قاسىم-جومارت توقاەۆ 2019 جىلى مەملەكەتتىك بيلىك تىزگىنىن قولىنا الدى. ەكى جىل ىشىندە پرەزيدەنت بيلىكتى نىعايتۋ جانە قوعامدى رەفورمالاۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىردى.

پرەزيدەنتتىڭ قوعامدىق ومىرىمىزگە شۇعىل ەنگىزگەن ەكى جاڭالىعىن اتاپ وتكەن دۇرىس، ول – ساياسي رەفورمالار جانە حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت ءپرينتسيپى. اتالمىش وزگەرىستەردىڭ بارلىعى دا پرەزيدەنتتىڭ جانىنان قۇرىلعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى اياسىندا ىسكە استى. ساياسي رەفورمالار دا بىرتىندەپ ىسكە اسىپ جاتقانىن ادىلدىك ءۇشىن ايتقان دۇرىس. اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ، 2024 جىلدان باستاپ اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ پروتسەسى ىسكە اسادى. ميتينگكە شىعىپ، وي ەركىندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ەندى رۇقسات ەمەس، ميتينگ وتەتىنى جايلى ىنتالى توپ جەرگىلىكتى اكىمدىككە ەسكەرتۋ جازسا جەتكىلىكتى. سايلاۋ مەن ساياسي بەلسەندىلىكتى ارتتىراتىن پارتيالاردى تىركەۋ ءۇشىن 40 مىڭ قولدان 20 مىڭ قولعا دەيىن ءتۇسىرۋ، پارلامەنتتىك سايلاۋداعى مەجەنى 7%-دان 5%-عا ءتۇسىرۋ سىندى وزگەرىستەر بولدى. بىراق ەل اراسىندا بيلىك ءترانزيتى ءالى اياقتالمادى دەگەن دە ءسوز بار.

23 قاراشا كۇنى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جيىنى ءوتتى. بۇل جيىندى شىن مانىندە تاريحي دەپ اتاسا بولادى. سەبەبى جيىندا پارتيا توراعالىعى ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتان قاسىم-جومارت توقاەۆقا بەرىلەتىنى انىق بولدى. پارتيا سەزىندە پرەزيدەنت پارتيا توراعالىعىن قابىلدايدى، سەزد ءداستۇرلى فورماتتا كوكتەمدە ءوتۋى ءتيىس. ارينە سەزدە توراعانى انىقتاۋ ءۇشىن داۋىس بەرىلەدى، دەيتۇرعانمەن پرەزيدەنتتى كانديدات رەتىندە ۇسىنعان ەلباسىنىڭ ۇسىنىسى تولىق قابىل بولارىنا كۇمان جوق.

پرەزيدەنتتىڭ پارتيا توراعالىعىن قولىنا الۋى نەنى بىلدىرەدى؟ ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ 71%-ى «نۇر وتان» پارتياسىنان. ياعني بۇل – قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك تارماقتارىن تولىقتاي ءوز قولىنا الدى دەگەن ءسوز. بۇدان بىلاي پرەزيدەنتكە بارلىق ايماق پەن اۋدان، ءوڭىر باسشىلارى پارتيا جارعىسى بويىنشا دا ەسەپ بەرۋگە مىندەتتى. ال پرەزيدەنتتىڭ الدىندا پارتياعا جاڭا يمپۋلس بەرۋ مىندەتى تۇر. ەلىمىزدەگى كوروناداعدارىستان كەيىنگى الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ناشارلاۋى مەن ەكونوميكالىق دوعارىس باس پارتياعا دەگەن سەنىم كاپيتالىن تومەندەتتى. پرەزيدەنت اتالمىش كاپيتالدى ناقتى ىستەرمەن قالىپتاستىرۋعا بارىن سالادى دەۋگە نەگىز بار.

وتكەن جىلى پرەزيدەنت قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ دا تىزگىنىن قولعا العان ەدى. بۇل دا ساياسي ماڭىزى بار قادام. وسى ارقىلى ول ەلىمىزدەگى 5 ملن-نان استام ەتنوس وكىلدەرىنىڭ دە سەنىمىنە يە بولدى، ونىڭ ۇستىنە حالىقتار اسسامبلەياسى پارلامەنتتە 9 دەپۋتاتى بار ورگان ەكەنىن ەسكەرسەك، ساياسي سالماعىنىڭ دا باسىم ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

پرەزيدەنتتىڭ پارتيا توراعالاعىن الاتىنى بەلگىلى بولعاننان كەيىن، الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى ا. باتالوۆتى ءوز قىزمەتىنەن بوساتتى. باتالوۆ جيىرما جىل بويى اتالمىش ءوڭىردى باسقاردى جانە ونى الىپ، ورنىنا ق. بوزىمباەۆتى قويۋى شىن مانىندە ماڭىزدى شەشىم. الماتى وبلىسى ەلىمىز بويىنشا تاۋار اينالىمى ەڭ كوپ جانە قارجىلىق تۇرعىدان اسا اۋقاتتى ءوڭىر. قورعاس كەدەنى ارقىلى وتەتىن تاۋار اينالىمى بىرنەشە ملرد دوللاردى قۇرايدى جانە شىندىعىنا كەلگەندە وڭىردە كولەڭكەلى ەكونوميكا دا باسىم. ەنەرگەتيكا سالاسىن باسقارعان بوزىمباەۆ كولەڭكەلى ەكونوميكا ماسەلەسىن رەتتەپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن بارىن سالۋى ءتيىس. ال ەڭ باستى مىندەتى ملردتاپ كىرىپ، ءبىر تيىن بولىپ قازىناعا تۇسپەي جاتقان سالىقسىز ساۋدا جۇيەسىن جويۋى قاجەت.

اتالمىش وزگەرىستەردىڭ بارلىعى دا ەلىمىزدە بيلىك ءترانزيتىنىڭ وتكەنىن بىلدىرەدى. ەلباسى جانە پرەزيدەنت اراسىنداعى ءوزارا ساباقتاستىق قانداي دا ءبىر ساياسي قاقتىعىسسىز، اقىل مەن پاراسات دەڭگەيىندە بولدى دەۋگە نەگىز بار.

سونىمەن، قازاقستاندا بيلىكتىڭ وتپەلى كەزەڭى وسىمەن اياقتالدى ما؟ توقاەۆتىڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندەگى پوزيتسياسىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى نەنى بىلدىرەدى؟ ءبىز وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بەلگىلى ساياساتتانۋشىلاردىڭ اۋزىنان ەستىگەندى قالادىق.

سامات نۇرتازا, ساياساتانۋشى:

–  «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جەتەكشىلىگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا وتكەنى، مەنىڭ ويىمشا زاڭدى ءۇردىس. ەلباسى باستاعان پارتيانىڭ پرەزيدەنتكە بەرىلۋى زامان تالابى، ءارى پارتيا مەن پرەزيدەنتتىڭ بيلىگى كۇشەيە تۇسەدى دەپ ويلايمىن. بۇل – تەك قانا ءپوزيتيۆتى قۇبىلىس. ساياسي وزگەرىستەر كۇتەمىز. مۇمكىن ۇكىمەت اۋىساتىن شىعار. بۇل ەرتە مە كەش پە بولاتىن نارسە. لايىقتى ادامدار مينيسترلىككە تاعايىندالىپ ەكونوميكامىزدى، بەلەڭ العان كورونوۆيرۋس اۋرۋىن جەڭىپ قوعامدا تۇراقتىلىق، ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىم پايدا بولسا، ەڭ باستى ورىندالعان ماقسات سول دەپ ويلايمىن. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلگەلى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرىندە ءبىراز وڭ وزگەرىستەر ورىن الدى. مىسالى، ۇلتتىق كەڭەستىڭ، رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ قۇرىلۋى، اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ ماسەلەسىنىڭ العا شىعۋى – ءبىزدىڭ قوعامنىڭ دەموكراتيزاتسيالانۋ كورسەتكىشى. بۇل جەردە ەشكىم دە قازاقستاندى توتوليتارلى-ديكتاتورلىق مەملەكەت دەپ ساناپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە بۇكىل ليبەرالدى-دەموكراتيالىق مەملەكەتكە ءتان نىشاندار ءبىزدىڭ مەملەكەتتە بار. ءدىن بوستاندىعى، ءسوز بوستاندىعىنا ارنالعان رەفورمالار جۇرگىزىلۋدە. پرەزيدەنت بيلىككە كەلگەننەن كەيىن «جۋسان وپەراتسياسى» ۇيىمداستىرىلىپ، ءدىني راديكاليزمگە ۋلانعان ءبىرتالاي قانداستارىمىزدى ەلگە قايتاردى. بۇل دا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇش-قايراتىن كورسەتتى. يراكتا بولسىن، سيريادا بولسىن قالعان ازاماتتاردى سىرتقا تاستامايدى، ولاردى قورعاي الادى دەگەن مەسسەدج قالدىردى.

كازبەك مايگەلدينوۆ، ساياساتتانۋشى:  

–  جاقىن ارادا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى بولىپ ءوتتى. اتالمىش وتىرىستا ەلباسى پارتيا توراعالىعىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. جالپى، 2019 جىلدان بەرى ساياسي ترانزيت ءوتىپ جاتىر. سوندىقتان بۇل وقيعانى سول ساياسي ءترانزيتتىڭ تاعى دا ءبىر زاڭدى جالعاسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. بۇعان دەيىن ەلباسى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن پرەزيدەنتكە بەرگەن بولاتىن. وسى ۇردىستەردىڭ حرونولوگياسىن قاراپ وتىرساق، بۇل بۇگىنگى قازاقستانداعى بەيبىت تۇردەگى ساياسي ءترانزيتتىڭ ناقتى كورىنىسى بولسا كەرەك. توقاەۆتىڭ پارتياداعى جەتەكشى تۇلعاعا اينالۋى وعان، ياعني  پرەزيدەنتكە بەرىلىپ جاتقان قۇزىرەتتىڭ كەڭەيتىلگەنىن كورسەتەدى. ويتكەنى، بۇگىنگى تاڭدا «نۇر-وتان» پارتياسى – 2021 جىلى وتكەن سايلاۋ جەڭىسىنەن كەيىنگى سايلاۋالدى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا وڭىرلەردە، ءاربىر مينيسترلىكتە 14-تەن استام رەسپۋبليكالىق قوعامدىق كەڭەس قۇرۋ ارقىلى وسى باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىن قاداعالاپ وتىرعان ساياسي ورگان. مىنە وسىدان-اق،  پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرەتىنىڭ كۇشەيگەنىن كورۋگە بولادى. ۇكىمەتپەن قوسا، وسى باعدارلاما بىرلەسە جۇزەگە اسىپ جاتىر. بۇل قوسىمشا قاداعالاۋ قۇرالى پايدا بولدى دەگەن ءسوز. ودان كەيىن، ارينە، پرەزيدەنتتىڭ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعالاعىنا ءوتۋى الداعى ۋاقىتتا ساياسي ناۋقانداردا توقاەۆ پارتيا توراعاسى رەتىندە ءوز كانديداتۋراسىن دا  ۇسىنۋعا  مۇمكىندىك الىپ وتىر. نەگىزگى وزگەرىستەردى ءبىز قازىرگى تاڭداعى مەملەكەت باسشىسى ەكى جىل بويى جۇرگىزىپ وتىرعان اۋقىمدى ساياسي رەفورمالاردىڭ ودان ءارى جالعاساتىنىنان كورە الامىز.

ەلدەگى كوپپارتيالىق جۇيەنىڭ دامۋىنا پرەزيدەنت باسا نازار اۋدارىپ وتىر. ماسەلەن، سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. پارتيالاردىڭ سايلاۋ ناۋقانىنىڭ ناتيجەسىنە وراي زاڭ شىعارۋشى ورگانعا ءوتۋ مەجەسى 7 پايىزدان 5 پايىزعا تومەندەتىلدى، «بارلىعىنا قارسىمىن» دەگەن سايلاۋ پاراقشالارىندا جازۋ پايدا بولدى. سونىمەن قاتار، جاستار مەن ايەلدەرگە 30 پايىز كۆوتا بەرىلگەنى سياقتى وزگەرىستەردىڭ ءوزى پرەزيدەنتتىڭ جۇيەلى تۇردەگى كوپپارتيالىقتى دامىتۋعا قوسىپ جاتقان ۇلەسى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل بيلىگىنە كەلگەلى ەكى جىلدان استى. نەگىزگى وزگەرىستەر ەڭ الدىمەن، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتىن اتاپ وتۋگە بولادى. مۇنداعى پرەزيدەنتتىڭ باستى ماقساتى حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى ديالوگتى نىعايتۋعا ارنالعان. وسى باعىتتا 2019 جىلى پرەزيدەنت جانىندا ۇلتتىق كەڭەس قۇرىلدى. ونىڭ قازىرگە دەيىن التى وتىرىسى ءوتتى. كەڭەس قۇرامىنا ەلىمىزدىڭ بەلسەندى قوعام قايراتكەرلەرى قوسىلدى جانە ۇلتتىق قوعامدىق كەڭەس اياسىندا ۇسىنىلعان كوپتەگەن ساياسي وزگەرىستەر شىن مانىندە جۇزەگە استى. 30-دان استام زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. سونىڭ ىشىندە «بەيبىت شەرۋلەر تۋرالى» زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ،  «پەداگوگ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى.  ەلدىڭ الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋعا، پاندەميا كەزىندەگى اۋىرتپاشىلىعىن تومەندەتۋگە بايلانىستى، تۇرمىسى تومەن وتباسىلاردىڭ نەسيەسىن كەشىرۋگە بايلانىستى جارلىققا قول قويىلعان بولاتىن. سونىمەن قاتار، ەل ازاماتتارىنىڭ وزدەرىنىڭ زەينەتاقى قورىنىڭ قانداي دا ءبىر بولىگىن قولدانۋعا رۇحسات بەرىلدى.

ەڭ ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى – جەر ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى. قازاقستان جەرى شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايتىنى تۋرالى تولىقتاي جەر كوميسسياسىنىڭ شەشىمى قابىلدانعان بولاتىن.

بۇگىنگى كۇنگى ساياسي وزگەرىستەردىڭ وڭ باعىتى رەتىندە اۋىل، اۋدان اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. 800-دەن استام اۋىل اكىمى تىكەلەي سايلاۋدان ءوتتى. 2024 جىلدان باستاپ اۋدان اكىمدەرى، ودان ءارى وبلىس اكىمدەرىنە دەيىن تىكەلەي سايلاۋ وتەتىن بولادى. بۇل پرەزيدەنتتىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جاڭا كونتسەپتسياسىنىڭ قابىلدانۋىنا وراي جاسالىپ وتىرعان شارالار. وسىنداي باتىل رەفورمالار جۇرگىزۋ ارقىلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باعىتتاعى وڭ وزگەرىستەرگە تىكەلەي سەپتىگىن تيگىزىپ وتىر. ءبىز سوندىقتان توقاەۆ قولعا العان ساياسي رەفورمالار تەك قانا وڭ ناتيجەگەگە جەتكىزەدى دەپ سەنەمىز.

Abai.kz