كيەلى سىر بويىندا 30-عا تارتا احۋن ءومىر ءسۇرىپ، ءوز ىلىمدەرىنىڭ جەمىسىن سەپكەن ەكەن. و دۇنيەگە بارعان جابىلمايتىن ءۇش امال داپتەرىنىڭ ءبىرى سەنىڭ تاربيەلەگەن شاكىرتىڭنەن تۇسەتىن ساۋاپ دەسە ول الىمداردىڭ قابىرىنە ءالى دە نۇر قۇيىلىپ جاتقان بولار. ويتكەنى ولار الدىنا كەلگەن الىمدى بالانىڭ اعىمىن قايىرعان جوق. الايدا كەڭەستىك ساياساتتىڭ كۇرزىسى ولار جاققان شىراق ءبىرجولا ءوشىرىپ تاستادى. ول سوققىنىڭ قاتتى بولعانى سونشا ءالى دە سول احۋنداردى ماقتان ەتىپ ايتۋعا قۇلىقسىز ەتۋدە.

ال ەندى سول احۋن دەگەن كىم؟ قىسقا عانا ايتاتىن بولساق الىمداردان قول الىپ (يكزام) ءار سالانىڭ عالىمى، اعارتۋشىسى اتانىپ، ەلدى رۋحاني دامىتىپ، ساۋات بەرىپ، ھاق ءدىنىمىزدىڭ قاينار كوزىنە اينالعان جان.  الايدا، بۇگىندەگى زەرتتەۋشى - عالىمدارىمىز وسى قاسيەتتى جاندار - احۋندار تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارىن كەشەۋىلدەتىپ كەلەدى. ولاردى زەرتتەپ، قاسيەتتەرىن پاش ەتىپ جاتقان وقۋشى مەن ۇستازدار دا كوپ ەمەس. سوندىقتان بولار احۋندار جايلى ەستەلىكتەر اڭىزعا اينالىپ، كوپ بۇرمالانۋعا ۇشىراپ بارا جاتىر. ياعني احۋنداردىڭ اۋىلى اڭىزاقتا قالىپ بارا جاتقانداي. ولاردىڭ قاسىندا كەڭەس زامانىندا ءبىر جەردە باسشى، ديرەكتور، رايكوم بولعان ادامداردىڭ كىتابى كوپ. ال سول كىتاپتىڭ سىرتقى قۇنى قوماقتى بولعانمەن ىشىندە ءىلىپ الار دانەڭە تاپپايسىڭ. سونىڭ ورنىنا نەگە احۋندەر مەن بابالار جونىندە كوپتەپ كىتاپتار شىعارماسقا؟ ويتكەنى ولاردىڭ بار عۇمىرى ۇلگى ەمەس پە؟

كيەلى سىر بويىندا 30-عا تارتا احۋن ءومىر ءسۇرىپ، ءوز ىلىمدەرىنىڭ جەمىسىن سەپكەن ەكەن. و دۇنيەگە بارعان جابىلمايتىن ءۇش امال داپتەرىنىڭ ءبىرى سەنىڭ تاربيەلەگەن شاكىرتىڭنەن تۇسەتىن ساۋاپ دەسە ول الىمداردىڭ قابىرىنە ءالى دە نۇر قۇيىلىپ جاتقان بولار. ويتكەنى ولار الدىنا كەلگەن الىمدى بالانىڭ اعىمىن قايىرعان جوق. الايدا كەڭەستىك ساياساتتىڭ كۇرزىسى ولار جاققان شىراق ءبىرجولا ءوشىرىپ تاستادى. ول سوققىنىڭ قاتتى بولعانى سونشا ءالى دە سول احۋنداردى ماقتان ەتىپ ايتۋعا قۇلىقسىز ەتۋدە.

ال ەندى سول احۋن دەگەن كىم؟ قىسقا عانا ايتاتىن بولساق الىمداردان قول الىپ (يكزام) ءار سالانىڭ عالىمى، اعارتۋشىسى اتانىپ، ەلدى رۋحاني دامىتىپ، ساۋات بەرىپ، ھاق ءدىنىمىزدىڭ قاينار كوزىنە اينالعان جان.  الايدا، بۇگىندەگى زەرتتەۋشى - عالىمدارىمىز وسى قاسيەتتى جاندار - احۋندار تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارىن كەشەۋىلدەتىپ كەلەدى. ولاردى زەرتتەپ، قاسيەتتەرىن پاش ەتىپ جاتقان وقۋشى مەن ۇستازدار دا كوپ ەمەس. سوندىقتان بولار احۋندار جايلى ەستەلىكتەر اڭىزعا اينالىپ، كوپ بۇرمالانۋعا ۇشىراپ بارا جاتىر. ياعني احۋنداردىڭ اۋىلى اڭىزاقتا قالىپ بارا جاتقانداي. ولاردىڭ قاسىندا كەڭەس زامانىندا ءبىر جەردە باسشى، ديرەكتور، رايكوم بولعان ادامداردىڭ كىتابى كوپ. ال سول كىتاپتىڭ سىرتقى قۇنى قوماقتى بولعانمەن ىشىندە ءىلىپ الار دانەڭە تاپپايسىڭ. سونىڭ ورنىنا نەگە احۋندەر مەن بابالار جونىندە كوپتەپ كىتاپتار شىعارماسقا؟ ويتكەنى ولاردىڭ بار عۇمىرى ۇلگى ەمەس پە؟

ماسەلەن  "قالجان احۋن" اتتى ومىرباياندىق كىتاپتا احۋننىڭ نەمەرەسى شامسيا قالجانوۆا: "احۋن دەگەنىمىز ءسوز شەبەرى جانە زاڭگەر" دەپ تۇسىنىك بەرگەن. ال ونى ەندى بىرەۋلەرى ء"دىنىمىزدى ناسيحاتتاۋشى، اعارتۋشى" دەيدى. ەسىمدەرى ەلگە كەڭىنەن تانىمال وراز - مۇحامەد احۋن، قالجان احۋن،  اعايىندى قوجاباي جانە الداشباي، داۋلەتنازار مەن   سايىپنازار، توقسانباي، نۇرمۇحامەد (تاپال) احۋنداردىڭ ەڭبەكتەرى مەن ءدىني تۇجىرىمدارى وكىنىشكە قاراي بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن جوق. رەپرەسسيانىڭ زۇلماتى الدىمەن وسىنداي قاسيەتتى جاندارعا ءتيدى. ناۋبەت جىلدارى قۋعىنعا الدىمەن ساۋاتتى مولدالار ءىلىندى.  ءتىپتى سول كەڭەستىك زاماننىڭ كەسىر ساياساتىنىڭ سالدارىنان احۋن، يشان-مولدالاردىڭ اتىن اتاي دا المادىق. ولاردىڭ ونەگەلى ىستەرى مەن عيبراتتى ءومىرى تۋرالى، سونداي - اق  قۇندى ەڭبەكتەرىن وقىپ، بىلە المادىق. بىراق "ورنىندا بار وڭالار" دەگەندەي  ەكى-ءۇش جىلدان بەرى ەلىمىز بويىنشا 9 - سىنىپ وقۋشىلارى ءۇشىن ء"دىن نەگىزدەرى" اتتى فاكۋلتاتيۆتىك ءدىنتانۋ ساباعى ەنگىزىلىپ وتىر. "كەتكەنىم كەلىپ، كەمتىگىم تولدى" دەگەن دە وسى شىعار. دەگەنمەن تاريحشىلارىمىز وسى ءدىنتانۋ ساباقتارىندا شاكىرتتەرگە الەمگە تارالعان 4 ءدىن تۋرالى عانا جالپىلاما ايتىپ قويماي،  ەسىمدەرى ەلگە كەڭىنەن تانىمال  ءدىن يەلەرىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن عيبراتتى ىستەرى تۋرالى ساباقتاردا كەڭىنەن ايتىلسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

مىسالى، سونىڭ ءبىرى ەسىمى ەلگە بەلگىلى - ازاماتۇلى مىرزاباي احۋن. ول ەل ىشىندە بەدەلدى، سىيلى بولعانى سونشا الدىنان ەشكىم كەسە وتپەيتىن بولعان. وتە ءبىلىمدى مىرزاباي احۋننىڭ الدىندا توسەلىپ سويلەپ كەتۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەسە كەرەك. وسىنداي ەل ىشىندە مىسى ارتقان احۋننىڭ ءبىر كۇنى بۇحارا قالاسىندا مەدرەسەدە وقىپ جاتقان بالاسى تۋعان ەلىنەن جىراقتا مەزگىلسىز دۇنيە سالادى. ەسكى قازاق سالتىندا، ياعني قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ادەتىندە كىسى ولگەندە، ونىڭ ارتىندا قالعان ەڭ جاقىن ادامىنا جولداس - جورالارىنىڭ بارىپ، ءجۇز كورىسىپ، كوڭىل ايتۋ سالتى بار. مۇندايدا كوڭىل ايتۋ، جۇباتۋ سوزدەردى ەلگە بەدەلدى، سوزگە شەشەن ءبىر ادام عانا باستاپ، باسقالارى سونى قوستاپ، كوڭىل ايتادى. ەستىرتۋدە قايعى ۇستىندەگى كىسىگە سۇيەۋ بولاتىن، كوڭىل ايتىپ كىسىنى جۇباتاتىن سوزدەر بولۋى ءتيىس. ونى كوبىنە تۇسپال سوزدەرمەن باستايتىن بولعان. ارينە احۋنعا  بۇل قارالى حاباردى جەتكىزۋ جاي عانا جۇمىس ەمەس. اقىلداسىپ، كەڭەسىپ، جان-جاققا ادام جىبەرىپ مىرزاباي احۋنعا وسى قايعىلى قازانى ەستىرتۋگە اعايىننىڭ جاقسىسى مەن جايساڭىنان - تابىن قالجان احۋن بولەكبايۇلى، قايقى باتىر جانە الدانازار بي سەكىلدى ەلگە سىيلى ازاماتتار اتتانادى.

"قول باستاۋدان توپ الدىندا ءسوز باستاۋ قيىن"  دەگەندەي مىرزاباي احۋنعا "قازانى قايسىسىمىز ەستىرتكەنىمىز ءجون؟" - دەپ جولاي كەڭەسەدى. سونىڭ ىشىندەگى تابىن قالجان احۋن (قالمۇحامەد) بولەكبايۇلى مۇسىلمانشا وقۋى وتە جوعارى، وي-ءورىسى كەڭ، اقىل-پاراساتى بيىك ادام بولعان. ول 27 جاسىندا بۇحارا -شارىپتەگى ايگىلى (مير-اراب) كوگەلتاش مەدرەسەسىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ "يشان" جانە وعان قوسىمشا "احۋن" اتاعىن الىپ شىققان ادام بولاتىن. سوندىقتان ساپارلاس سەرىكتەرى وعان:

- بۇل شارۋانى ءسىزدىڭ ەستىرتكەنىڭىز دۇرىس بولار ەدى، - دەيدى.

سوندا قالجان احۋن:

- "جۇيرىكتى جۇيرىك كورگەندە اياعى تىپىرلايدى" دەگەن بار.وسى جولى مەنىڭ رەتىم ەمەس،- دەيدى مىرزاباي احۋنعا قازانى ەستىرتۋدەن باس تارتىپ، قالجان احۋن جانىنداعى قايقى باتىرعا سۇراۋلى جۇزبەن قاراسىپتى. سوندا قايقى باتىر:

- مەنى قاپتاعان قالىڭ جاۋعا قارسى جۇمسا، بىراق ەستىرتۋدىڭ اتاي كورمە، - دەپ كەسىپ ايتادى.

ءسويتىپ ۇشەۋى ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، بۇل شارۋانى الدانازار بي ءوز موينىنا الىپتى. بۇلار مىرزاباي احۋننىڭ اۋىلىنا كەلىپ، اۋىل -ايماق، مال - جاننىڭ اماندىعىن قىسقاشا سۇراسقاننان كەيىن احۋننىڭ ۇيىنە كىرەدى دە، جايعاسىپ وتىرعان سوڭ الدانازار بي اڭگىمەنى باستايدى:

- تاقسىر، اللانىڭ ىسىنە شۇكىرشىلىك قاي پايعامباردان قالىپ ەدى؟-دەيدى؟ سوندا مىرزاباي احۋن:

- شۇكىرشىلىك ءداۋىت پايعامباردان قالعان.

- سابىرلىلىق قاي پايعامباردان قالىپ ەدى؟

- سابىرلىلىق ايۋپ پايعامبارىمىزدان قالىپ ەدى.

- تاقسىر، ەندى سىزگە قويار سوڭعى ساۋالىم بار. "شەيىت" دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى، - دەيدى اقىل-پاراساتى مول بي الدانازار.

- "شەيىت" دەپ اللانىڭ بۇيرىعىمەن تۋعان ەلى  تۋعان حالقى ءۇشىن اق ولىمگە باسىن تىككەن نەمەسە توسىننان كەلگەن اپاتتان ەل-جۇرتىن قورعاۋدا قازا بولعانداردى ايتادى. سونداي-اق وسى توپقا ءبىلىم جولىندا تۋعان جەرىنەن جىراقتا ءجۇرىپ، مەرت بولعاندار دا جاتادى،- دەپتى مىرزاباي احۋن.

- تورەلەگىڭىزگە قۇلدىق، تاقسىر. ءبىلىم جولىندا جۇرگەن ۇلىڭىز بۇحارا-ءشاريپ قالاسىندا مەزگىلسىز قازا بولدى. اللا اقىرىن بەرسىن، - دەگەن الدانازار بي كوپشىلىك اتىنان مىرزاباي احۋنعا كوڭىل ايتىپ،  ورنىنان تۇرىپ كورىسىپتى.

ءۇمىت كۇتكەن ۇلىنىڭ دۇنيەدەن جاستاي كەتۋى اكە ءۇشىن ورنى تولماس قايعى. سۋىق حابار توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتكەن مىرزاباي احۋن ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ قالىپتى. ەكى كوزىنەن ەرىكسىز سورعالاپ اققان قايعى جاسى احۋننىڭ بەتىن جۋىپ كەتسە كەرەك. سوندا اعايىننىڭ اتىنان كوڭىل ايتۋشىلاردى باستاپ كەلگەن بي:

- ۋا، تاقسىر، ءداۋىت پايعامبار وتىز ۇلىنان ءبىر ساتتە ايرىلعاندا اللاعا شۇكىرشىلىك ەتىپ، سابىر ويلاعانىن ءوزىڭىز جاڭا عانا ايتىپ ەدىڭىز عوي. سابىر ەتىڭىز، - -دەگەندە:

- ۋا، ەلدىڭ يگى جاقسىلارى! كەشىرىم وتىنەمىن. ادامنىڭ ءتانى توپىراقتان جارالماپ پا ەدى؟ سول توپىراقتى توپان سۋ بۇزىپ، ەركىمنەن ايرىلىپ قالىپ وتىرعانىم عوي، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن احۋن.

وسى جالعىز اۋىز جاۋاپتىڭ وزىنەن-اق ەل اراسىندا بيىك بەدەلگە يە بولعان مىرزاباي احۋننىڭ سابىر يەسى عانا ەمەس، احۋن دەگەن اتىنا لايىق سوزگە شەبەر، ادامگەرشىلىگى جوعارى، بيىك پاراسات يەسى ەكەنى كورىنىپ تۇر. مىنە احۋننىڭ نەمەرەسى شامسيا قالجانوۆا ايتقانداي "احۋن دەگەنىمىز ءسوز شەبەرى" دەگەنىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى. ەل ىشىندە اتى شىققان عۇلاما، ءىلىمدى احۋنداردىڭ مۇنداي عيبراتتى سوزدەرى ەل اراسىندا كوبىنە تەك اۋىزشا تۇردە ايتىلىپ ءجۇر. جازىلعان جاعدايدا دا وقۋلىق كىتاپتارعا كىرمەي قالىپ قويۋدا. ءدىن يەلەرىنىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرى تۋرالى  بۇگىنگى جاس ۇرپاققا ايتىپ وتىرۋ، ناسيحاتتاۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. وسىنى كەستەلى تۇردە جۇزەگە اسىرسا وسكەلەڭ ۇرپاق  يماندىلىققا، ادامگەرشىلىككە قاتىستى اڭگىمەلەردى ساناسىنا ءسىڭىرىپ وسەر ەدى.

سوندىقتان ءدىن يەلەرى عۇلامالارىمىزدى ۇلىقتاپ، ولاردىڭ تازا، تۋرا جولىن ناسيحاتتاپ بويلارىنداعى ادالدىقتى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ كەرەك. ءدىن دەسە توبە شاشى تىك تۇراتىندارعا ايتارىم ەلباسىنىڭ ءوزى اتا-سالتىمىز بەن ءدىنىمىزدى قۇرمەتتەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. ال باسقالاي قيسىق پىكىرگە بەيىم وقىرماندارعا اتارىم اللاھتىڭ اق ادال جولىن ۇستانعان جاندار قۇرمەتى ءۇشىن سول جەرلەرگە نۇر توگىلىپ تۇرادى ەكەن. سوندىقتان اللاعا جاقىن ادامداردىڭ ۇرمەتىنەن قورقىڭىزدار دا، قارا حالىق ىشىنەن تولعامدى وي قوزعاعانداردى كەكەتىپ مۇقاتپاي، كەمشىلىگىن تاپقاندارىڭ جاريا سالىپ بالسىنبەي، حانعا قاراپ سويلەگەن بۇقارداي «كەمشىن جەرىن بيلىككە ايتىڭدار» اعايىن!

«اباي-اقپارات»