ورايدا، ازاتتىقتىڭ العاشقى قارلىعاشتارى – جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ ازاماتتىق ەرلىگى لايىقتى باعاسىن الىپ، جوسپارلى تۇردە ناسيحاتتالۋى كەرەك»، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.

ەندەشە نەگە كەڭەس وداعىنىڭ قىزىل يمپەرياسىنا قارسى شىققان جەلتوقسان كوتەرىلىسى – ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى رەتىندە تانىلمايدى؟!.

Abai.kz