كالپاكوۆسكيدىڭ عوي كىم ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى، ال البان تازابەكتى كازىرگى قازاقتىڭ كوبى بىلمەيدى. ويتكەنى ول – جەتىسۋدا ورىس بوداندىعىنا العاش قاسقايىپ قارسى شىققان، سوندىقتان اتى دا، ءىسى دە ۇمىت بولۋعا ءتيىستى ادام. ول تۋرالى ۇزاق جىل ايتىلمادى، جازىلمادى، ءسويتىپ جۇرگەندە، بىلەتىندەردىڭ ءبارى و دۇنيەگە اتتانىپ كەتتى، بىلمەيتىندەر سونداي ادام بار ەدى دەپ قايدان ىزدەسىن؟ ال ساياسات پەن تاريحتىڭ تارازىسىنا سالعاندا، تازابەك – ۇمىتۋعا مۇلدە بولمايتىن ايرىقشا باتىر.

شەجىرە دەرەك بويىنشا، ول – البان تايپاسىنان تارايتىن المەرەك ابىزدىڭ ۇرپاعى. اكەسى – قالماقتارعا قارسى سوعىستا اتى شىققان پۇسىرمان باتىر. زەرتتەۋشى وراز قاۋعاباەۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، 1916-جىلعى قارقاراداعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ءبىر باسشىسى اۋباكىر – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» ايتىلاتىن اۋباكىر – سول تازابەكتىڭ بەل نەمەرەسى، سولتانبەك دەگەن بالاسىنان تۋعان («تازابەك بي»، «حالىق كەڭەسى»، 23.07.94). بۇل ءسوزدىڭ راستىعى كۇمان تۋدىرمايدى، ويتكەنى ءىلياس جانسۇگىروۆ جىيناعان «جاركەنت ويازىندا» دەگەن دەرەكتەردىڭ ىشىندە اۋباكىر سۇلتانبەكۇلىنىڭ ەستەلىگى بار، سوندا ول: «مەنىڭ اكەم تازابەك الباندى العاش ورىس العاندا، قارامايمىن دەپ قارسىلاسىپ ءجۇرىپ، ورىستان وققا ۇشىپ ولگەن ەكەن»، — دەپ جازادى ء(ىلياس جانسۇگىروۆ «جەتىسۋ»، الماتى، 2001, 74-بەت). اتاسىن اكە دەي بەرەتىن ادەت بويىنشا، اۋباكىردىڭ تازابەكتى «اكەم» دەۋىندە ەشقانداي ەرسىلىك جوق دەپ ويلايمىن. پ.رۋميانتسەۆتىڭ «جاركەنت ۇيەزى» كىتابىندەگى «اۋىل بويىنشا ءتىزىم» بولىمىندە 93-قاۋىم، المەرەك رۋى بويىنشا جاقىپبەك (دجاكپەك) سولتانبەك، ۋاككاس سولتانبەك، دامباي تازىبەك، چوكپا سولتانبەك دەگەن كىسىلەر دالاتىسايدى; ابىلگازى سولتانبەك، تەزەك تازابەك، اۋباكىر سولتانبەك، سادىكپەك سولتانبەك دەگەن ادامدار كەڭسۋدى مەكەندەيدى دەپ كورسەتىلگەن. اتى-جوندەرىنە قاراعاندا، ولاردىڭ تازابەككە تۋىستىعى بار.

تازابەكتىڭ بي بولعانى دا داۋسىز، دالەلدى. 1846-جىلدىڭ 23-ماۋسىمىندا ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سۇلتاندارى، بيلەرى مەن رۋ باسىلارى رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋعا بايلانىستى مىندەتتەمە الادى. سول مىندەتتەمەگە تازابەك تە قول قويعان. مىندەتتەمە ورىس جانە اراپ ارىبىمەن ورىس جانە قازاق تىلىندە جازىلعان. ءبىرىنشى بولىپ سۇلتان سۇيىك ابىلايحانوۆ قول قويسا، 29-بولىپ «بيلەر» دەگەن قاتاردا «تازابەك بۋسۋرمانوۆ» دەگەن ورىسشا جازۋدىڭ وڭ جاعىندا تازابەكتىڭ اراپشا قولى مەن الباننىڭ تاڭباسى تۇر («كازاحسكو – رۋسسكيە وتنوشەنيا ۆ XVIII — ءحىح ۆەكاح». «ناۋكا»، 1964, 319 جانە 324-بەت). ال ۇيعىر تاريحشىسى م.كابيروۆتىڭ زەرتتەۋىندە تازابەك مەركى بولىسىنىڭ بۇرىنعى باسقارۋشىسى دەلىنەدى («پەرەسەلەنيا يليسكيح ۋيگۋر ۆ سەميرەچە». الماتى، 1951. 40-بەت).

ءوستىپ ورىس پاتشالىعىنا ۋادە بەرىپ قول قويعان، بولىس بولعان، ورىستان پراپورشيك دەگەن دارەجە العان تازابەكتىڭ كەيىن ورىس بوداندىعىنا قارسى كۇرەسۋىندە نە سەبەپ بار؟

مەنىڭشە، ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى تازابەكتىڭ اقىلدى، كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان وقىيعالارعا حالىق مۇدەسىنە وراي باعا بەرە الاتىن كورەگەندىگىندە بولسا كەرەك. ورىس وتارشىلارى ءاۋ باستا قازاققا جىلى سويلەپ، جاقسى ۋادە بەرىپ جاقىندادى، قىتايدىڭ، قىرعىزدىڭ، قوقاننىڭ قوقاڭداۋىنان قورعاۋشى بولدى. 1846-جىلى ىلە بويىنا كەنەسارى كەلدى، ونىڭ وندا كەلۋى پاتشا وكىمەتىنىڭ مازاسىن الدى: بوداندىققا بەت بۇرعان ەلدىڭ پەيىلىن بۇزۋى مۇمكىن-ءدى. جانە سولاي بولدى دا. كەنەسارىنى قىرعىزداردىڭ تۇتقىن ەتۋى، اقىرىندا ونى ءولتىرۋى، سول وقىيعالاردىڭ تۇپكى تۇرتكىسى ورىس پاتشالىعىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى ەكەنى تازابەك سىندى ەل قامىن ويلاي بىلەتىن ازاماتتاردى، ءسوز جوق شوشىندىرعان بولۋ كەرەك. 1847-جىلى قاپال قالاسى اسكەري بەكىنىس ورنىنا اينالدى، 1854-جىلى كونە الماتىنىڭ تۇبىنە ۆەرنىي بەكىنىسى سالىندى، قىرعىزدىڭ سارىباعىشى مەن بۇعىسى ءوزارا سوعىسىپ، قىرعىنعا ۇشىراعان بۇعىلار قاشىپ جاركەنت ۇيەزىنىڭ جەرىنە تىعىلدى. بۇعىلار ىستىق كولدىڭ شىعىسىن جايلايتىن جانە قىتايدىڭ بودانى سانالاتىن، ال سارىباعىشتار ىستىق كولدىڭ باتىسىن مەكەندەگەن جانە قوقاندىقتاردىڭ قولاستىندا بولاتىن. قىتايدان ەش كومەك بولمايتىنىن بىلگەن بۇعىلىقتار ەندى امال جوق پانا ىزدەپ ورىس پاتشالىعىنىڭ قولاستىنا وتۋگە ۇمتىلدى. مۇنىڭ ءبارى ەل اراسىن، شەگارانىڭ جاعدايىن قاتتى شيەلەنىستىردى. 1858-جىلى ۇلى ءجۇز پريستاۆى بولىپ كەلگەن كالپاكوۆسكي 1860-جىلى تويشىبەك بەكىنىسىن تالقانداپ، قوقاندىقتاردىڭ سوڭعى ءۇمىتىن ءۇزدى. ورىستان گورى وزبەگىم ءتاۋىر مە دەپ ءدۇدامال جۇرگەن تالاي قازاق ەندى امالسىز ورىستىڭ زەڭبىرەك كۇشىنە مويىنسۇندى. 1867-جىلى جەتىسۋ كازاك ورىس اسكەرى جاساقتالدى، جەتىسۋدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە اسكەري-عىلىمي ەكىسپەديتسيالار ۇزدىكسىز جونەلتىلىپ جاتتى; پىشپەك، توقماق، تۇركىستان ورىسقا قاراپ قالدى، قۇرساۋ كۇن ساناپ تارىلىپ كەلە جاتتى. وسى تۇستا ارعى-بەرگىنى سالىستىرا ءبىلىپ، قازاققا قاي جولدىڭ پايدالى ەكەنىن پايىمداۋعا تىرىسقان تازابەك وتارلاۋشى ورىس بولا ما، وزبەك بولا ما، ولاردىڭ تۇپكى ماقساتى ءبىر ەكەنىن سەزە بىلگەن سەكىلدى. شۇرايلى جەردى، قولايلى قونىستى كەلىمسەكتەر الىپ جاتقانىن كوردى، قازاقتىڭ موينىنا ءىلىنىپ جاتقان قامىتتىڭ قاۋىپتى ەكەنىن ءىشى سەزدى، سەزىكتەندى، سوندىقتان ەندى وعان شاماسى جەتكەنشە قارسىلىق جاساي باستادى: اۋەلى سوزىمەن، ناسيحاتىمەن، ەل ىشىندەگى ءوزىنىڭ بەدەلىمەن. ونىڭ ول ارەكەتى كالپاكوۆسكيدىڭ، باسقانىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، كوزىنە تۇسپەي قالعان جوق. تەكەتىرەس وسىدان باستالدى، سودان اسقىندادى، شەنگە، اتاققا تازابەك ساتىلمادى.

ول كەزدە ورىس-قىتاي شەگاراسىنىڭ ارعى، بەرگى بەتىندە ارالاس-قورالاس وتىرعان البان، سۋان تايپاسى قىتاي جەرىندەگى مۇسىلمان حالىقتارىمەن دە ساۋدا-ساتتىق الىم-بەرىم جولىمەن تىعىز بايلانىسىپ تۇردى. شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىر، دۇڭگەن حالىقتارىنىڭ نارازىلىعى شەگاراداعى جۇرتقا قۇپيا بولماسا كەرەك-ءتى. سەبەبى ول كەزدە سۋان تايپاسىنىڭ اعا سۇلتانى ادامسات يباتوۆ ۇسەك وزەنىنىڭ شىعىس بەتىندەگى شەجىن دەگەن اۋىلعا ورنالاسقان-دى، ال شەجىن تۇرعان ۇسەك پەن قورعاس وزەندەرىنىڭ ەكى اراسى رەسمي تۇردە قىتايعا قارايتىن، ونىڭ سولاي ەكەنىن شوقاننىڭ 1856-جىلى قۇلجاعا بارعان ساپارناماسىن وقىعان ادام دا بىلەدى. 1860-جىلداردىڭ باسىندا دۇڭگەن كوتەرىلىسى بولدى، ودان كەيىن قاشعاردىڭ بيلەۋشىسى جاقىپبەك بۇكىل شىعىس تۇركىستاندى وزىنە قاراتىپ الدى. 1864-جىلى قىتايدا تارانشى-دۇڭگەن كوتەرىلىسى جەڭىسكە جەتىپ، بىراق ارتىنان دۇڭگەندەر مەن تارانشىلار ءوزارا قىرىلىسىپ، اقىرىندا تارانشىلار (ۇيعىرلار) دۇڭگەندەردىڭ قىرعانىن قىرىپ، قىرماعانىن قۋىپ، قۇلجادا جەكە ۇيعىر سۇلتاناتىن قۇردى. ورىس پاتشالىعى ول كوتەرىلىستىڭ وزىنەن بۇرىن باسقا حالىققا اسەر ەتەتىن ۇلگىسىنەن قورىقتى. قورقۋى بەكەر دە ەمەس-ءتى.

تازابەك باتىر ۇيعىر سۇلتانى ءابىل-وعلىمەن بايلانىس جاساپ، ورىس بيلەگەن ەلدەن وپا تاپپايمىز دەپ، مىڭ ءۇي الباندى ۇيعىر سۇلتاناتىنىڭ جەرىنە كوشىرىپ اكەتتى. بۇل گۇبىرناتىر كالپاكوۆسكي ءۇشىن دە، ورتالىقتاعى ورىس شەنەۋنىكتەرى ءۇشىن دە كۇتپەگەن جاعداي ەدى. ورىس شارۋالارىن بوساعان جەرگە اكەلىپ ورنالاستىرۋ ءۇشىن، ءبىر قاراعاندا، قولايلى بولعانمەن، مۇنشالىق ەل-جۇرتتىڭ بىردەن ۇدەرە كوشىپ كەتۋى ساياسي جانە وزگەگە ۇلگى بولۋ جاعىنان وتە قاۋىپتى بولاتىن. رەسەي قولاستىنا قاراۋعا اشىق قارسىلىق جاساۋدىڭ بۇل ايرىقشا جانە ەشكىم كۇتپەگەن ءتۇرى ەدى. اناۋ-مىناۋ ازىن-اۋلاق تا ەمەس، ءبىر ۇيدە ورتا ەسەپپەن ول كەزدە بەس ادامنان بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەگەندە، كوشىپ كەتكەن مىڭ ۇيدە، كەم دەگەندە، بەس مىڭ ادام بار دەگەن ءسوز. بۇل ەلەمەۋگە، ءمان بەرمەۋگە بولمايتىن وقيعا ەدى. كالپاكوۆسكيدىڭ قاتتى شيرىققانى، قالايدا باتىل ءبىر ارەكەت جاساۋعا بەكىنگەنى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنان دا بايقالادى.

يۋ.گ.بارانوۆا مەن ا.ۋ.جاندوسوۆ: «پروتەستنىي حاراكتەر نوسيلي، نەسومنەننو، دۆە بولشيە وتكوچەۆكي ۆ يليسكي كراي، يمەۆشيە مەستو ۆ ناچالە 1871 گ.، – كازاحوۆ رودا البان (پو رۋسسكيم يستوچنيكام: اتبان) ۆو گلاۆە س پولكوۆنيكوم تسارسكوي سلۋجبى سۋلتانوم تەزەكوم، ۆنۋكوم ابلاي حانا (سۆىشە 1 تىس.چەل.) ي رودا كىزاي ۆو گلاۆە س ۆولوستنىم ۋپراۆيتەلەم تازابەكوم (سۆىشە 5 تىس.چەل.). نەۋداۆشاياسيا پوپىتكا ۋرەگۋليروۆات ديپلوماتيچەسكيم پۋتەم ۆوپروس و ۆىداچە (ەكستراديتسي) سۋلتانا تەزەكا ي ۆوزۆراششەني سچيتاۆشيحسيا بەگلەتسامي البانوۆ ي كىزاەۆ پوزۆوليلا مەستنىم روسسيسكيم ۆلاستيام سوزدات فورمالنىي پرەدلوگ دليا زانياتيا كۋلدجي، چتو پريۆەلو ك ۆىنۋجدەننوي ساموليكۆيداتسي تارانچينسكوگو سۋلتاناتا»، – دەپ جازادى («تۋعان ولكە»، N1(6) 2006. 73- بەت). تاريحشىلار تازابەكتى قىزاي دەپ قاتەلەسكەنىمەن، ونىڭ بولىس بولعانىن جانە ۇيعىر سۇلتاناتىنىڭ تۇبىنە جەتكەن كالپاكوۆسكي ەكەنىن تاپ باسىپ ايتادى.

جاركەنت ويازىنداعى سول كەزدىڭ جاعدايىن ءوزى جەتىسۋ وبىلىسىنىڭ قونىستاندىرۋ باسقارماسىندا ەسەپكە الۋ ءبولىمىن باسقارعان، سول وبىلىستىڭ شارۋاشىلىعى مەن جەردى پايدالانۋى جونىندە جەتى توم كىتاپ جازعان پ.پ.رۋميانتسەۆتەن ارتىق بىلەتىن ادامدى تابا قويۋ قيىن. سول رۋميانتسەۆ ءوزىنىڭ جاركەنت ۇيەزىنە ارنالعان كىتابىندە (س.پەتەربۋرگ، 1912) ورىس-قىتاي شەگاراسىنداعى جاعدايدى بىلاي تۇسىندىرەدى.

قۇلجادا تاۋەلسىز ۇيعىر سۇلتاناتى قۇرىلىپ، ونىڭ سۇلتاندىعىنا ءابىل-وعلى-حان سايلانعاننان كەيىن، 1865-جىلى ورىس وكىمەتى شەگارانى مىقتاۋعا جەدەل قام جاسايدى. تەكەسكە (كازىرگى ىرايىمبەك اۋدانىندا), بۋراقوجىر وزەنىنىڭ بويىنا (كازىرگى كوكتال اۋىلىنىڭ قاسى), اياق سازعا (بەلجايلاۋدىڭ شىعىس جاق ەتەگى), شونجىعا اسكەري اتىرەت قويادى. الايدا پاتشا وكىمەتىنىڭ بودانى سانالاتىن جەرگىلىكتى البان-سۋاندار ول اتىرەتتىڭ تۇرعانىنا دا، وزدەرىنىڭ بولىس-بولىسقا 1864-جىلى بولىنگەندىگىنە دە قاراماستان، 1866-جىلى تارانشى سۇلتاناتىنىڭ شەگاراسىنا ەمىن-ەركىن ءوتىپ كەتەدى. ونىمەن دە قويماي، ولار ورىس بەكەتتەرىنە شابۋىل جاساپ، مالدارىن ايداپ اكەتەدى. ورىس وكىمەتى ۇيعىر سۇلتاناتىنان ولاردى قاتاڭ جازالاۋدى قايتا-قايتا وتىنەدى. ال ۇيعىر سۇلتاناتى ءبىر جاعىنان ورىستاردان قورقىپ، ەكىنشى جاعىنان البانداردى جازالاۋعا شاماسى كەلمەي، ابدەن ساسادى. ايتەۋىر، البانداردى ۇزىنتاۋدىڭ سولتۇستىگىنە تامان كوشىرۋگە ازەر كوندىرەدى. ءسويتىپ وتىرعاندا، تازابەك مىڭ ءۇي الباندى ورىسقا باعىندىرمايمىن دەپ تاعى الىپ وتەدى. بۇعان بۇدان ءارى توزە بەرۋ ورىس پاتشالىعىنىڭ بەدەلىن ءبىرجولا تۇسىرەتىن ەدى، سوندىقتان سول كەزدەگى جەتىسۋ وبىلىسىنىڭ اسكەري گۇبىرناتىرى كالپاكوۆسكي ۇيعىر سۇلتاناتىنان تازابەكتى ۇستاپ بەرىپ، ونىمەن ىلەسىپ بارعان مىڭ ءۇيدى قايتا وتكىزىپ بەرۋدى الدەنەشە رەت قاتاڭ تالاپ ەتەدى. تازابەكتى ۇستاپ بەرۋدىڭ ورنىنا مازارت دەگەن جەردە سۇلتان ورىس اتىرەتىنە شابۋىل دا جاسايدى. وسىدان كەيىن كالپاكوۆسكي بۋراقوجىر وزەنىنىڭ بويىنا اسكەر اكەلىپ، شابۋىلعا دايىندالادى. گۇبىرناتىر كالپاكوۆسكي 1871-جىلدىڭ 12-ماۋسىم كۇنى بۋراقوجىردان (كوكتالدان) قۇلجاعا قاراي اتتانىس جاسايدى. 19-ماۋسىم كۇنى تارانشىلاردىڭ ءسۇيدىن بەكىنىسىن باسىپ الادى، 21-ماۋسىم كۇنى قۇلجانىڭ بيلەۋشى سۇلتانى ءابىل-وعلى حان ورىس لاگىرىنە ءوزى كەلىپ بەرىلەدى. تازابەكتى دە سول ارادا ۇستاپ بەرەدى. 22-ماۋسىم كۇنى كالپاكوۆسكي قۇلجا قالاسىن الادى.

تازابەك جايىنداعى رۋميانتسەۆتىڭ وسى مالىمەتىن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى «قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق تاريحى (1860 – 1920 جج.)» دەگەن ەڭبەگىندە تولىق قۋاتتايدى. «ال سول كەزدە البان ەلىنىڭ ءبىراز رۋلارى جەتىسۋ وڭىرىنەن قىتايدىڭ ىلە ايماعىنا اۋىپ بارعانى دا شىندىق. ە.ماميدوۆا ءوز ەڭبەگىندە: «تۇركىستان ۇكىمەتى جەرگىلىكتى تۇرعىڭداردىڭ قىتايدىڭ باتىس وڭىرىندەگى كوتەرىلىسشىلەرمەن بارىس-كەلىس جاساۋىن قاتاڭ شەكتەسە دە، مىڭداعان قازاق، قىرعىز وتباسىلارى جەدەل بارىپ كوتەرىلىسشىلەردى قولدادى (مىسالى، تازابەك باسارمانوۆ باستاعان مىڭ ءتۇتىن قازاقتار شەكارادان اسىپ كەتتى)»، – دەپ جازادى... جوعارىدا ە.ماميدوۆا اتاعان تازابەكتىڭ قىتاي شەگاراسىن اسىپ ىلە ايماعىنا بارۋى، استە، ونداعى كوتەرىلىستى قولداۋ ءۇشىن جاسالعان جورىق ەمەس، كەرىسىنشە رەسەي وتارشىلدارىنا قارسىلىق كورسەتۋ تۇرعىسىنان جاسالعان قادام بولىپ تابىلادى. 1869-جىلى الماتى وڭىرىندە وتىرعان البان ەلىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى تازابەك پاتشالىق رەسەي وتارشىلارىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا قارسىلىق كورسەتەدى. بىراق ونىڭ بارلىق ارەكەتى وتارشىلدار جاعىنان قاتتى جانىشتالادى. سونىمەن تازابەك ەلىمەن اقىلداسىپ، جەر اۋدارىپ بولسا دا ورىستىڭ قىسىمىنان قۇتىلۋ جولىن قاراستىردى. قىتاي تاريحشىسى شي ءشىڭشۇن مىرزا وسى وقيعا جونىندە جازعان ەڭبەگىندە: «1871-جىلدىڭ باسىندا، تازابەك اليحانعا (ىلە سۇلتانى) حات جازىپ، ءوز رۋلارىن باستاپ ىلەگە كوشىپ باراتىندىعىنىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىندىرىپ، ءاليحاننىڭ ولاردى قابىلداۋىن تالاپ ەتەدى. ءاليحان وعان جاۋاپ حات جازىپ، ونى قابىلدايتىندىعىن ايتادى.

تازابەكتىڭ قونىس اۋدارۋعا دايىندىق جاساپ جاتقاندىعىن رەسەي جانسىزدارى سەزىپ قويادى دا، ءساۋىر ايىنىڭ ءبىر كۇنى ورىس اسكەرلەرى البان رۋىن كەنەتتەن قورشاۋعا الادى. تازابەك ءوز ادامدارىمەن ورىس اسكەرلەرىمەن قاتتى سوعىسادى. سول كۇنى تاڭ اتاردا تازابەك ورىس اسكەرلەرىنىڭ قورشاۋىن بۇزىپ شىعىپ، مىڭنان اسا وتباسىن باستاپ، قىتاي جاققا سۋىت كوشەدى. ولار بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، شونجى قاراۋىلىنان ءوتىپ ىلەگە بارادى. ءاليحان ولاردى ىلەنىڭ توعىزتاراۋ اۋدانىنا ورنالاستىرادى.

وعان نامىستانىپ ىزالانعان پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى، تازابەكتى جازاعا تارتپاق بولىپ، اليحانعا حات جازىپ: سەندەر تازابەكتى ۇستاپ اكەلىپ بەرمەيتىن بولساڭدار، ساعان جانە سەنىڭ حالقىڭا جاقسىلىق بولمايدى. ءبىز ءسوزسىز سەنى اۋرە-سارساڭعا سالامىز. سونداي-اق سەنىڭ وتانىڭدى باسىپ الامىز دەيدى. ءاليحان ولاردىڭ تالابىن ورىندامادى. سودان كوپ وتپەي پاتشالىق رەسەي ىلەگە زور كولەمدە اسكەري شابۋىل جاساپ، ىلە ايماعىن باسىپ الادى. ءاليحان وعان تىزە بۇگىپ، امالسىزدان تازابەكتى وعان تاپسىرىپ بەرەدى. ورىستار تازابەكتى تەمىر شىنجىرمەن بايلاپ-ماتاپ الماتىعا اكەلىپ، ونى ازاپتاپ اسا جانتۇرشىگەرلىك قيناۋ جاساپ، عايۋاندىقپەن ولتىرەدى»، – دەپ باياندايدى. بۇل – تاريحي شىندىق. ءسويتىپ بۇل ارادا تالداپ ايتۋعا ءتيىستى ماڭىزدى ماسەلە مىناۋ:

پاتشالىق رەسەيدىڭ ىلەنى اسكەري كۇشپەن باسىپ الۋى – تەك تازابەكتى تۇتقىنداپ اكەلۋ ءۇشىن عانا ەمەس. ولاردىڭ تازابەكتى ۇستاپ كەلەمىز دەگەنى – جەلەۋ، سول ارقىلى انگلياعا قىر كورسەتپەك بولعانى شىندىق ەدى. سەبەبى ول كەزدە انگليا وتارشىلدارى ءوزىنىڭ وتارى ءۇندىستان ارقىلى تيان شان تاۋىنىڭ ارعى بەتىندەگى قاشعارعا قادام باسا باستاعان بولاتىن. سوندىقتان پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى ۇلىبريتانيانى ءشاۋجايدان قاعىپ، ولاردىڭ وتارلىق ءورىسىنىڭ تيان شان تاۋى وڭىرىنە قاراي قانات جايىپ كەلۋىن شەكتەۋ ءۇشىن جاسالعان اسكەري قۇيتىرقى شارا ەدى. بۇل شارا ورىستار ءۇشىن قۇلجانى قولعا ۇستاي تۇرۋ – ستراتەگيالىق جاقتان اسا قاجەتتى. ءسويتىپ ولار 1871- جىلدان 1881-جىلعا دەيىن ون جىل بويى تابان اۋماي كىتايدىڭ ىلە ايماعىنا ءوزىنىڭ وتارلىق ۇستەمدىگىن جۇرگىزدى»، — دەيدى («قازاقپارات»، الماتى، 2000, 133 – 134-بەت).

عالىمنىڭ مۇندا ءاليحان دەپ وتىرعانى – ۇيعىر (تارانشى) سۇلتانى ابىلوعلىنىڭ اتى.

وسى شىندىقتى كەزىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ تە ءوزىنىڭ «ۇزىناعاش سوعىسى» دەگەن ەڭبەگىندە تاپتىشتەپ جازىپتى: «قىتايدىڭ ۇلىقتارى وزىنە قاراعان ۇلتتاردىڭ باسىنان باقايىنا شەيىن سوردى. ءتارتىبى قاتال، ىستەگەنى قۇرى زورلىق تالاۋ ەدى. ەلدىڭ قولىنداعى مالى، ازىعى، ايالى (ايەلى — ب.ن.), ءتىپتى ءۇي ىشىندەگى كوزگە تۇسەرلىك نارسەلەرى دە ەرىكسىز تارتىپ الىناتىن ەدى. اياعىندا قىتايدىڭ وسىنداي تالاۋ ءتارتىبى وزىنە قارسى دۇڭگەن، تارانشى كوتەرىلىستەرىن تۋعىزدى. تارانشىلار ىشىندەگى قىتايدى قىرىپ سالىپ، ۇلىقتارىن ءولتىرىپ، ابىلۇلى دەگەن تارانشىنى حان كوتەردى... كەيىن ورىستان قاشقان البان تازابەكتى بەرمەگەن سەبەپتى سىلتاۋراتىپ، ورىس قۇلجا اۋدانىنا اتتانىس جاساپ تارانشىدان قۇلجانى الدى»، – دەيدى ء(ى.ج. «جەتىسۋ»، الماتى، 2001, 50-بەت).

ءىلياس جانسۇگىروۆ بۇدان ءارى بۇل دەرەكتىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتە مالىمدەيدى: «قىتايعا شەكتەس ەلدەگى بۇعى قىرعىزدارى، قازاقتىڭ البان رۋى ورىسقا كوپكە شەيىن ورنىقپاي، كەرقايزاڭدىق قىلدى. مۇنىڭ ءبىرى – البان تازابەك. تازابەك تارانشى حانىمەن سوزدەس بولىپ، ورىسقا باعىنعىسى كەلمەيدى. البانداعى قۇرمان ساۋرىق دەگەن كىسى دە (1916-جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تاعى ءبىر كوسەمى ۇزاق ساۋرىقوۆتىڭ اكەسى – ب.ن.) ورىسقا باعىندىرماي، ەڭ بولماسا الباندى اجىراتىپ العىسى كەلەدى. وزىنە ەرگەن الباندى كوشىرىپ، قۇلجا ماڭايىنا كوشەدى. بۇعان بۇعى قىرعىزى دا قوسىلادى. ساۋرىق، باتىش، جەتەن دەگەن ادامداردى ورىس ۇستاۋعا شىعادى... قىتايدىڭ سۋ اسۋ دەگەن جەرىندە جاتقاندا، 30 كازاك-ورىس قازاقتان باسشى اپارىپ، ساۋرىقتى ۇستايدى. مۇنىڭ قولىندا قىرعىز بالباي دەگەن بولادى. بۇل ەكەۋىن الماتىعا اكەلىپ «اباقتىدا ءولدى» قىلىپ كوزىن جوعالتادى»، – دەيدى ءىلياس (اتالمىش كىتاپ، 51-بەت).

مۇنى وقىعاندا، 1916-جىلدىڭ كوسەمدەرى ۇزاق باتىر مەن اۋباكىر باتىردىڭ ورىس پاتشالىعىندا ەجەلدەن كەگى بار ەكەنىن ەرىكسىز ويعا الاسىز.

«تازابەك ورىسقا قارسى» دەگەننەن تازابەكتى ۇستاۋعا الماتىدان 100-دەي كازاك-ورىس شىعادى. «تازابەككە ورىس شىقتى» دەگەندە، تازابەك شىنداپ اتقا ءمىنىپ، جاقىن جەردەگى ورىس قاراۋىلدارىن ولتىرەدى. تازابەكتىڭ جيناعان ازىن-اۋلاق جاساعى بولادى. تازابەكتى قۋعان ورىس ىلە بويىندا تازابەكپەن كەزدەسىپ، اتىس بولىپ، ەكى جاقتان دا بىرقاۋىم كىسى ولەدى. اقىرىندا تازابەك تايقاپ، قىرعىزسايدى باسىپ، سۇمبەمەن اسىپ، قۇلجاعا كىرىپ كەتەدى. تارانشى حانى ابىلۇلىنىڭ قولتىعىنا بارىپ كىردى.

ورىس ۋشاكوۆ تارانشىعا تاپ بەرىپ، قۇلجا ماڭايىنا اسكەر اتتاندىردى. بۇل اسكەر شالكودەنى باسىپ ءجۇردى.

البان جينالىپ، ەسەنامان دەگەن كىسىنى حابارعا جىبەرەدى تارانشىعا. تارانشىلار شابىنىسىپ، ورىستى توسادى. ورىس تارانشىعا كىسى سالىپ، تازابەكتى سۇرايدى. تارانشى ساۋرىقتى سۇرادى. ەكى جاق ءسوز كەلىسە الماي، ورىس بۇلادى. ول جولى تارانشىلار ورىستى تابانداتىپ جەڭىپ، ءبىرتالاي ادامىن ءولتىرىپ، اسكەرىن قاشىردى.

كالپاكوۆسكي قايتا كۇش جيناپ، تارانشىعا اتتانادى. ىلەنىڭ ەكى جاعىن ورلەپ، ورىستىڭ كوپ اسكەرى جۇرەدى. كالپاكوۆسكي ءوزى دە وسى جورىقتىڭ ىشىندە بولادى. ورىس تەپكىسىنە شىداماي، تارانشى ورىسقا باعىنادى. تارانشىلار (تازابەكتى) كالپاكوۆسكيدىڭ قولىنا بەرەدى. بۇل جولى شالتاباي دەگەن ساۋرىقتىڭ ءىنىسىن دە ورىس ۇستايدى. بۇل 1871-جىل ەدى.

تازابەكتى ورىس تۇرمەدە ساۋرىقشىلاتىپ ولتىرەدى. شالتابايدى سىبىرگە ايدايدى. شالتاباي سول كەتكەننەن 10 جىلدان سوڭ قايتىپ ەلگە قوسىلادى»، – دەپ باياندايدى ءىلياس جانسۇگىروۆ («جەتىسۋ»، 2001, 51-بەت).

ءسويتىپ، كالپاكوۆسكي تازابەكتى ءولتىرىپ، تارانشى سۇلتاناتىن قۇلاتىپ تىنادى. وراز قاۋعاباەۆ اتالمىش زەرتتەۋىندە تازابەكتى «ەلگە اكەلگەن سوڭ اتۋعا حالىقتان قورقىپ، ۋ بەرىپ ولتىرەدى»، ونىڭ «زيراتى شەلەك اۋدانىنداعى قورام اۋىلىنىڭ ماڭىندا» دەگەندى ايتادى. ايتەۋىر، تازابەكتىڭ كالپاكوۆسكيدەن امان قۇتىلماعانى انىق. ال تارانشىنىڭ سوڭعى سۇلتانى ابىلوعلىنى كالپاكوۆسكي 1871-جىلدىڭ 18-تامىزىندا وتباسىمەن بىرگە الماتىعا اكەلىپ ورنالاستىرادى. (م.كابيروۆ. اتالمىش كىتابى. 46-بەت). الماتىداعى كازىرگى سۇلتان قورعان – سوعان بەرىلگەن جەر.

تازابەكتى قايتارىپ بەرمەدىڭ دەگەندى سىلتاۋراتىپ قۇلجاعا دەيىنگى جەردى ورىس پاتشالىعىنا قاراتىپ العان كالپاكوۆسكيدىڭ بۇل جەڭىسى كەيىن جەتىسۋ ولكەسىنىڭ تىرشىلىگىنە وتە ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى: قۇلجا ولكەسى 1871- جىلدان 1881-جىلعا دەيىن ورىس پاتشالىعىنا قاراپ تۇردى. 1881-جىلى قىتايمەن پەتەربۋرگ كەلىسىمى جاسالدى، ول كەلىسىم بويىنشا قۇلجا ولكەسى قىتايعا قايتارىلىپ، ەسەسىنە قورعاس وزەنىنە دەيىنگى جەر رەسەيگە بەرىلدى، ەكى ەلدىڭ ارالىق شەگاراسى ەندى قورعاس وزەنى بولىپ بەلگىلەندى، ال قۇلجادا قالعىسى كەلمەيتىن بارلىق جەرگىلىكتى حالىققا رەسەيگە ەمىن-ەركىن كوشىپ كەتۋىنە رۇقسات بەرىلدى.

كوتەرىلىسكە قاتىسقانىمىز ءۇشىن كەك الادى دەپ قورقىپ، بارلىق مۇسىلمان رەسەيگە كوشىپ كەلۋگە كەلىستى. 1881-جىلدان باستاپ و جاقتاعى البان، سۋان تايپالارى، تارانشىلار مەن دۇڭگەندەر جەتىسۋ جەرىنە كوشىپ كەلىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە، 1882-جىلى جاڭا جاركەنت ۇيەزى قۇرىلدى دا، جەتىسۋ ولكەسىندە تۇڭعىش ۇيعىر (تارانشى) اۋىلدارى پايدا بولدى. تۇپكى ماقساتى جەتىسۋدى جاپپاي ورىستاندىرۋ بولعان كالپاكوۆسكي اسكەردى ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋ جانە قونىس اۋدارعانداردى اسىراۋ ءۇشىن، ەگىنشى تارانشىلار (تارانشى – ەگىنشى دەگەن ءسوز – ب.ن.) مەن دۇڭگەندەردىڭ كوبىرەك وتكەنى قاجەت دەگەن سىلتاۋمەن قازاقتاردىڭ جەتىسۋعا كوپتەپ كەلۋىنە مۇمكىندىگىنشە كەدەرگى جاساپ باقتى، ءارتۇرلى ءسوز تاراتىپ، كەلەيىن دەپ وتىرعان قازاقتاردى اينىتۋعا تىرىستى. سونىڭ سالدارىنان اۋەلگى كەزدە تۇگەلدەي كوشىپ كەلەمىز دەپ وتىرعان بىرنەشە بولىس قىزاي تايپاسى كەيىن كوشپەي قالىپ قويدى.

پ.پ.رۋميانتسەۆ اتالمىش كىتابىنىڭ «تارانشىلار» دەپ اتالاتىن V-تومىندا (س.پەتەربۋرگ، 1911), ۇيعىرلار اراسىندا جەتىسۋ جەرىنە كوشۋدى بەلسەندى تۇردە ۇگىتتەگەن ءۋالي-احۋن-يۋلداشەۆ اتتى اقىلدى، ىسكەر ادام بولعانىن ايتادى. ول ءوزى باي، ىقپالدى ادام بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ جاناشىر ادامدارىن سۋى مول قورعاس، تىشقان، ۇسەك وزەندەرىنىڭ بويىنا ورنالاستىرىپتى.

جەتىسۋعا ۇيعىرلاردىڭ قونىستانۋى حاقىندا ۇيعىر عالىمى م.كابيروۆتىڭ «پەرەسەلەنيە يليسكيح ۋيگۋر ۆ سەميرەچە» دەگەن زەرتتەۋ كىتابى بار (1951). بۇل ماسەلەگە قاتىستى م.كابيروۆ ارنايى كىتاپ جازدى، عالىمدار يۋ.بارانوۆا مەن ا.ۋ.جاندوسوۆ «و ۆىنۋجدەننوي ميگراتسي ي پەرەحودە ۆ روسسيسكوە پوددانستۆو رازليچنىح گرۋپپ مۋسۋلمانسكوگو ناسەلەنيا كۋلدجينسكوگو كرايا سينتسزيانا» دەگەن زەرتتەۋ ماقالا جاريالادى («تۋعان ولكە»، N1(6), 2006). يۋ.بارانوۆا «ك ۆوپروسۋ و پەرەسەلەني مۋسۋلمانسكوگو ناسەلەنيا يز يليسكوگو كرايا ۆ سەميرەچە ۆ 1881-1883 گگ.» دەگەن (1959) زەرتتەۋىندە جانە م.كابيروۆ اتالمىش كىتابىندە جەتىسۋعا 9572 ۇيعىر وتباسى، ياعني 45373 ادام كەلدى دەسە، ءىلياس جانسۇگىروۆ: «1882-جىلى ۋاداسىنا قۇلجا اۋدانىنان اۋىپ 45 000 تارانشى، 6000 دۇڭگەن كەلدى. بۇل دۇڭگەندەر پىشپەكتىڭ باتىس جاعىنا وتىرعىزىلىپ، تارانشىلار جاركەنت، الماتى ويازدارىنا جايعاستىرىلدى»، – دەپ جازادى. پ.رۋميانتسەۆ مۇنىڭ سىرتىندا 1886-جىلى قۇلجا ولكەسىنەن تاعى 2000 تارانشى كوشىپ كەلىپ، ولاردى كالپاكوۆسكيدىڭ 70 ءۇي قازاقتى الپىسباي باققا، 80 ءۇي قازاقتى اقشيگە كوشىرىپ، ال ولاردىڭ ورنىنا سول ۇيعىرلاردى الماتى ماڭايىنا ورنالاستىرعانىن جازادى (VI-توم، ۆەرنىي ۇيەزى. 1913. 78- بەت).

ءاۋ باستا گەنەرال كالپاكوۆسكي مەن البان تازابەكتىڭ اراسىندا تۋعان كۇرەس ءوستىپ حالىقارالىق دارەجەدەگى ماسەلەگە ۇلاستى. ناتيجەسىندە، جەتىسۋدىڭ شىعىس اۋداندارىندا، اتاپ ايتقاندا، سول كەزگى جاركەنت، ۆەرنىي ۇيەزدەرىندە ءبىر-بىرىمەن بايلانىسا ورنالاسقان ۇيعىر اۋىلدارى پايدا بولدى. تاريحشى كابيروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ساياسي سەبەپپەن ءويتىپ بۇكىل ءبىر وبىلىستىڭ حالقىن باسقا جاققا جەر اۋدارۋ بۇرىن-سوڭدى تاريحتا بولماعان كورىنەدى. وعان دەيىن جەتىسۋدا ۇيعىر اۋىلدارىنىڭ بولماعانىن 1910-جىلعى مىنا زەرتتەۋ ايقىن كورسەتەدى:

«اقسۋ اۋىلدارى قۇلجا ولكەسىنەن 1881-1882-جىلدارى تارانشىلاردىڭ كوشىپ كەلۋى ناتيجەسىندە قۇرىلعان» (پ.پ.رۋميانتسەۆتىڭ كىتاپتەرىنەن قۇراستىرىلعان «ۋەزدى جەتىسۋ» كىتابى، «جالىن»، 2000. 240-بەت). جاڭا قونىسقا كەلگەن تارانشىلارعا ءۇي باسى 4 سوم 17 تىيىننان بەرىلىپ، ولار 10 جىل بويى سالىقتان بوساتىلعان، جەر ءۇشىن قازاقتارعا دا ەشتەڭە تولەمەگەن (سوندا، 241-بەت).

«شارىن اۋىلى 1883-جىلى قۇرىلدى. نەگىزگى حالقى تارانشى مەن دۇڭگەن. باسىم كوپشىلىگى قۇلجا ولكەسىنىڭ نيلكا، مازار جانە شونجى دەگەن ءۇش جەرىنەن كەلگەن تارانشىلاردان تۇرادى» (243-بەت).

«جەتىسۋ وبىلىسىنداعى كەتپەننەن باسقا بارلىق تارانشى اۋىلى 1881-1883-جىلدارى «دۇڭگەن كوتەرىلىسى» اتانعان كوتەرىلىستى باسۋ ناتيجەسىندە جانە قۇلجانى ورىستار قىتايعا بەرگەن سوڭ قۇرىلعان» (244-بەت).

«1881-جىلى قۇلجانى ورىستار قىتايعا قايتارىپ بەرىپ، جاڭا شەگارا بەلگىلەنۋىنە بايلانىستى، كەتپەن بولىسى تۇگەلدەي ورىس جەرىنە قارادى. مەملەكەتتىك شەگارا قالجات اۋىلىنىڭ شىعىسىنان 7 شاقىرىم جەردەن وتەدى» (245-بەت).

«ماسىقباي مەكەنى جاڭعىزتاي، بايتوقاي، كوگەنشى، قان، جۇعار – جاڭعىز-تاي، شارباعاشى، تەرمەتى دەگەن 7 جەردەن شىققان ادامداردان قۇرالعان. العاشقى بەسەۋى قۇلجانىڭ وڭتۇستىگىندە 7 شاقىرىم جەردە» (245, 246-بەت).

«بايسەيىت اۋىلى شەلەك وزەنىنىڭ وڭ جاق جاعالاۋىندا... اۋىلدىڭ ىرگەتاسى 1881-جىلى قالاندى... كوپشىلىگى 1882-جىلدىڭ كوكتەمىنەن، سوڭعى قونىستانۋشىلار 1885-جىلى كەلدى... بايسەيىت دەگەن اتتى سول ارانىڭ بۇرىنعى اتاۋىنان قويدى» (247-بەت).

«قورام اۋىلى ىلە ولكەسىنىڭ 11 مەكەنىنەن شىققان 775 ادامنان قۇرىلدى» (248-بەت).

لابار اۋىلىن قۇلجا ولكەسىنىڭ التى مەكەنىنەن شىققان تارانشىلار قۇرعانىن، وندا 450 ءۇي بار ەكەنىن جازادى (253, 254-بەت).

جوعارعى جانە تومەنگى قاراتۇرىق جايىندا: «اۋىلدار 1883-85-جىلى قۇلجا ولكەسىنىڭ گەرەم، شاپشال، تورۋزتارا، كىشى-بۋرا دەگەن ءتورت مەكەنىنەن شىققان ادامداردان قۇرالعان»، – دەيدى (255-بەت).

«تەرەڭ – قاراسۋ اۋىلى... 1883-جىلى تاسۇستەن، التوم، اقتوم، ابلاش يۋزى، باقتوقاي، قادىر-يۋزى دەگەن التى مەكەننەن شىققان ادامداردان قۇرالعان» (256-بەت).

«كيىكباي اۋىلى 1881 – 82-جىلى قۇلجا ولكەسىنەن تارانشىلار وتكەن بەتتە قۇرىلعان» (258-بەت).

م.ن.كابيروۆ شارىن وزەنىنىڭ القابىنا جاپپاي تارانشىلاردىڭ كوشىپ كەلۋىنىڭ ناتيجەسىندە، جاڭادان اكرۋ – شارىن اۋدانى قۇرىلعانىن جازادى («يز يستوري كازاحوۆ» كىتابى، «پەرەسەلەنيە يليسكيح ۋيگۋر ۆ سەميرەچە». «جالىن»، الماتى. 1999. 260-بەت).

كەيىن، كەڭەس زامانىندا، 1935-جىلدىڭ 9-قاڭتارىندا قازاتكوم پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن ۇيعىر اۋدانى قۇرىلىپ، ورتالىعى دۋبۋن اۋىلى بوپ بەلگىلەنەدى. اۋداننىڭ اتى سولاي اتالعانمەن، مۇندا تۇراتىن قازاقتار سانى دا ۇيعىرلارمەن شامالاس. ولاردان باسقا ورىستار دا، تۇرىكتەر دە، باسقالار دا ارالاس-قورالاس تۇرادى. 1940-جىلى اۋدان ورتالىعى پودگورنوە اۋىلىنا، 1945-جىلى شونجى اۋىلىنا كوشىرىلەدى. 1963-جىلى ۇيعىر اۋدانى قىسقارتىلىپ، پانفيلوۆ اۋدانىنا قوسىلىپ، ول 1964-جىلى قايتادان جەكە اۋدان بولىپ قۇرىلادى. («سپراۆوچنيك پو يستوري ادمينيستراتيۆنو-تەرريتوريالنوگو دەلەنيا الماتينسكوي وبلاستي»، الماتى، 2002, 117-بەت).

جەتىسۋ ولكەسىنىڭ ءبىر عاسىردان استام بۇرىنعى بۇل تاريحى – كازىرگى جاستارعا قاسيەتتى شىندىق. ەجەلدەن اعايىن قازاق، ۇيعىر حالىقتارىنىڭ تاعدىرلاس، مۇڭداس بولعان ءبىر شاعى سول ءحىح-عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارى. قازاق ۇيعىردىڭ نەمەسە ۇيعىر قازاقتىڭ جەرىن باسىپ العان جوق، ورىس پەن قىتاي سىياقتى ەكى الىپ ەلدىڭ ءالىم جەتتىلىگىنىڭ اسەرىنەن تاۋەلسىز سۇلتاناتى قۇلاپ، قيىن ءبىر كەزەڭدى باسىنان كەشىرىپ وتىرعان ۇيعىرلارعا قازاق جەرى بىردەن-ءبىر پانا بولدى. ال ورىستان قاشقان البان، سۋان تايپالارىنا ءبىراز جىل ۇيعىر سۇلتاناتى دا پانا بولعان-دى. سونىڭ ءبارى – اعايىن حالىقتاردىڭ تاريحىندا ۇمىتىلۋعا ءتيىس ەمەس وقىيعالار. اۋداننىڭ اتى كازىرگى كەزدە ۇيعىر اۋدانى دەپ اتالعان سوڭ، تاريحتى تەرەڭ بىلمەيتىن كوپ جۇرت بۇل ارا ەجەلدەن ۇيعىردىڭ جەرى ەكەن دەپ شاتاسادى، اسىرەسە كەڭەس داۋىرىندە قازاقستان تاريحىن ارنايى وقىماعان ۇرپاقتار اراسىنان ونداي اداسۋلار ءجيى بايقالادى. ال، شىن مانىندە، بۇل ارا – نەگىزىنەن شارىن وزەنىنىڭ القابىنا جاتاتىن قازاقتىڭ ەجەلگى مەكەنى. ول ارانىڭ اقساق تەمىر زامانىندا دا شارىن اتالعانىن ونىڭ جورىعىنا بايلانىستى جازبالار دا دالەلدەيدى. ال بۇل وڭىرگە ۇيعىرلاردىڭ قونىستانۋىنا البان تازابەك باتىردىڭ ورىس باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسى سىلتاۋ بولعانىن ءبىلۋ دە بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن وتە قاجەت دەپ ويلايمىن.

بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى

Abai.kz