جاقىن كۇندەرى (2016 جىل اياعى) ەلىمىزدەن سىبايلاس جەمقورلاردىڭ سوڭعى بەس جىل ىشىندە، ياعني 2011-16 ج.ج. ارالىعىندا، 70 ملرد تگ-دەن استام قاراجاتتى شەت ەلگە شىعارىپ كەتكەندەرى تۋرالى رەسمي ورگاندار ايتتى. كەشە عانا «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى!» دەگەن الاش ۇرپاقتارىنا «بۇل پالە قايدان جابىستى ەكەن؟» دەگەن سۇراق كوكەيگە ەرىكسىز ورالادى.

سىبايلاس جەمقورلىق، ياعني، «كوررۋپتسيا» ءسوزى، لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «ءشىرۋ، بۇزىلۋ، ىدىراۋ..» دەگەندى بىلدىرەدى. ولاي بولسا، جاقسىلىق ەمەستىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى!

ءبىزدىڭ قازاق ۇلتى (سوۆەت داۋىرىنە دەيىن), ءبىزدى، فەوداليزمنەن سوتسياليستىك قوعامعا كاپيتاليستىك قوعامدى كورمەي ءوتتى دەپ قانشا الداسا دا، سوۆەتتىك يدەولوگتار قاتتى قاتەلەستى (نەمەسە ادەيى كورمەدى) دەگەن ويدامىن! سەبەبى، ءيا، ءبىزدىڭ ەل فەودالدىق قارىم-قاتىناستار قالىپتاسقان تۇرعىدا بولدى، ايتكەنمەن، ونىڭ دا ءوز ايتۋلى ەرەكشەلىكتەرى دە بولعان ەدى. سوندا، قىسقاشا ايتساق، ول قوعام – فەودالدى-پاتريارحالدى-رۋلىق قوعام دەر ەدىم. قازاق قوعامى ءوزىنىڭ رۋلاستارىمەن، ياعني جاقىن تۋىستارىمەن، مىقتى بولدى! ونداي بىرلەستىكتىڭ كەز كەلگەن مۇشەسىنە تيگەن رەنىش، بار بىرلەستىككە تيگەن بولىپ جانە بار بىرلەستىككە تيگەن كەمسىتۋ ءاربىر مۇشەنىڭ جەكە وزىنە تيگەندەي بولىپ قابىلداندى. وعان، «اعايىننىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن!»، «نە كورسەڭ دە رۋىڭمەن» ت.ب. ومىردەن الىنعان، ماقال-ماتەلدەر كۋا!

ءبىزدى سوۆەت يدەولوگتارى روسسياداعى ورىس ۇلتى دا قۇلدىق ءداۋىرىن كورمەگەن، ال كاپيتاليزمنىڭ تەك قانا ءبىراز ەلەمەنتەرى عانا بولدى دەپ الدادى! ولاي ەمەس! قۇلدىقتىڭ «كوكەسىن» (ەڭ قىزىعى فەودالدىق ەمەس، كاپيتاليزم داۋىرىندە قاباتتاسا) كورگەن ورىستار ەدى. تىپتەن الىسقا بارماي-اق، پۋشكين مەن تۋرگەنەۆتىڭ شىعارمالارىن مىسالعا كەلتىرەيىك. پۋشكيندەگى («كاپيتانسكايا دوچ») كەيىپكەر - ساۆەليچ ءوز بارينىنە «...شوشقا باقتىرام دەسەڭىز ول ءسىزدىڭ ەركىڭىز. ال مەن قوجايىندارىما ادالمىن. ۆاش ۆەرنىي حولوپ..» دەيدى. ال تۋرگەنەۆ («دۆوريانسكوە گنەزدو») اناسىنا: «...قۇداي ءۇشىن! الىڭىزشى سول ۇيات، قۇلدىق بەلگىنى، ونىڭ موينىنان. ول ءسىزدى تاستاماي، ءوزىڭىزدىڭ جەكە دارىگەرىڭىز رەتىندە، ءسىزدى ارى قاراي دا كۇتە، باعا بەرەدى...»،- دەپ قىنجىلادى. تولستوي شە؟ سونىمەن، ادامداردى اڭشى يتىنە ايىرباستاسا، تولىق دەرەۆنياسىمەن بىرگە كارتاعا ۇتقىزسا، ءوز بەتتەرىنشە ۇيلەندىرسە، بالالارىن تارتىپ الىپ، ساتىپ جىبەرسە، ت.ب. ... ونى قۇلدىق دەمەي نە دەۋىمىز كەرەك؟

قازاق قوعامىندا ونداي سۇمدىقتار ورىن الماعانى انىق! راس، قوعام بولعان سوڭ، ونىڭ ءارتۇرلى مۇشەلەرى (ناقتى جەكە تۇلعالار) بولاتىنى دا انىق. ماتەريالدىق، مورالدىق تۇرعىدان العاندا، بىرەۋ «باي»، بىرەۋ «كەدەي» بولاتىنى دا ءسوزسىز! كوممۋنيستەر ايتقانداي، ەشقاشاندا ادام بىردەي بولماق ەمەس، ايەل مەن ەركەك تە سولاي! مىسالى، فيزيولوگيالىق بەلگىدەن العاندا، كەز كەلگەن ەركەك ايەلدەن 25-30 پايىز فيزيكالىق كۇشتى كەلەتىنى الدەقاشان دالەلدەنگەن! ال، تۇگەل ادامدار بىردەي دەگەن تەك قانا، وتىرىك تە، «ءتاتتى» ميف!

ءبىر نارسە انىق تا، ايشىقتى: ول ءبىزدىڭ اتالارىمىز قۇرعان قاۋىمداستىق-تۋىستىق قوعام بارىنشا اشىق بولعاندىعى! اۋىل اراسىنداعى ۇرىس-كەرىستەر، سول اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ارقىلى شەشىلگەن، رەتتەلگەن. ال، رۋ، تايپا ارالىق قاقتىعىستار سول ەلدەردىڭ اقساقالدارىنىڭ (قارسى جاقتار) كوزبە-كوز وتىرىپ، كۋاگەرلەردى تولىقتاي تىڭداپ، بيلىك ايتۋ ارقىلى رەتتەلگەن. بۇنداي سوت ۇلگىسىنىڭ ارتىقتىعىن تىپتەن، ەۆروپالىق، ورىستىق عالىمدار دا مويىنداعان. اشىق جانە دەموكراتيالى ايتىس، ديالوگ تۇرىندەگى بيلىك، تورەلىك شەشىمىندە ءوز قۇقى تاپتالۋشى جاق بولماعان، ياعني تولىق كەلىسىمگە الىپ كەلگەن. ولاي بولسا، بۇنداي قوعامدا سىبايلاس جەمقورلىق ورىن الۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى ايدان انىق!

ارينە، ول كەزدى وزىمىزشە يدەال رەتىندە ۇسىنىپ وتىرعان جوقپىز، الايدا، كەز كەلگەن ايىپتاۋ، باقىلاۋ، قاداعالاۋ، ونى تارتىپكە شاقىرۋ مەيلىنشە كورنەكتى، اشىق بولسا، تەرىس پيعىلدىڭ دا ازاياتىندىعى ءسوزسىز! وسمان يمپەرەرياسىنىڭ سوت ۇلگىسىنە ەۆروپالىقتار تاڭ قالعان: قارالاتىن ماسەلە، سول ورنىندا قازىلاردىڭ (كادي) شاريعات نەگىزىندەگى ۇكىم-شەشىمدەرىمەن تۋرا سول ساتتە قارالىپ، ۇكىم ورىندالىپ وتىرعان! ال وزدەرىندە شە؟ جىلداپ، ونداعان جىلداپ سوتتاسۋلار ورىن الىپ، سوزبالاۋدىڭ، بۇرمالاۋدىڭ، بيۋروكراتيانىڭ نەشە تۇرىنە ىلىككەن پروتسەسستەردى تاريحتان جاقسى بىلەمىز.
روسسيا يمپەرياسىنىڭ ارىراق تاريحىنا كوز سالايىق. يمپەريانىڭ داۋىرلەپ، ءوزى وتارلاۋعا كوشىپ، كۇشەيىپ، «ازيالىقتاردان» اۋىسىپ، «ەۆروپاعا تەرەزە» اشقانى، پەتر-1 ءنىڭ زامانىنان باستالدى. مەملەكەتتىڭ ساياسي، ەكونوميكا، ارميا، جەكە ادامدار ومىرىندەگى ت.ب. سالالاردىڭ بارلىعىندا جاڭعىرۋ-مودەرنيزاتسيا باستالدى. وعان كۋا رەتىندە، سول كەزدە ورىس تىلىنە 5 مىڭنان استام جاڭا سوزدەر قوسىلعانىن ايتا كەتسەك. كوررۋپتسيامەن اياۋسىز كۇرەس ءۇشىن، جاڭا شتاتتار، وبەر-كانتسلەر، تاينايا جاندەرمەريا ت.ب. ورگاندار اشىلدى.... كوپتەگەن ەۆروپالىق اۆانتيۋريستەر، ءوز ەلىنە سىيماعاندار ت.ب...، ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى (اسىرەسە نەمىستەر) كوپتەپ كەلدى. ال كەيىنىرەك، فرانتسيادا «گەتتو» ءتارتىبى الىنىپ تاستالعان سوڭ، ەۆرەي وكىلدەرى اعىلدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا ولاردىڭ، يمپەرياداعى سانى 3 ملن-نان استام بولعان ەكەن. ۇمىتپاڭىز، ويتكەنى ولار ەشقاشاندا قارا جۇمىس ىستەمەگەن. ال، ءبىلىمدى ۇلت وكىلدەرىنە، ءبىلىمسىز، مەشەۋ قالعان ۇلت وكىلدەرىن قاناۋ، الداۋ، ارباۋ، ءوز ايتقانىن جاساتۋ ت.ب. تۇككە دە تۇرمايتىنى بەلگىلى!
بۇل جاڭعىرۋلارمەن بىرگە، ەسكى ءتارتىپتىڭ ورنىنا ورنىققان جاڭا داستۇرلەرمەن قاباتتاسىپ، قاتارلاسىپ، نەشە ءتۇرلى ۇلگىلەرىمەن بيۋروكراتتىق اپپارات پايدا بولدى. سىبايلاس جەمقورلىققا دا كەڭ جول اشىلدى.
ەڭ قىزىعى، «كوررۋپتسيامەن» ەكپىندى كۇرەستى پەتر-1 پاتشانىڭ ءوزى باستاعانى. الايدا، ونىڭ اياۋسىز كۇرەسى، كوبىنە تەك قانا ۇساق چينوۆنيكتەردى قاتاڭ (تىپتەن ءولىم جازاسىنا) جازالاۋمەن عانا شەكتەلدى. ال بيلىكتىڭ جوعارعى ەشالونىنداعىلار بارىنشا «بىلىكتىلىكتەرىن» پايدالانىپ ايتارلىقتاي «جەتىستىكتەرگە» (تىپتەن دۆورياندىق تيتۋلدارعا) قول جەتكىزدى. ال ويلانايىق، بىزدە دە كەشەگى 90 جىلدارداعى «رەكەت-بانديت-قاراقشىلاردىڭ» قازىرگى بالالارى پروكۋراتۋرا-سوت-مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندە «وتىرسا»، ولاردان ءبىز نە ءۇمىت كۇتپەكپىز؟ ولاردىڭ كورگەنى «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» ەمەس پە؟! ولار وزدەرىن زاڭعا باعىنۋ ەمەس، وزدەرىن ناعىز زاڭ تالاپتارى سياقتى سەزىنەدى عوي (مىنگەندەرى قىمبات اۆتوكولىكتەر، جۇرگەندەرى قىمبات جەرلەر، تىپتەن، قولدارىن، ساۋساقتارىن اشىپ ۇستايتىن مانەرىنە دە قاراڭىزشى)! بۇل دا ءبىر ءبىزدىڭ اۋرۋىمىز.

بيۋروكراتيالىق اپپارات كۇشەيگەن سايىن، و. بەندەر ايتپاقشى «ۆولوكيتا»، ياعني، سوزبالاۋ، قاساقانا جاپەلدەمەلەتۋ، ادەيى ناقتى جاعدايدى بۇرمالاۋ ت.ب. دا كۇشەيە تۇسەدى. قوعام مۇشەلەرىنىڭ تومەنگى-جوعارى ساتىلارى پايدا بولادى، ياعني جوعارى ساتىلارداعىلار، وزدەرىن ۇستەم سەزىنەدى.
ال، ءبىزدىڭ قازاقتا قالاي ەدى؟ «ازۋى التى قارىس»، اتاقتى حان ابىلايعا، قاراپايىم جۇرت وكىلى رەتىندە بۇقار جىراۋ:
-مەن سەنى العاش كورگەندە،
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ!
ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ،
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ...،- دەسە، جەتىسۋدىڭ ايگىلى سۇلتانى، ابىلايحاننىڭ شوبەرەسى، قازاق-قىرعىز بالاسى حان اتاعان تەزەك تورەگە، كەنەن اتامىز ايتقانداي «قاڭعىرىپ، تانتىراپ» جۇرگەن بالا-اقىن جالايىر باقتىباي: - اسسالاماعالەيكۋم، تەزەك تورە،
ەلدەن جىلقى قويماعان، كەزەپ تورە.
قىسى جازى جەگەنىڭ ۇرلىق ەتى،
اقيرەتكە باراسىڭ، نە دەپ تورە...،- دەيدى.!

سوندا، بۇل دەگەنىمىز، جاي عانا ادامنىڭ بيلەۋشىگە سولاي ايتقانى ەرلىك پە، الدە بيلەۋشىنىڭ سول ايتقاندى تىڭداي، قورىتىندىلاي بىلگەن مارتتىگى مە؟ ءيا! بۇل سونىڭ ەكەۋى دە، بۇل ءبىزدىڭ دالا دەموكراتياسىنىڭ ۇلگىسى! قازاقتا قارعىس-ۇرىستىڭ ەڭ جامانى، «بەتىڭ كۇيگىر، بەتسىز نەمە...» دەپ كەلەدى، ياعني، ارىن جوعالتقان ادام، ادامدىق قاسيەتتەن ايرىلدى دەگەن ءسوز! اسىل دا، تەكتى حالقىمىز ارىن ساقتاعان، ونى ومىردەن دە جوعارى باعالاعان!

ورىس قوعامى بيۋروكراتيالىق اپپارات جايىلعان سايىن قالاي دامىدى دەگەن سۇراققا وي جۇگىرتسەك. كلاسسيكتەردىڭ جازبالارىندا «تىپتەن ستول جەتىسپەسە، تەرەزە الدىنا دا وتىرىپ الىپ، جالاقى الماسا دا... قاعاز جازۋدا» دەلىنەدى. ا. كارامزيننىڭ يمپەراتوردىڭ «يمپەرياداعى جاعداي قالاي؟» دەگەن سۇراعىنا ءبىر-اق اۋىز «ۆورۋيۋت» (ۇرلايدى) دەگەن اتاقتى-تاريحي جاۋابى بار! «جازعىشتار» دەگەنگە كەلسەك، «دياچي، پوددياچي، پودوتدەل، پيسار، چەلوبيتنىي، تولماچ ت.ب.» سياقتى، قىزمەتكەرلەر-وتىنىشتەر پايدا بولدى. سول سياقتىلاردىڭ ستولدارىنىڭ شەتىندە كادىمگى، ءبىر-ەكى ۋىس قۇم ءۇيىلىپ تۇراتىندىعىن قازىرگىلەر بىلە مە؟ ول، سۇرانۋشى، تۇتىنۋشى-قاردار كەلگەندە سول قۇمعا ۇساق تيىن-پيىن تىعىپ كەتۋ ءۇشىن ارنالعان! قولمەن العان جوق، ياعني، بولادى! سىبايلاستىقپەن «اياۋسىز» كۇرەستى بيۋروكراتيا قالاي جەڭەتىندىگىن بايقاپ، كورۋ ءۇشىن گوگولعا جۇگىنەيىك، «مەملەكەتتىك قىزمەتكەر چيچيكوۆ مۇلدە پارا المايدى! سۇرانۋشىنى جىميىپ قارسى الىپ، ەرتەڭ قاعازىن ۇيىنە اپارىپ بەرەتىنىن ايتادى. ءماز بولىپ، تاڭ قالعان ادام ۇيىنە كەتەدى. بىراق، ول جاۋاپ ەرتەڭ تۇرماق ءبىر جەتىدەن سوڭ دا كەلمەيدى. ىزدەپ بارسا، تاعى دا سول، ادەپتىلىك، جىميىس، جۇمىس كوپتىگى ءۇشىن كەشىرىم... سوسىن، شىدامى تاۋسىلعان سۇراۋشى سۇراستىرا باستاسا، «بەرۋ» كەرەكتىگى انىقتالادى! ول بايقۇس شە، - وۋ، مەن بەرۋگە دايىنمىن عوي، ءتيىستى 25 تيىنىن!...،- دەسە، وعان، - قايداعى... ونداي مەملەكەتتىك قىزمەت (انىعىندا مۇلدە ولاي ەمەس، ولاردىڭ باستى مىندەتى), قازىر «بەلەنكايا» (10 سوم. بۇرىنعىدان 40-50 ەسە ارتقان) تۇرادى» دەگەن جاۋاپ الادى! سونى اقىرى، امالى تاۋسىلعان تۇتىنۋشى، ىشتەي، «بوقتاپ-بوقتاپ، سىباپ-سيپاپ» السا دا، امالى تاۋسىلىپ بەرەدى! ويتپەسە، شارۋاسى شەشىلمەيتىنى انىق!

مىنە اقىرى، تاعدىردىڭ تالەيىمەن، سونداي سىبايلاستىقتىڭ پاراقورلىق، الداپ-ارباۋشىلىق، دامەتىپ-بوپسالاۋشىلىق، قىزمەتتىك ورىنىن پايدالانۋشىلىق ت.ب. تۇرلەرى جايلاعان يمپەريانىڭ بوداندىعىنا ۇشىرادىق. مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان اسىل تۇركى-الاشتىق قاسيەتىمىزدەن ايرىلدىق. ودان ارعى تاعدىرىمىز، بارلىق ەۆروپالىق الدىڭعى قاتارداعى ويلاۋشىلار: «ەڭ ءبىر ارتتا قالعان، مەشەۋ ەلدە، ساياسي جاعىنان قاراما-قايشىلىقتارى تولى ەلدە، وزبىرلىقققا ابدەن ۇرىنىپ، باسقا ەلدەردى باسىپ-جانشىعان، تومەندەگىلەرىنىڭ ويلاۋ قابىلەتى دە جوق ەلدە... سوتسياليستىك-كوممۋنيستىك يدەيالاردى قالاي ىسكە اسىرماقشى...» دەگەن قىزىل يمپەريامەن بايلانىستى بولدى. ءار قازاق جەكە تۇلعا رەتىندەگى قايسارلىعىنان، جوعارى ويلاۋشىلدىعىنان ايرىلدىق! نامىستى جوعالتتىق! جەمقورلىعى اشكەرە بولعانداردىڭ ءوزى كەتۋدىڭ ورنىنا، الدەبىر جولداردى تاۋىپ، قۇتىلىپ، ودان ءارى ۇياتسىزدىقپەن تايراڭداپ جۇرەتىن جاعدايعا جەتتىك. ارى نە بولارىن...

ازامات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ

Abai.kz