ءمىرزادىلدا ءابدىراحمان. مەزگىلسىز اققان جۇلدىز...
«قارتايمايتىن سەكىلدى ولگەندەر ەش،
وكىنەم مەن وي سونداي ورگەنگە كەش،
بالا كەزدە عاجايىپ ءتۇس كورۋشى ەم،
ونداي ءتۇستى ۇلكەندەر كورگەن دە ەمەس»،-دەپ اقىن جاراس سارسەك جىرلاعانداي، بۇل ءپاني دۇنيەنىڭ سوقپاقتارى مەن ىركەلىستەرى تاۋسىلعان با؟ انا قۇرساعىنان شىر ەتىپ تۇسكەننەن-اق تالبەسىككە جامباسىڭ تيەدى. تالبەسىككە تيگەن جامباس تۇز-ءدامىن تاۋسىلعان سوڭ جەربەسىك وزىنە مانگى ءسىڭىرىپ الماق. بۇل - ءومىردىڭ بۇلجىماس زاڭى. تۋماق باردا ولمەك بار دەگەن جازمىشتان قۇتىلعان پەندە جوق، بولماسى ايدان انىق.
ادام عۇمىرى ولشەۋلى عانا بولسا دا بۇل دۇنيەنىڭ قۋ تىرشىلىگىمەن ارپالىسىپ، جانتالاسا عۇمىر كەشۋ پەندەنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان ەكەن. سويتىپ ءجۇرىپ، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردىڭ قالاي وتە شىققانى دا اڭعارىلمايدى-اۋ. سونىڭ وزىندە جەردىڭ جارىعىن جاماعانداي، بىرەۋلەرگە كولگىرسيمىز، الدى-ارتىمىزعا قاراماي ماقتانامىز...
قارتىققا ۇرىنىپ، بويدان قۋات كەتە باستاعاندا عانا، "وي، داريعا-اي، وتكەن ءومىر قايتا اينالىپ كەلمەيدى-اۋ، وسى جاسقا دەيىن نە تىندىردىم" دەپ ار الدىندا ەسەپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇرىنعىلار "وتكەن كۇندە بەلگى جوق", - دەسەداعى قىسقا عانا عۇمىرىن ءماندى-ماعىنالى وتكىزگەن، كەيىنگى ۇرپاققا وشپەس ءىز قالدىرعان ازاماتتار بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - جاقسىلىق مولدابەكوۆ دەسەم ارتىق ايتقان بولماسپىن.
«قارتايمايتىن سەكىلدى ولگەندەر ەش،
وكىنەم مەن وي سونداي ورگەنگە كەش،
بالا كەزدە عاجايىپ ءتۇس كورۋشى ەم،
ونداي ءتۇستى ۇلكەندەر كورگەن دە ەمەس»،-دەپ اقىن جاراس سارسەك جىرلاعانداي، بۇل ءپاني دۇنيەنىڭ سوقپاقتارى مەن ىركەلىستەرى تاۋسىلعان با؟ انا قۇرساعىنان شىر ەتىپ تۇسكەننەن-اق تالبەسىككە جامباسىڭ تيەدى. تالبەسىككە تيگەن جامباس تۇز-ءدامىن تاۋسىلعان سوڭ جەربەسىك وزىنە مانگى ءسىڭىرىپ الماق. بۇل - ءومىردىڭ بۇلجىماس زاڭى. تۋماق باردا ولمەك بار دەگەن جازمىشتان قۇتىلعان پەندە جوق، بولماسى ايدان انىق.
ادام عۇمىرى ولشەۋلى عانا بولسا دا بۇل دۇنيەنىڭ قۋ تىرشىلىگىمەن ارپالىسىپ، جانتالاسا عۇمىر كەشۋ پەندەنىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان ەكەن. سويتىپ ءجۇرىپ، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردىڭ قالاي وتە شىققانى دا اڭعارىلمايدى-اۋ. سونىڭ وزىندە جەردىڭ جارىعىن جاماعانداي، بىرەۋلەرگە كولگىرسيمىز، الدى-ارتىمىزعا قاراماي ماقتانامىز...
قارتىققا ۇرىنىپ، بويدان قۋات كەتە باستاعاندا عانا، "وي، داريعا-اي، وتكەن ءومىر قايتا اينالىپ كەلمەيدى-اۋ، وسى جاسقا دەيىن نە تىندىردىم" دەپ ار الدىندا ەسەپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇرىنعىلار "وتكەن كۇندە بەلگى جوق", - دەسەداعى قىسقا عانا عۇمىرىن ءماندى-ماعىنالى وتكىزگەن، كەيىنگى ۇرپاققا وشپەس ءىز قالدىرعان ازاماتتار بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى - جاقسىلىق مولدابەكوۆ دەسەم ارتىق ايتقان بولماسپىن.
ول كەلەس وڭىرىندە تۋىپ، ءوستى، ورتا مەكتەپتى ءبىتىردى، كەمەلدەندى. بەرەتىن كەلە، تاشكەنتتە ەكى جوعارعى وقۋ ورنىن ءتامامدادى. جاقاڭ تۋرالى بۇگىندە قالىڭ قازاق بىلە بەرمەيدى. ول ءوز تۇسىندا بىلىكتى عالىم ءھام ايتۋلى اقىن ەدى. عالىمنىڭ العاشقى باسپالداعىنا تابان تىرەپ، كانديداتتىق عىلىمي دارەجەگە قول جەتكىزگەن نەبارى قىرىقتىڭ التىسىنا جەتكەن شاعىندا سۇم اجال ونى ارامىزدان اكەتتى.
ۇلكەن دارىن يەسىنىڭ كوزىندەي بولىپ، ارتىندا كەلەر ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە ولەڭدەرى، اندەرى، ەسسەلەرى، اڭگىمە-اۋدارمالارى قالدى. اقىننىڭ 1992 جىلى ع.عۇلوم اتىنداعى پوليگرافيا-باسپا بىرلەستىگىنەن "كوكتەمىم مەنىڭ" اتتى ولەڭدەر جيناعى جارىق كوردى. جيناققا يدەيالىق-كوركەمدىك ساپاسى جاعىنان وقىرمان قاۋىمدى باۋراپ الاتىن، تاقىرىپتىق ارناسى كەڭ شىعارمالارى ەنىپ ەدى. تابيعات-تۋعان جەرگە ارناۋ ولەڭدەرى، ءازىل-سىقاقتارى، كوركەم اۋدارمالارى، ەسسە-ەستەلىكتەرى قامتىلعان جيناق اقىننىڭ ايتار ويىن، ىشكى جان دۇنيەسىن وقىرمانعا ەتەنە جاقىنداتىپ، بيىك تالعامعا ساي سومداي بىلگەنى بىردەن اڭعارىلادى. اۆتور "كوكتەمىم مەنىڭ" ، "كوكتەم", "ساۋلەتتى ماي", "سايرا، سايرا ساندۋعاشىم", "تاڭدارىم مەنىڭ" دەگەن تاقىرىپ اياسىنداعى جىر جولدارىندا جىلدىڭ ەڭ اسەم دە اسەرلى كەزى ادامزات پەن جان-جانۋارلاردىڭ كوكتەمدەگى قيمىل-ارەكەتى، شابىتتى ەڭبەگى، توي-دۋمان، جىل قۇستارىنىڭ مەكەنىنە ساعىنا جەتكەن ءساتى جايلى تىڭ ويلى بيىك پافوسپەن جىرلايدى. "كوكتەم" ولەڭىندە:
قار ەرىپ، تولىپ اقسا، ساي-سالاعا،
كەلگەندەي كوكتەم كوشىپ باي دالاعا.
كوك شىعىپ، قۇستىڭ قايتا كەلىستەرى،
ۇقسايدى بەينە البىرت - جاي بالاعا،
-دەپ دۋمان مەن شاتتىققا تولى مەزگىلدىڭ اسەرلى كورىنىسى بەرىلەدى.
ال، ولەڭنىڭ قالعان شۋماقتارىندا كوكوراي شالعىندى ءشوپ، كوكتەمنىڭ سالقىن جەلى، شۇعىلالى كۇن، ماساتىداي جايناعان دالاداعى گۇلدەر كورىنىسى رەاليستيك تۇرعىدان ايقىندالىپ، وقىرماندى وزىنە تارتا تۇسەدى.
"تاڭدارىم مەنىڭ" ولەڭىندە ادام فاكتورىنا ايىرىقشا ءمان بەرە وتىرىپ، مەملەكەت كونستيتۋتتسياسىندا ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقتارى جايلى پىكىرىن انىق جەتكىزە العانىن بايقايمىز. جىردىڭ ءون بويىندا ادام وبرازى جاندى سيپاتتا سومدالعانىن اڭعارامىز. اۆتوردىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرىنە دەگەن ساعىنىشى ەرەكشە جاڭعىرىپ تۇر. ول:
تۋعان جەر، سۇلۋىمسىڭ،سىمباتىمسىڭ،
تابيعات بەرگەن ساعان سۇنعاق ءپىشىن،
قاراۋدان كەلبەتىنە تويا المايمىن،
سۋرەتشى ورناتقانداي سىرلاپ ءمۇسىن،
- دەگەن جىر جولدارىندا اقىن ءوز اۋىلىنا، ونداعى اعا-ىنىلەرىنە، كەلەر ۇرپاققا بولعان ءىلتيپات سەزىمدەرى تىلگە ورامدى ءارى جيناقى ەتىپ بەرىلگەن.
جاقسىلىق مولدابەكوۆ ءومىردىڭ سان الۋان تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، قازانىندا قايناپ، ونى شىنايى جىرلاعان اقىن. وزبەك ەلىندە قازاق تىلىندە باسپا ورىندارىنىڭ جوقتىعىنان ونىڭ شىعارمالارى دەر كەزىندە جارىق كورمەدى. جازعان ولەڭدەرى قولجازبا تۇرىندە جەكە كىتاپحاناسىندا قالىپ قويدى. اقىننىڭ ارناۋ ولەڭدەرىندە ۇزەنگىلەس دوستارىن، ىنىلەرىن جىرلاعان. جاقاڭنىڭ "ىنىمە" اتتى ارناۋ ولەڭىن وقىعانىمىزدا، ادامنىڭ جان جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، ۇلكەن وي قۇشاعىنا جەتەلەيدى. "اعاعا قۇرمەت،ىنىگە ءىلتيپات" دەگەن ادامگەرشىلىك قاعيدانىڭ ومىرشەڭدىگىن اقىننىڭ ءون بويىنان تابامىز.
اعاسى باردىڭ - بار دەيدى،
قايىسپاي تۇرار جاعاسى.
اعانىڭ ءىسىن ال مەيلى،
تومەندەمەسىن باعاسى، - دەي كەلە، ءىنى جايلى دەيدى.
ءىنىسى باردىڭ - بار دەيدى،
دەم الىپ جاتار تىنىسى.
جامان بولسا ءىنىسى،
اعاعا قالار جۇمىسى، - دەيدى.
مۇندا اقىن جاستاردىڭ دورەكىلىكتەن، ادامگەرشىلىككە جات پسيحالوگيادان ارىلۋعا، كەسىرلى جولعا ادىم تاستاماۋعا كەڭەس بەرەدى.
اقىن وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارى عاني مۇراتباەۆ تۋىلعانىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارناپ "عانيعa"دەگەن ولەڭ جازادى
... عاني دەپ سىلدىرلايدى بۇلاعىمىز،
عاني دەپ تۇرىلەدى قۇلاعىمىز.
عاني دەپ سىڭسىپ جاتسا تەرەك-تالىم،
عاني دەپ يىلەدى قۇراعىمىز
-دەگەن جىر-شۋماعىندا جاستار كوسەمىنە دەگەن ىستىق لەبىزىن ءبىلدىرۋ ارقىلى وسكەلەڭ، كەمەل ۇرپاقتى عاني اعاسىنداي بولۋعا ۇندەيدى. قوعام ءومىرىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى جاستاردى رەفورما تالاپتارىنا ساي بولۋعا شاقىرادى.
تۋعان جەر، وسكەن ورتا ءار ءبىر اقىن قالامىنا نەگىز بولعان، ءارى تولقىتىپ وتىرعان. ويتكەنى، تۋعان جەرگە، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك اقىن جانىن شابىتقا بولەيدى. ەلدەن جىراقتا جۇرسە دە، اڭسارى اۋىپ، قۇربى-قۇرداستارىمەن وتكىزگەن قىزىقتى كۇندەرىن ءبىر ءسات ەسكە الادى. اقىننىڭ «كەلەسىم»، "مەكتەبىم","شوپان"تاقىرىپتارداعى ولەڭدەرى وقىرمان جۇرەگىنە جىلىلىق ۇيالاتادى. ۇيقىس جولدارىنا ءجىتى ۇڭىلسەك، ولەڭدەرىندە ليريكالىق سارىن وتە باسىم. اقىن بويىندا تابيعيلىق، قاراپايىمدىلىقبارى سەزىلەدى.
ول ءوزىنىڭ قىسقا عۇمىرىندا عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە مول ۇلەس قوستى، ونەردىڭ سان قىرلى جانرلارىمەن اينالىستى. سازگەرلىكتەنقۇالاقان ەمەس-ءتىن. "كەلەسىم","بالالىق شاق" ولەڭدەرىنىڭ ءسوزى مەن مۋزىكاسىن ءوزى جازدى. كوپشىلىكتىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن مادەني ءىس-شارالىردا ونىڭ ولەڭدەرى كۇمىس كومەي انشىلەردىڭ ورىنداۋىمەن شىرقالىپ تا ءجۇر.
جاقاڭ - ساتيريك اقىن دا ەدى. ونىڭ "سىمبات-اي، ىسكە ونىڭ قىمباتى-اي", ء"جۇز گرامنىڭ الىگى", "جۇمىسى بىتكەن ەكەن" دەگەن قالجىڭ ولەڭدەرىندە جالقاۋلىققا، بويكۇيەزدىككە سالىنعاندى ساتيرا نايزاسىنا ىلىكتىرىپ، ابدەن سىناپ ءمازى ەتەدى. سىن تۇزەلمەي، ءىس تۇزەلمەيدى - دەمەكشى جاستاردىڭ جامانادەتتەردەن ارىلۋىنا، دۇرىس جولعا تۇسىۋىنە جول سىلتەيدى.
قالامگەر ءتۇبى ءبىر تۇركى باۋىرلار وزبەك تەاتر ساحنا ونەرىنە مول ۇلەس قوسۋمەن بىرگە، حالىقتار دوستىعىنا ەرەكشە ءمان بەردى. دراماتۋرگ ۆاسيت حاليلوۆتىڭ "سىنعان قانات" ، "ناتيجە" اتتى ساتيرالىق يتەرمەديالارىن قازاق تىلىندە شەبەر سويلەتە ءبىلدى. شىعارماداعى ءاربىر كەيىپكەردىڭ ءسوزىن ىقشامداپ اۋدارۋ بارىسىندا ناعىز شەبەرلىك تانىتقانىن، وقىرمانداردىڭ وڭ باعاسىن العاندىعىن بايقاۋعا بولادى.
بيىك تالانت، عالىم ءارى قالامگەر، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جىگىت اعاسىن جاقسى بىلەتىن دوستارى اعالارى قالامگەر جايلى ءوز ەستەلىكتەرىن جاستارعا ايتىپ وتىرادى.
ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۋتفۋللو حوجاەۆ: "ونىڭ ارمانى وتە كوپ ەدى. ۋاكىت تالابىنان تۋىنداعان عالىم - ەكونوميكالىق كيبەرنەتيكا سالاسىنىڭ اۆتوماتتاندىرىلعان باسقارۋ-جۇيەسى بويىنشا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ول عىلىمي جۇمىستارعا ۇلكەن قيىنشىلىقتاردى جەڭە وتىرىپ، ەڭبەكسۇيگىشتىگى ارقىلى قولى جەتتى. دوسىنا ادال، ارىپتەستەرىنە شىنايى منەزىمەن دارالاندى... " دەپ ەسكە العان.
ادامگەرشىلىك، سەرىلىك، ءىلتىپات - جاقاڭنىڭ بويىنا بىتكەن قاسيەتتەر ىسپەتتى. ونىڭ ىستەيتىن سىي-سياپاتتارى تەك اۋىلدا، ۇيدە جۇرگەندە عانا ەمەس، «قىرىق قادام الىسقا شىققان مۇساپىرلىك» ساپاردا دا قالعان ەمەس. ال، ونىڭ دۇنيەگە كوزقاراسى، ەلگە، ادامدارعا دەگەن ماحابباتى، عىلىمداعى جاڭالىقتارى، قالامگەرلىكتە وزىنەن كەيىنگىگە قالدىرعان ناقىل سوزدەرى مەن ولەڭ جولدارى حالىقتى ءتانتى ەتە العان، - دەپ جازعان تاشكەنت قارجى ينستيتۋتىنىڭ پروفەسورى قاجىاكبار اعا ءسالىموۆ.
اعامىزدىڭ دوسى فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جورابەك قالتۇرسىنۇلى ءوز ەستەلەگىندە: "ولەر بالا - وزگەشە", - دەيدى دانا حالقىمىز. جاقسىلىق ءوز قاتارلارىنىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىك تۇراتىن، ەرەكشە جان ەدى... 1988 جىلى جەلتوقساننىڭ 28-جۇلدىزىندا ونىڭ اۋىر جاعدايدا ەكەندىگى تۋرالى تاشكەنتتەن سۋىق حابار ەستىدىم، ەكى كۇننەن سوڭ ونىڭ قايتىس بولعانىن بىلدىك. ءدۇيىم ەل-جۇرتى، دوستارى جيىلىپ، ءوزى بالالىق شاعىن وتكىزگەن قاراتوبەنىڭ باۋىرىنا - مولدابەك اتاسىنىڭ جانىنا جاقاڭدى جەرلەدىك»...
ءيا، قايران ەسىل ەر، جاقسىلىق اعا شىن مانىندەگى حاس تالانت يەسى ەدى. «جاقسىعا ءجۇرىم جوق ...» دەمەكشى، وكسىگىن باسا الماي كەتكەن اعامىز قازىر ءتىرى بولعاندا 70 جاسقا تولعان بولار ەدى، امال نەشىك.
كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىنى، جاقسىلىق اعامىزدىڭ كوكەيىنەن جارىپ شىققان ولەڭدەرى، اندەرى،ايتىپ كەتكەن اسىل سوزدەرى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ ەسىندە مانگى ساقتالا بەرەتىندىگى.
ءمىرزادىلدا ءابدىراحمان،
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
دوتسەنت.
استانا.
«اباي-اقپارات»
