مەن ەكى-ءۇش ايدان بەرى ادەبيەتتانۋشى، عالىم، پرافەسسور احمەتبەك كىرشىباەۆتىڭ ءوزىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قازاق ادەبيەتى تاريحىنا قاتىستى زەرتتەگەن عىلىمي ماقالالارىنىڭ تاڭدامالى جيناعىن قۇراستىرىپ جاتقان جايىم بار. عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ وتىرىپ قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى تاريحىنا نەداۋىر سۇڭگىپ، ءبىلىم جاۋھارىنا قول جەتكىزگەندەي بولدىم.

بۇل جيناقتا عالىم ا.كىرشىباەۆتىڭ كلاسسيك ادەبيەتىمىزدەگى ەڭ بايىرعى ۇلگىلەرىن، ولاردىڭ كوزگە كورىنگەن وكىلدەرىن زەرتتەۋ جاعىنداعى تاباندىلىعىن، زەرەكتىگىن، ىزدەنگىشتىگىن دالەلدەيتىن ەڭبەكتەرى بارشىلىق. سولاردىڭ ىشىندەگى ۋاكىلدىك سيپاتقا يەلەرىنەن VII, VIII عاسىرلاردا سىرداريا بويىن مەكەن ەتكەن وعىز-قىپشاقتار اراسىندا قورقىت اتا جايىندا تاراعان اڭىز-جىرلاردىڭ تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ عۇرىپ-ادەتىن، تۇرمىس-سالتىن، اقىندىق ءداستۇرىن تانىتاتىن تاريحي مادەنيەت ۇلگىسى ەكەنى انىق كورسەتىلگەن. قورقىت اتا كىتابىنداعى توعىسپالى داستانداردىڭ قازاق داستاندارىمەن ساباقتاستىعى كورسەتىلگەن. قورقىت اتا كىتابىنداعى جىرلاردىڭ قازاق داستاندارىمەن ۇقساستىعىن ايتا كەلىپ، قورقىت اتا كىتابىنداعى جىرلار قازاق داستاندارىنىڭ توركىنى دەگەن تۇجىرىمدى دالەلدەيدى جانە قازاق ەرتە زامان جازبا ادەبيەتىنىڭ دامۋ بارىسىن داۋىرلەۋى ءبىرشاما جۇيەلى بولعان. VI-IX عاسىرعا دەيىنگى ادەبيەتتى ءبىر كەزەڭگە جاتقىزعان. ح عاسىردان ءحىى عاسىر ادەبيەتىن قاراحاندىلار داۋىرىندەگى ادەبيەت دەپ اتاپ، ءحىىى عاسىردان XV عاسىرعا دەيىنگى ءداۋىردى التىن وردا ءداۋىرى دەپ اتاۋ تاريحي ءداۋىر شىندىعىنا ۇيلەسىمدى كوكەيگە قونىمدى دايەكتەمە. كىتاپتا قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى جىراۋلار ادەبيەت ەگجەي-تەگجەيلى بايىمداعان. جىراۋلار جىرىنىڭ تاريحي جانە كوركەمدىك ءمان-مانەرى اشىپ كورسەتىلگەن، تۇتاس كىتاپتىڭ ءون-بويىنان ساقا قالامگەردىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار مول پايدالانىلعانىن، وتە-موتە، شەتەلدە جاريالانعان جاڭا زەرتتەۋلەر مەن سەنىمدى تىڭ كوزقاراستاردى سىڭىرە قابىلداعانىن ايقىن اڭعارامىز.

وعان قوسا «التىن وردا ءداۋىرىنىڭ اقىنى امەت حورەزميدىڭ اسىل قازىناسى – «ماحابباتناما» دەگەن ماقالاسىن اۋىزعا الۋعا بولادى. احمەتبەك كىرشىباەۆ بۇل ەڭبەگىندە التىن وردا داۋىرىندە جاساعان ايگىلى اقىن احمەت حورەزميدىڭ اتاقتى شىعارماسى «ماحابباتنامانىڭ» جازىلىپ جارىققا شىعۋ بارىسىندا ءمالىم بولعان دەرەكتەر نەگىزىندە ىزدەنىپ، قولعا كەلتىرگەن مول ءارى سەنىمدى ماتەريالدار ۇستىندە جان-جاقتى تەرەڭدەي زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى بۇل كلاسسيك شىعارمانىڭ ىشىندە سۋرەتتەلگەن، ءوزارا قابىسقان، قاتپارلى وقيعالاردىڭ اڭعارىتقان اڭىستارىنان، بىلدىرگەن دەرەكتەرىنەن اقىن احمەت حورەزميدىڭ عۇمىرناماسى، جاسامپازدىق قيمىلدارى جونىندە انىق مالىمەتتەرى بولماسا دا، شىعرمانىڭ تىكە ءوزى قامداعان دەرەكتەرى بويىنشا «ماحابباتناما» اتتى داستاننىڭ كىمنىڭ نۇسقاۋىمەن، قانداي ادامعا ارناپ، قايسى ۋاقىتتا، قانداي جەردە، قايسى تىلمەن، قانداي وقيعالاردى بايانداپ، قانداي مازمۇنداردى بەينەلەپ مايدانعا كەلگەندىگى سياقتىلاردى وتە انىق اشالاپ بايىمداعان. سونىمەن بىرگە، ا.كىرشىباەۆ «ماحابباتناما» بۇل ايگىلى پوەزيالىق كەسەك شىعارمانىڭ ستيلدىك وزگەشەلىگى، مازمۇن، ءپىشىنى جاعىنداعى ەرەكشەلىكتەرىن ەكشەپ، كورنەكتىلەندىرە وتىرىپ، ونىڭ ۇلتىمىزدىڭ ءبىر ءبۇتىن مادەنيەت جانە ادەبيەت تاريحىنان العان ورنى مەن كەيىنگى داۋىرلەر ادەبيەتىنە جاساعان ىقپالىن كورسەتىپ بەرگە. ال «ورتا عاسىرداعى ءۇش اقىن» اتتى كولەمدى ماقالاسى ا.كىرشىباۆتىڭ ۇزاق جىل اينالىسقان كلاسسيك ادەبيەت زەرتتەۋ بارىسىندا جاراتقان سۇبەلى، سۇيىكتى تۋىندىلارىنىڭ ماڭدايعا باسارلارىنىڭ ءبىرى. ول بۇل ەڭبەگىندە قوجا احمەت ياسساۋي، احمەت جۇگنەكي، سۇلەيمەن باقىرعاني سياقتى ورتا عاسىردا جاساعان، ءوز داۋىرىندە ادەبيەتتىڭ الدىڭعى لەگىنەن كورىنگەن ايگىلى ءۇش اقىننىڭ ءومىر كەشىرمەلەرى، جالپى جاسامپازدىق قيمىلدار، مول ەڭبەك جەمىستەرى، ولاردىڭ ورتا عاسىر ادەبيەتى تاريحىنان العان ورىنى تۋرالى عىلىمي بولجامدار جاساعان.

ال ا.كىرشىباەۆ «ح-ءحىى عاسىردا عۇمىر كەشكەن ءۇش عىلاما عالىم» (اۆتوردىڭ بۇل كولەمدى ماقالا ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىم جۋرنالىنىڭ» (فيلوسوفيا-قوعامدىق عىلىمدار) ءۇش سانىنا ءبولىپ جاريالانعان. №2, 2012 جىل. №1-2, 2013 جىل) دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا ح-ءحىى عاسىردا عۇمىر كەشكەن ءۇش عۇلاما عالىم ءابۋ ءناسىر ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇىن، ماقمۇد قاشقاري تۋرالى، ولاردىڭ ءومىرى مەن جاسامپازدىعى جولىنا، قولعا كەلتىرگەن وراسان مول تابىستارىنا جان-جاقتىلى توقتالىپ، ولاردىڭ شىعارمالارى، عىلىمي فيلوسوفيالىق مۇرالارى، ادەبيەت تەوريالارى جايىندا جالپى بەتتىك تالداۋ جاسالادى ءارى عىلىمي نەگىزدە باعا بەرەدى. مەن وسى ماقالادا ارقاۋ بولعان ءۇش عالىمنىڭ ءبىرى ماحمۇد قاشقاريدىڭ جاسامپازدىق جولى، «تۇركى تىلدەرى سوزدىگى» بولىگىن وقىپ وتىرىپ، مىناداي كەرەمەت دەرەكتى كەزىكتىم. بۇل دەرەكتە ماحمۇد قاشقاريدىڭ ارابتارعا تۇركى حالىقتاردىڭ ءتىلىن ۇيرەتۋ ءۇشىن وسى قۇندى «تۇركى تىلدەرى سوزدىگى» ەڭبەگىن جازعانى جان-جاقتىلى عىلىمي دەرەكتەرمەن دالەلدەي تۇسەدى. مۇنى وقىپ وتىرعان قازاق بالاسى «قازاق ءتىلىنىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى، اراب تىلىنەن كەلگەن» دەيتىندەردىڭ پىكىرى شىندىققا مۇلدە جاناسپايتىن جاڭساق پىكىر ەكەنىنە كوز جەتكىزە الادى. ءارى ارابتار قولدانىپ جۇرگەن ءتىلىنىڭ كوبى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءتىلى ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. سول كەزدە اراب ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولعانىمەن، ال تۇركى ءتىلى باسىم بولىپ ۇلتارالىق، ءتىپتى حالىقارالىق ءتىل بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ەندى عالىم احمەتبەك كىرشىباەۆتىڭ ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتى سوزبە ءسوز وقىپ كورەلىك.

«...1058 جىلى عالىمنىڭ اكەسى قۇسايىن دا وردادا ءولتىرىلدى. وسىدان كەيىن ول قاشقار قالاسىن تاستاپ شىعىپ كەتتى. ول وسى بەتى باعداتقا ساپارعا شىقپاي 15 جىل شاماسىندا ايلانىپ ءجۇرىپ، ءوزى جازۋعا دايارلانىپ جۇرگەن «تۇركى تىلدەرى سوزدىگى» قاتارلى عىلىمي ەڭبەكتەرىنە ماتەريال جيىستىرۋمەن بولادى. ول وسى ساپارىندا توقتاماي، كوڭىلگە بۇگىپ، بەت العان ورتا ازيانىڭ الىپ دالاسىن ارالاپ، قاشقاردان باستاپ ءبىر جاعى جەتىسۋ، ماۋرانناحر، حورەزيمگە دەيىن، ەكىنشى جاعى رەمگە دەيىن اينالىپ، ودان ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، سىر دارياسىنىڭ كەڭ القاپ، ۇلانعايىر قىرلارىن قىدىردى. ونداعى تۇركى تىلىندە سويلەيتىن رۋ-ۇلىستاردىڭ ومىرىمەن تانىسىپ، پەشەنەك (پەشەنە), قىپشاق، وعىز، يەماك (جامەك), باشقۇرت، باسمىل، قاي (قوڭىر ات), يابحۇ، تاتار، قىرعىز، چىعىل (شىبىل), توحسى، ياعما، ىعىراق، چارۇق، چۇمۇل، ۇيعىر، تانعۇت، قىتاي (كيدان), تابعاچ، ارعۇ (ارعىن), بۇلعار، سۋار سياقتى 20 دان ارتىق تۇركى رۋلارىنىڭ ءتىلىن، سالتىن، تاريحىن، ورنالاسقان جاعراپيالىق ورنىن ىشكەرىلەي ۇيرەنىپ، جان-جاقتى زەرتتەپ، ولاردىڭ ادەبيەت، تاريح، استرونوميا، ەتنوگرافيا، دارىگەرلىك بىلىمدەرىن جازىپ الىپ رەتكە تۇرعىزىپ، سۇرىپتاعان.

ماحمۇد قاشقاري 1072 جىلى باعداتقا بارادى. بۇل كەزدە تۇتاس قاراحان مەملەكەتىمەن قوسا اراب يسلام حاليفاسىن دا سالجۇق تۇرىكتەرى بيلەيتىن. 1076 جىلعا دەيىنگى ءتورت جىل شاماسىنداعى ۋاقىتتا عالىم ءوزىنىڭ جيناقتاعان ماتەريالدارىن رەتتەپ «تۇركى تىلدەرى سوزدىگى» دەگەن كولەمدى ەڭبەگىن جازىپ ءبىتىردى. بۇل شىعارماسىن ابباسيلاردىڭ 27-حاليفاسى ابىلقاسىم ابدوللاۇلى مۇحاممەد ءال مۇحتاري بي – امروللاعا تارتۋ ەتتى.

كورىنەكتى عالىم ماحمۇد قاشقاريدىڭ بۇدان باسقا ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتكە قاتىستى جازعان تاعى ءبىر كولەمدى ەڭبەگى «جاۋ حيرۋن – ناحۋ فيلۋعوتيت تۇرك» (تۇركى تىلدەرىنىڭ سينتاكسيس قاعيدالارى) ەدى. عالىمنىڭ بۇل كىتابى بىزگە جەتپەدى. ناقتىلى مازمۇنى بىزگە بەلگىسىز.

ورتا عاسىر عالىمدارىنىڭ ەڭ كورنەكتىلەرىنىڭ ءبىرى ماحمۇد قاشقاري باعداتتا 18 جىل تۇردى. باعدات قالاسىنىڭ سول كەزدەگى تاريحي جاعدايىنان العاندا، عالىمنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ءونىمدى بولۋىنا تيىمدىلىك تە بار ەدى. ويتكەنى بۇل كەز باعداتتا تۇركى تىلدەس رۋ-ۇلىستارىنان بارىپ قىزمەت ەتۋشىلەر مەيلىنشە مول بولۋى سەبەبىنەن، وردا ۋازىرلەرى مەن وردا ءامىر ساردارلارىنىڭ كوبى وعىز تۇرىكتەرىنەن بولاتىن. سونىمەن بىرگە باعدات قالاسىندا تۇركى تىلدەس رۋ-ۇلىس حالىقتارىنان بارىپ ورنالاسقان عالىمدار، الۋان قولونەرشىلەر مەن ءار كاسىپتىڭ ساۋاگەرلەرى دە مول بولعان.

وسىنداي سەبەپتەرمەن تۇركى ءتىلى مەن مەملەكەت ءتىلى بولعان اراب ءتىلى ءباس تالاسقان ءبىر جاعداي قالىپتاسقان ەدى. وسىدان كەلىپ ارابتىق ءمانساپتىلار مەن كاسىپكەرلەردە تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەتى تۋىلعان بولاتىن. عالىم ءوزىنىڭ ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتكە قاتىستى كولەمدى دە، كۇردەلى وسى عىلىمي ەڭبەكتەرىن تۇركى ءتىلىن ۇيرەنۋدەي شۇعىل قاجەتكە بىرلەستىرىپ، ولمەس ەڭبەك، ومىرشەڭ تۋىندى «تۇركى تىلدەر سوزدىگىن» جازىپ شىقتى.

كىتاپتىڭ نەندەي ماقساتپەن جازىلعانى تۋرالى ول: «تۇركىتىلى مەن اراب تىلىمەن باسەكەگە تۇسكەن، ەكى ات سىقىلدى تەڭ شاۋىپ بارا جاتقانىن ايقىن كورسەتۋ ءۇشىن... ماڭگىلىك ەسكەرتكىش، تاۋسىلماس قازىنا بولىپ قالسىن دەپ... بۇل كىتاپتى قۇراستىردىم، ءارى وعان «تۇركى تىلدەرى سوزدىگى» («ديۋاني – ات – تۇرك»), – دەيدى. مىنە بۇدان عالىمنىڭ «تۇركى تىلدەرى سوزدىگىا» اتتى بۇل شىعارماسىن ارابتارعا تۇركى ءتىلىن ۇيرەتۋ ماقساتىمەن جازعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇل ءۇشىن عالىم تۇركى سوزدەرىنە اراب تىلىمەن تۇسىندىرمە بەرىپ وتىرعان. ونىمەن قوسا تۇسىندىرمە سودەردى عىلىمي جۇيەگە جىكتەپ، تۇركى ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى جونىندە انىق، تۇسىنىكتى ساۋات بەرىلگەن. بۇل ارينە دۇنيەدەگى تۇركى ءتىلى گرامماتيكاسىنڭ تۇڭعىش ساۋاتى ەدى.

كورىنەكتى ءتىل عالىمى ماحمۇد قاشقاري ءوز كىتابىن قالاي جازعاندىعىن، جازۋ بارىسىندا قانداي ءادىس قولدانىپ، نە نارسەلەرگە مۇقيات اۋدارعاندىعى تۋرالى بىلاي دەيدى:

«...مەن تىلدە تۇرىكتەردىڭ ەڭ بىلگىر ادامدارىمەن، ەڭ ۇلكەن ماماندارىنان، كورەگەندەرىنەن، بايىرعى تايپالارىنان شىققان، سوعىس ىستەرىندە مىقتى نايزاگەرلەرىنەنە ەدىم. ولارعا بەرىلە دەن قويعانىم سونداي، ماعان تۇرىكتەر، تۇركىمەندەر، وعىزدار، شىگىلدەر، ياعمالار جانە قىرعىز تايپالارىنىڭ تىلدەرى تۇگەلدەي كوڭىلىمە قونىپ جاتتالىپ قالدى. سولاردىڭ ءبارىن مۇقيات رەتتەپ، ۇيقاستارىن انىقتاپ، كەرەگىمە پايدالانىپ، ءبىر نەگىزدە تارتىپكە ءتۇسىرىپ جۇيەلەپ شىقتىم. بۇل كىتاپتى حيكىمەتتى سوزدەر، ۇيقاستى قارا سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر، ءبايىت-ولەڭدەر... جانە قارا ءسوزدى ولەڭ ۇزىندىلەرىمەن بەرىپ، ارنايى الىپپە تارتىبىمەن قۇراستىردىم، سويلەمىنە تۇركى حالىقتارىنىڭ كورگەن-بىلگەنىن بەينەلەيتىن ولەڭ-جىرلارىنان، قايعىلى، قۋانىشتى كۇندەرىندە ايتقان تەرەڭ ءماندى ماقال-ماتەلدەرىنەن مىسالدار كەلتىردىم. ءسويتىپ بۇل كىتاپ جاڭالىق جاعىنان بيىك ورەگە، كوركمدىك جاقتان شەبەرلىك شەگىنە جەتتى».

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدارمەن جۇيەلەۋلەردەن كورىنەتىن ءتۇيىن مىناداي: ماحمۇد قاشقاري «تۇركى تىلدەرى سوزدىگىن» جازۋدا، ءبىر جاقتان، تۇركى ءتىلىنىڭ اراب تىلىنەن قالىسپايتىن وزىندىك ەرەكشەلىگىن كورسەتۋدى ماقسات قىلعان. تاعى ءبىر جاقتان، تۇركى مادەنيەتىمەن تانىسۋدى ءۇمىت ەتەتىن ارابتاردىڭ بۇل ءتىلدى ۇيرەنۋگە بولعان قاجەتىنەن شىعۋدى ماقسات ەتكەن.

ءحى عاسىردىڭ اتاقتى ءتىل عالىمى ماحمۇد قاشقاريدىڭ بۇل كىتابى ارابتارعا تۇركى ءتىلدى حالىقتار ءتىلىن ۇيرەنۋ ماقساتىندا جازىلعانى مەن سول كەزدەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن ەكونوميكالىق جاعدايىن، مادەنيەتىن، ادەبيەت-كوركەمونەر ۇلگىلەرىن، عىلىم-ءپان جەتىستىكتەرىن، ادەپ-سالتتارىن، مۇرات-مورالدىق ەرەجەلەرىن، فيلوسوفيالىق، دىندىك ۇعىمدارىن، ەتنوگرافياسىن، ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ بۇيىمدارى مەن تاعام سۋسىندارىنىڭ اتارىنا شەيىن تۇگەل قامتىعان. سوندىقتان بۇل كىتاپتى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق عىلىمناماسى – ەنتسيكلوپەدياسى دەۋگە بولادى.

تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق ارداگەر ءتىل عالىمى ماحمۇد قۇسايىنۇلى قاشقاري 1105 جىلى 97 جاسىندا قايتىس بولادى» [1].

تۇسىنگەن ادامعا بۇل دەرەكتەر تۇركى حالىقتارىنىڭ جانە ونىڭ ءتىلىنىڭ بىركەزدە الەمدە ماڭىزدى ورىن العانىن كورۋگە بولادى. جانە وسىمەن ماقتانۋعا بولادى.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

پايدالانعان ادەبيەت:

احمەتبەك كىرشىباەۆ. ح-ءحىى عاسىردا عۇمىر كەشكەن ءۇش عۇلاما عالىم. «شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى عىلىمي جۋرنالى» (فيلوسوفيا-قوعامدىق عىلىمدار) №2, 2013 جىل، 3-4-بەت.

Abai.kz