باسى: احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستانايدا جازىلعان قولجازباسى تابىلدى

ءباسپاسوز تانىستىرعان تامىرلىق

...القيسسا، حالىق مۇعالىمى ا.بايتۇرسىنۇلى ومبىعا ا.الەكتوروۆتىڭ شاقىرۋىمەن اتتانادى. ولار ومبىدا ءبىرى - حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ديرەكتورى، ەكىنشىسى - ديرەكتوردىڭ ىسجۇرگىزۋشىسى بولىپ قىزمەت ەتەدى. بۇلاردىڭ تانىستىعى العاشقىدا مەرزىمدى باسپا بەتىندەگى ماقالالار ارقىلى باستالسا كەرەك. ا. الەكتوروۆ كوپ جىلدار بويى «ورەنبۋرگسكي ليستوك»، «استراحانسكي ۆەستنيك»، «موسكوۆسكيە ۆەدوموستي»، «تۋرگايسكايا گازەتا» ت.ب. مەرزىمدى باسپالاردا قازاق فولكلورى مەن ەتنوگرافياسى، تاريحى تۋرالى ماقالالارىن ءجيى جاريالاپ تۇردى. بۇعان قوسا، ول قازاق شاكىرتتەرىنە ارنالعان «دانالىققا باسپالداق. ورىس-قازاق باستاۋىش مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارىنا ارنالعان ءالىپبي» (1891), «قىرعىز-ورىس سوزدىگى» (1897), «قىرعىز حرەستوماتياسى» (1898) سىندى  بىرنەشە وقۋلىقتار مەن سوزدىكتەر جازادى.

1895 جىلى اقتوبە ۋەزى بەستاماق بولىسىنداعى ارىنعازيەۆ مەكتەبىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان جۇرگەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «تۋرگايسكايا گازەتانىڭ» № 39 سانىندا «كيرگيزسكيە پريمەتى ي پوسلوۆيتسى» اتتى تىرناقالدى تۋىندىسى جارىق كورەدى. ەتنوگرافيالىق تۋىندىنىڭ سوڭى اياقتالاتىن بەتكە ا.الەكتوروۆتىڭ «قۇرمانباي» اتتى ماقالاسى جاريالانادى (1سۋرەت).

ماقالادا ا.الەكتوروۆ قوستاناي ۋەزى كەڭارال بولىسىنىڭ قاراعايلى ورمانىن قىستايتىن قۇرمانباي اتتى ءانشى-اقىننىڭ تالانتى تۋرالى تەبىرىنە جازادى. اسىرەسە، ونىڭ «وگىز» اتتى ءاندى جانۋارعا ءتان ءتۇرلى دىبىستاردى سالىپ ورىنداۋىن تاڭدانا ءارى تامسانا جازادى. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، بۇگىنگى تاڭدا قۇرمانباي ءانشى تۋرالى قوستاناي وڭىرىندە ماردىمدى مالىمەت جوق. بالكىم، ءبىزدىڭ وسى كەلتىرگەن دەرەگىمىزدەن كەيىن الدەبىر مالىمەتتەر پايدا بولادى ما دەپ ۇمىتتەنەمىز. «ءۇمىتسىز تەك شايتان» دەمەيتىن بە ەدى حالقىمىز؟!

1896 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى «تۋرگايسكايا گازەتادا» بەستاماق بولىسىنداعى شەشەككە قارسى ەكپە ەگۋ جۇمىسىنا قاتىستى ماقالا جازىپ، قازاق اراسىنداعى شارلاتان باقسى-بالگەرلەردىڭ ناداندىقتان تۋىنداعان ەمدىك ىستەرىن سىنعا الادى (مارحاببات: https://egemen.kz/article/251902-bestamaqta-dgazylghan-beymalim-maqala-akhmet-baytursynulynynh-taghy-bir-maqalasy).

ا.الەكتوروۆ تە باقسىلىق تۋرالى ەڭبەك جازعان. ونىڭ باقسى ەمشىلىگى تۋرالى جازىلعان ەتنوگرافيالىق ەڭبەگى 1899 جىلى ول قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىنان جاريالانادى. ول ەڭبەك «قىرعىز ىرىمدارى الەمىنەن. باقسى» دەپ اتالادى. مۇندا ول تورعاي ۋەزى قاراتوعاي بولىسىنىڭ №1 اۋلىندا سول وڭىرگە بەلگىلى سۇيەمباي باقسىمەن كەزدەسكەنى تۋرالى جازادى. اۆتور باقسىلىق ويىننىڭ قىر-سىرىن بايانداي كەلە، سۇيەمبايعا باقسىلىق قاسيەتتىڭ قالاي قونعانىن جانە ونىڭ ناۋقاستى ەمدەگەن وقيعاسىن تاپىشتەپ جازادى.

قازاق فولكلورى مەن ەتنوگرافياسىنا قاتىستى زەرتتەۋشىلىك، تانىمدىق ماقالالار جاريالاپ، وقۋ-اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانعان قوس تۇلعا ءباسپاسوز ارقىلى ءبىرىن-ءبىرى سىرتتاي تانىپ، سونىڭ نەگىزىندە قۇرمەت پەن سىيلاستىق شەڭبەرىن قۇرا بىلگەن دەپ ويلايمىز.

قوستاناي – جاڭا اكىمشىلىك ورتالىق

تاريحتان بەلگىلى، 1868 جىلى پاتشا ۇكىمەتى ورىنبور مەن ومبىدان باسقارىلاتىن قازاق دالاسىن 4 وبلىسقا بولەدى. ورىنبورعا قارايتىن ولكە ورال جانە تورعاي وبلىسى بولىپ بولىنسە، ومبىعا قارايتىن ايماقتان اقمولا، سەمەي وبلىستارى جاساقتالادى. تورعاي وبلىسى 4 ۋەزدەن قۇرالدى (2 سۋرەت):

2 سۋرەت. تورعاي وبلىسىنىڭ ۋەزدەرى مەن ورتالىقتارى.

1883-84 جىلدارى تورعاي وبلىسىنىڭ ەلەك پەن نيكولاەۆسك ۋەزدەرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولادى. كەن ورىندارىنا باي، شۇرايلى ەلەك ۋەزىنىڭ تاعدىرى مۇلدەم باسقاشا سيپات الادى. ول قازاق جەرى دەگەن مارتەبەدەن ايىرىلادى. پاتشا اكىمشىلىگى ورىس جۇرتى تىعىز قونىستانعان اتالمىش ۋەزدىڭ جەرىن، حالىق سانىن سىلتاۋ ەتىپ، ورىنبور گۋبەرنياسىنا قوسادى. ۋەزد ورتالىعى اقتوبە اۋىستىرىلىپ، اتاۋى دا وزگەرەدى. ەلەك ۋەزىندە ى.التىنساريننىڭ ينسپەكتورلىق قىزمەتى تۇسىندا اشىلعان بورتە ورىس-قازاق مەكتەبى جاڭا ورتالىق - اقتوبەگە قونىس اۋدارادى.

ال نيكولاەۆسك ۋەزىنەنىڭ ورتالىعى كەزىندە «ازيامەن ساۋدا-ساتتىق ورتالىعى» دەپ تانىلعان ترويتسكىدەن نوۆونيكولاەۆسكىگە كوشىرىلەدى. ۋەزگە ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر جاڭا اكىمشىلىك ورتالىققا اۋىستىرىلادى. 1861 جىلى شەكارالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى ۆ.گريگورەۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن اشىلعان ترويتسك ورىس-قازاق مەكتەبى دە قوستانايعا كوشىرىلىپ، ى.التىنساريننىڭ قاداعالاۋىمەن الدەيىلەپ سالىنعان جاڭا عيماراتقا ورنالاسادى (مارحاببات: https://abai.kz/post/138848 ).

سول جىلدارى تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ تۇڭعىش ينسپەكتورى ى.التىنسارين تورعايدان تۋعان جەرى توبىلعا كوشىپ، قوستاناي قالاسىنىڭ ىرگەسىنەن 3 ۆەرست قاشىقتىقتا ورنالاسقان شۇرايلى تۇبەككە ءۇي-جاي، قورا-قوپسى سالىپ قونىستانادى (مارحاببات: https://www.abai.kz/post/137404 )

تورعاي وبلىسىنداعى وقۋ ينسپەكتورى لاۋازىمىنىڭ اكىمشىلىك قىزمەت ورنىنىڭ قوستاناي قالاسىندا ورىن تەبۋى وسى كەزەڭنەن باستاپ ورنىعادى. ى.التىنساريننەن كەيىن ينسپەكتور بولعان ا.ۆاسيلەۆ تە، ونى 1894 جىلى اۋىستىرعان ا.الەكتوروۆ تە ينسپەكتورلىق قىزمەت تۇسىندا قوستانايدى تۇراقتى مەكەن ەتكەنى بايقالادى.

وبلىس مەكتەپتەرى ينسپەكتورلارىن قوستانايدا تۇراقتاندىرۋ شەشىمىنىڭ وزىندىك وبەكتيۆتى نەگىزى بار بولاتىن. ويتكەنى ۋەزگە اعىلعان پەرسەلەندەردىڭ ءنوپىرى ورىس پوسەلەنيەلەرى مەن مەن سەلولارىن تەز كوبەيتىپ، مەكتەپكە دەگەن سۇرانىستى ارتىرادى. ونىڭ ۇستىنە 1892 جىلدان باستاپ قازاق اۋىلدارىندا باستاۋىش مەكتەپ اشۋ ءىسى قارقىن الادى. تەز كوبەيىپ جاتقان مەكتەپتەرگە مۇعالىم دايىنداۋ ماقساتىندا 1897 جىلى قوستانايدا پەداگوگيكالىق كلاسس اشىلادى. وسى ىستەردىڭ تىكەلەي باسى-قاسىندا بولۋ ءۇشىن وقۋ ينسپەكتورى لاۋازىمىن اتقارعان كىسىلەرگە قوستاناي قولايلى بولدى. بۇعان قوسا، پاتشا اكىمشىلىگى تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعى ەتىپ قوستاناي قالاسىن بەكىتپەك بولادى. سول ءۇشىن وبلىستىڭ باسشى لاۋازىمىنا، ياعني اسكەري-گۋبەرناتورىنا ارنالعان اكىمشىلىك عيمارات دايىنداۋ تۋرالى نۇسقاۋ دا شىعادى. بىراق پاتشا ۇكىمەتى بۇل شەشىمدى جۇزەگە اسىرۋدان تەز باس تارتادى. سەبەبى قوستانايدى تورعاي وبلىسىنىڭ جاڭا ورتالىعى ەتىپ بەكىتسە، ونى بولاشاقتا ورىنبور گۋبەرنياسىنىڭ تەرريتورياسىنا قوسىپ الۋ ماسەلەسى كۇردەلەنە تۇسەتىنى انىق ەدى. شاماسى، اكىمشىلىك قوستاناي ۋەزىندەگى پەرەسەلەندەردىڭ كوبەيە ءتۇسۋىن كۇتكەن سىندى. وسىلايشا، تورعاي وبلىسىنىڭ ورتالىعىن قوستانايعا قاراي جىلجىتۋ يدەياسى وزەكتىلىگىنەن ايىرىلىپ، وبلىستىڭ ورتالىعى ورىنبوردا قالادى.

1905 جىلدان باستاپ پاتشا اعزامنىڭ باق-تاعى «شايقالا» باستايدى. 1917 جىلدان كەيىنگى الاساپىران، ازامات سوعىسى تۇتانعان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە قوستاناي ءوڭىرى چەليابى ۋەزىنە قوسىلادى. 1920 جىلى قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعان كەزدە ءا.بوكەيحان، ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاش ازاماتتارى قوستاناي ۋەزىن قازاقستانعا قايتارىپ الادى.

1897 جىلدان باستاپ اقتوبە ۋەزىنىڭ بەستاماق بولىسىنان قوستاناي ۋەزىندەگى اۋليەكول، مەڭدىقارا بولىستارىنداعى اۋىلدىق مەكتەپتەردە ۇستازدىق ەتكەن ا.بايتۇرسىنۇلى كەيىنىرەك قوستاناي قالاسىنداعى پەداگوگيكالىق كلاستا وقىتۋشىلىق قىزمەتتى قاتار اتقارادى (مارحاببات: https://abai.kz/post/141284).

ا. الەكتوروۆتىڭ قوستانايدى مەكەن ەتكەن تۇسى، بايتۇرسىنۇلىنىڭ قوستانايعا كەلۋى - ءاۋ باستان ءبىر-ءبىرىن ءباسپاسوز ارقىلى سىرتتاي تانيتىن - ەكى تۇلعانىڭ ءبىر-بىرىمەن كەڭىرەك ءارى تەرەڭىرەك تانىسۋىنا كەڭ جول اشىپ، ول قارىم-قاتىناس تامىرلىققا ۇلاسادى. قازاق ءتىلى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگى، تاريحىمەن، مەنتالدىك ەرەكشەلىكتەرىمەن جاقسى تانىس عالىم تۇلعا ا.الەكتوروۆ تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالعانعا دەيىن استراحان گۋبەرنياسىنىڭ جانە بوكەي ورداسىنىڭ وقۋ ينسپەكتورى قىزمەتتەرىندە بولىپ قازاق بالالارىنا ارنالعان وقۋ ىستەرىن ۇيىمداستىرۋدا كوپ تاجىريبە جيناقتاعان ەدى. بۇل تۇرعىدا ولاردىڭ پىكىر-تانىمدارى ءبىر-بىرىنە جاقىن بولادى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگى حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى وتارلاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدان تۋىنداعان ميگراتسيالىق جانە الەۋمەتتىك كۇردەلى ۇردىستەر جۇرگەن قوستاناي قالاسى قوس تۇلعاعا بولاشاقتا تىزە قوسىپ قىزمەت اتقاراتىن جاڭا كەزەڭگە جول اشادى.

قوستانايدان ومبىعا

1868 جىلى قۇرىلعان ءتورت وبلىستىڭ ىشىندە تورعاي وبلىسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسى قارقىندى داميدى. اسىرەسە، 1892 جىلدان باستاپ كوشپەلى تۇرمىسقا قولايلى اۋىلدىق مەكتەپتەردى كوپتەپ اشۋ تاجىريبەسى قازاق دالاسىنىڭ وزگە ايماقتارىنىڭ دا نازارىن اۋدارىپ، قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرا باستايدى. اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ جۇمىس تاجىريبەسى مەرزىمدى باسپا بەتىندە دە تالقىلانادى. وبلىسقا ءتيىستى «تۋرگايسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» مەن ونىڭ جەكسەنبىلىك قوسىمشاسى «تۋرگايسكايا گازەتانى» بىلاي قويعاندا، ومبىدان شىعاتىن اقمولا وبلىستىق «دالا ۋالاياتى گازەتاسى» تورعاي وڭىرىندە وقۋ-اعارتۋ ىسىندە اتقارىلىپ جاتقان يگى ءىستى ۇلگى ەتىپ جازادى. ايتالىق، «دالا ۋالاياتى گازەتاسىنىڭ» 1896 جىلعى №20 سانىندا كوشپەلى اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ قازاقي تۇرمىس-تىرشىلىككە قولايلى ەكەندىگى ەرەكشە ىقىلاسپەن اتالىپ وتەدى. «بۇرىنعى ۋاقىتتا، - دەيدى باسىلىم، - قازاق بالالارى اۋىلدان، تۋىسقانىنان كەتىپ، وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردەگى ينتەرناتتا وقۋشى ەدى. باراتىن جەرلەرى ۇشەۋ-اق (شاماسى، تورعاي، ىرعىز، قوستاناي قالالارى بولسا كەرەك - اۆتور), ال وبلىس كولەمىنە بەس فرانتسيا سيادى. قازاقتار مەكتەپكە ۇركە قارادى. ولاردى «قاسىندا تۋىسقانى جوق جاس بالالار ورىس ىشىندە ءوسىپ شوقىنىپ كەتەدى عوي» دەپ مولدالار دا قورقىتاتىن. قازاقتاردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، بەس جىل بۇرىن كوشپەلى مەكتەپتەر اشىلىپ ەدى، تورعاي وبلىسى وقۋ ىسىندە العا وزىپ كەتتى. قازاق قاۋىمى مەدرەسە ۇستاپ تۇرۋىنا، سالۋىنا اقشا شىعارىپ، قايسى ءبىر كىسىلەر دە كوپ-كوپ قىلىپ ءوز جانىنان قاراجات بەرىپ جاتىر. بۇل كۇندە كوشپەلى مەدرەسە جوق اۋىل سيرەك كەزدەسەدى».

جۇرتتىڭ ىقىلاس-پەيىلىن اۋدارعان ىسكە دالا گۋبەرناتورى دا كوڭىل اۋدارىپ، حالىق اعارتۋ مينيسيسترلىگىنە اقمولا، سەمەي وبلىستارىنداعى اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ، ونى جولعا قوياتىن لاۋازىمدىق شتات اشۋدى سۇرايدى. گۋبەرناتوردىڭ ءوتىنىشى مينيسترلىك تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ باستاۋىش مەكتەپتەر جۇمىستارى جونىندەگى دەپارتامەنتى 1901 جىلدىڭ 16 قاراشاسىندا باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا (پوپەچيتەلىنە) ارنايى حات جولدايدى. وندا اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورى لاۋازىمى شتاتىن اشۋ ماسەلەسى قاراستىرىلاتىنىن جانە وعان بوكەي ورداسى مەن تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولعان ستاس كەڭەسشى ا.الەكتوروۆتىڭ كانديداتۋراسى لايىق ەكەندىگىن جازادى (3 سۋرەت):

3 سۋرەت. حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا جازعان حاتىنان ءۇزىندى.

1902 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ءوندىرىس، عىلىم، ساۋدا دەپارتامەنتى مەملەكەتتىك كەڭەسىنىڭ (كەڭەس ءوندىرىس پەن ساۋدا، اعارتۋ سالاسىنا قاتىستى زاڭ جوبالارى مەن بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجىنى، اكتسيونەرلىك قوعامداردىڭ جارعىسى مەن تەمىرجول ماسەلەلەرىن تالقىلايتىن باقىلاۋ ورگانى - اۆتور) جالپى جينالىسىندا حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ومبى گيمنازياسى ديرەكتورىن اقمولا مەن سەمەي وبلىستارىنىڭ اۋىل مەكتەپتەرىن باقىلاۋ مىندەتىنەن بوساتىپ، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورى مەن ونىڭ جانىنا ىسجۇرگىزۋشى لاۋازىمىن بەلگىلەۋ تۋرالى ۇسىنىسىن بەكىتەدى (4 سۋرەت):

4 سۋرەت. حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورى مەن ىسجۇرگىزۋشى لاۋازىمىن بەكىتۋ تۋرالى حاتىنان ءۇزىندى.

حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ لاۋازىمىنا جىل سايىن قازىنادان 3400 رۋب. قارجى بەكىتۋ كوزدەلسە، ىسجۇرگىزۋشىلىككە 1900 جىلدىڭ 24 مامىرىندا بەكىتىلگەن جارلىق بويىنشا جالاقى تولەۋ ءۇسىنىلادىى. 1902 جىلدىڭ 7 قاڭتارىندا يمپەراتور مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ شەشىمىن بەكىتەدى. ا.الەكتوروۆ پەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بولاشاقتاعى قىزمەت ورىندارى ورتالىق ورگانداردىڭ ىسجۇرگىزۋ اينالىمىندا وسىلايشا ايقىندالادى.

1902 جىلدىڭ 23 قاڭتارىندا حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى اعارتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ۆيتسە-ديرەكتورى دەبولسكي باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسى لاۆرەنتەۆكە الەكتوروۆتىڭ كانديداتۋراسىن قۇپتايتىنىن ءبىلۋ ماقساتىندا جەدەل حات جولدايدى (5 سۋرەت):

5 سۋرەت. حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ اعارتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ۆيتسە-ديرەكتورى دەبولسكيدىڭ باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا جولداعان جەدەلحاتى.

وعان لاۆەرەنتەۆ سول كۇنى-اق الەكتوروۆتى بەكىتۋ وتە قاجەت دەپ جاۋاپ جولدايدى (6 سۋرەت):

6 سۋرەت. باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگى باسشىسىنىڭ  حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى اعارتۋ دەپارتامەنتىنىڭ ۆيتسە-ديرەكتورى دەبولسكيگە جازعان جاۋابى.

1902 جىلدىڭ 4 ناۋرىزىندا ا.الەكتوروۆ جاڭا لاۋازىمعا بەكىتىلەدى. بۇل باتىس ءسىبىر وكرۋگىنىڭ وكىمدەرى تىركەلەتىن جۋرنالدىڭ 22 ءساۋىر كۇنىندەگى جازباسىنا تۇسكەن (7 سۋرەت):

7 سۋرەت. باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ وكىمدەرى تىركەلگەن  جۋرنالدىڭ جازباسىنان ءۇزىندى.

1902 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندە ا.الەكتوروۆ قوستاناي قالاسىنان باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا جەدەلحات جولدايدى. وندا ول دالا گەنەرال گۋبەرناتورىنان جاڭا قىزمەتكە بەكىتىلگەنى تۋرالى تەلەگرامما ارقىلى حات العانىن، بىراق ءوز قولىنا ءالى بۇيرىقتىڭ جەتپەگەنىن حابارلايدى (8 سۋرەت):

8 سۋرەت. ا.الەكتوروۆتىڭ قوستاناي قالاسىنان باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا  جولداعان جەدەلحاتى.

بۇل جەدەلحاتقا لاۆرەنتەۆ سول كۇنى بۇيرىقتىڭ شىققانى تۋرالى جانە ونىڭ قىزمەتكە جەدەل تۇردە كەلۋى ءتيىس ەكەنىن جازىپ جاۋاپ جولدايدى (9 سۋرەت):

9 سۋرەت. باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسى لاۆرەنتەۆتىڭ الەكتوروۆقا جاۋاپ جازعان جەدەلحاتى.

ا.الەكتوروۆ جەدەلحاتتى الىسىمەن باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا اتقارىپ جۇرگەن قىزمەتىنىڭ ىسقاعازدارىن تاپسىرىپ، جاڭا قىزمەتكە كەلۋ ءۇشىن 10 كۇن ۋاقىت بەرۋىن سۇراپ حات جولدايدى. حاتتىڭ جازۋ مانەرى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كالليگرافياسىنا دالمە-ءدال ۇقسايتىنىن بايقايمىز (10 سۋرەت):

10 سۋرەت. ا.الەكتوروۆتىڭ  باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا جازعان حاتى.

وسى ارالىقتا، ياعني لاۆرەنتەۆتەن حابار جەتكەن سوڭ، ا.الەكتوروۆ ا.بايتۇرسىنۇلىن اقمولا جانە سەمەي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ ىسجۇرگىزۋشىسى قىزمەتىنە الۋ تۋرالى باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنا ءوتىنىش جازادى. ول ءوتىنىشتى ءبىز ماقالامىزدىڭ العاشقى بولىگىندە تالداعان بولاتىنبىز (مارحاببات: https://abai.kz/post/141284)

تورعاي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى جۇمىسىن تاپسىرعان ا.الەكتوروۆ 1902 جىلدىڭ 1 مامىر كۇنى ومبىعا كەلەدى. ول جاڭا قىزمەتكە جالعىز كەلمەيدى، قاسىندا تامىر-دوسى، ىسجۇرگىزۋشى ا.بايتۇرسىنۇلى بولادى. بۇل وقيعانىڭ شىن بولعانىنا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1904 جىلى ومبى قالاسىنان ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە تورعاي وبلىسى تۇرعىنى رەتىندەگى سالىقتان بوساتۋ تۋرالى جازعان وتىنىشىندە «1902 جىلدىڭ 1 مامىرىنان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىرىستىم» (مارحاببات: https://abai.kz/post/132530) دەپ جازۋى – ءسوزىمىزدىڭ دالەلى (11 سۋرەت):

11 سۋرەت. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1904 جىلى ومبى قالاسىنان  ىشكى ىستەر مينيسترىنە جازعان وتىنىشىنەن ءۇزىندى.

وسىلايشا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ عۇمىرناماسىنداعى جاڭا كەزەڭ - ومبى-قارقارالى كەزەڭى باستالادى. ومبىدا ا.بايتۇرسىنۇلى الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانمەن تىعىز بايلانىسىپ، ونىڭ قولىنداعى حاكىم ابايدىڭ قولجازبا ولەڭدەرىمەن تانىسادى. بۇل تۋرالى ول ءوزىنىڭ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا بىلايشا ەسكە الادى: «1903-ءشى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس...».

ءا.بوكەيحان بايتۇرسىنۇلىنىڭ اقىندىق تالانتىنا ءتانتى بولىپ، ونىڭ ي.كرىلوۆتان اۋدارعان مىسال ولەڭدەرىن باسپا بەتىنەن جاريالاۋعا كومەكتەسەدى. بۇل تۇستا ول ن.پوتانيننەن كومەك سۇرايدى جانە وعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ بويىندا اقىندىقپەن قوسا سۋرەتشىلىك تالانت بار ەكەندىگىن، بىراق ونى ءارى قاراي كاسىبي تۇرعىدان ۇشتاۋ جوقشىلىق اسەرىنەن جۇزەگە اسپاي قالعانىنا قىنجىلادى (مارحاببات: سۇلتان حان اققۇلى. «قىرىق مىسال» جيناعى. «تار جول تايعاق كەشكەن» تاريح: https://abai.kz/post/132972 ).

1909 جىلى اقىننىڭ اۋدارمالارى «قىرىق مىسال» اتتى اتاۋمەن پەتەربوردا جاريالانادى. سول جىلى ابايدىڭ، م.دۋلاتۇلىنىڭ ولەڭدەر جيناعى دا جارىققا شىعادى. بۇل يگى ىستەرگە جاناشىر بولعان، ونى ۇيىمداستىرعان، تىكەلەي قولعابىس تيگىزگەن ءا.بوكەيحان ەكەندىگى بۇل كۇندە بىزگە انىق.

ومبى قالاسىندا نەگىزى قالانعان قوس تۇلعاسىنىڭ دوستىعى بۇدان ارعى عۇمىرنامالىق بەل-بەلەستەردە كەزدەسكەن كۇردەلى، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە شىڭدالىپ، تامىرىن تەرەڭگە جايىپ، جايقالىپ ءوسىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ قازاق جۇرتىن وتارشىلدىق قامىتىنان ازات ەتۋ جولىنداعى كۇرەسكەرلىك ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ءون بويىندا جەلبىرەگەن بايراقتى جالاۋدىڭ رامىزىندەي مازمۇنعا يە بولدى...

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسسورى.

ماقالا قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان گرانتتىق قارجىلاندىرۋىنا يە بولعان «ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتى (جاڭا ارحيۆتىك دەرەكتەر مەن ولكەتانۋشىلىق ماعلۇماتتار، تۇلعانىڭ تىڭنان تابىلعان شىعارمالارى نەگىزىندە)» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.

Abai.kz