1991 جىلى 8 جەلتوقساندا بەلوۆەجدە رەسەي، ۋكراينا جانە بەلارۋس باسشىلارى «كسرو گەوساياسي شىندىق رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتادى» دەگەن سوزبەن تاريحي كەلىسىمگە قول قويدى. ونىڭ ورنىنا جاڭا مەملەكەتارالىق ۇيىم پايدا بولدى. ول بۇگىندە تمد دەپ اتالدى. وسىلايشا جەتپىس جىلدان استام ۋاقىت بويى 15 ەلدى بيلەپ-توستەگەن وداق كەلمەسكە كەتتى. پولشا شەكاراسىنا جاقىن ماڭدا كەلىسىمگە قول قويعان ءۇش سلاۆيان مەملەكەتىنىڭ باسشىلارى وسىلايشا ءبىر دەرجاۆانىڭ تابىتىنا شەگە قاقتى.

«1991 جىلى 8 جەلتوقساندا كەڭەس وداعىنا قاراستى ءۇش سلاۆيان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى بەلوۆەجدەگى اڭشىلار ۇيىنە جينالىپ، الىپ ەلدىڭ تاعدىرىن تاس-تالقان ەتتى. قالامنىڭ سوققىسىمەن-اق، ولار كسرو-عا ءولىمشى ەتىپ سوققى بەردى، سوققىنىڭ اۋىر بولعانى سونشالىقتى، ول سوققى اراعا وتىز جىل ۋاقىت سالىپ، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى شيەلەنىسكە ۇلاستى»، - دەپ جازدى The Independent.

ەكى اپتادان كەيىن كەڭەس وداعىنىڭ تاعى سەگىز رەسپۋبليكاسى وسى قاۋىمداستىققا قوسىلىپ، 1991 جىلى 25 جەلتوقساندا وتستاۆكاعا كەتكەن كسرو پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتىڭ وكىلەتتىلىگى توقتادى، ال 26 جەلتوقساندا كسرو تۋى ءتۇسىرىلىپ، تاريح قويناۋىنا كەتە باردى. وراق پەن بالعا قۇلادى.
بۇل كەلىسىمنىڭ جاسالعانىن سول كەزدە بەلارۋس باسشىسى بولعان ستانيسلاۆ شۋشكەۆيچ ماقتانىشپەن ايتادى. ول رەسەي باسشىسى بوريس ەلتسينمەن جانە ۋكراينا باسشىسى لەونيد كراۆچۋكپەن بىرگە قول قويعان قۇجاتتى «ديپلوماتيالىق شەدەۆر» دەپ تانيتىنىن جاسىرعان ەمەس.

«اسسوشيەيتەد پرەسس» اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا 86 جاستاعى شۋشكەۆيچ: «ۇلى يمپەريا، يادرولىق دەرجاۆا وزدەرى قالاعانداي تىعىز ىنتىماقتاستىققا مۇمكىندىك العان تاۋەلسىز ەلدەرگە ىدىراپ، ءبىر تامشى قان توكپەستەن جوق بولدى»، - دەدى.

الايدا قانتوگىستەر كەيىن بولدى. وعان ماسكەۋ تىكەلەي قاتىسىپ، ءتىپتى ءوزى سوعىس وشاقتارىن باستادى. گرۋزيا، ابحازيا، تاجىكستان، رەسەيدىڭ ءوز اۋماعىنداعى كاۆكاز قىرعىنى، ۋكراينا...تىزە بەرسە ءتىزىم كەڭ.

ۋكراينانىڭ شىعىسىندا رەسەي 2014 جىلى قاندى قاقتىعىس باستاپ، قىرىمدى اننەكسيالاپ الدى. سوعىستان 14 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى. بۇل رەسەيدىڭ كسرو ىدىراعان كەزدە قول قويعان قۇجاتقا تۇكىرە قاراعانى بولاتىن.

گورباچەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە 1991 جىلى جاسالعان كەلىسىم تۋرالى، ونىڭ بىرنەشە اي بۇرىن كەڭەستىك رەسپۋبليكالار اراسىندا جاڭا «وداقتىق شارتقا» قول قويىپ، كسرو-نى ىدىراۋدان ساقتاۋعا تالپىنىسى تۋرالى ايتقان بولاتىن. وندا ول بارلىق ارەكەتىنىڭ ءساتسىز اياقتالعانىن دا جازعان.

«ولار اسىعىس تۇردە بەلوۆەجدە جاساعان ارەكەتتەرى، جارالى بىراق, ءالى ءتىرى ادامدى تەزىرەك ءولتىرىپ، بولشەكتەپ تاستاۋعا ۇمتىلۋ ارەكەتى ىسپەتتەس ەدى. بيلىككە دەگەن ۇمتىلىس بارلىق مۇددەدەن بيىك تۇردى»، - دەپ جازدى گورباچەۆ.

بىراق شۋشكەۆيچ بولسا:: «ءبىز حالىقتار تۇرمەسىن جابۋعا شەشىم قابىلدادىق. ەشقانداي وكىنىش جوق ەدى», - دەيدى.

ونىڭ بۇل ءسوزى، قازىرگى لۋكاشەنكونىڭ ۇستانىمى مەن كوزقاراسىنا مۇلدە قارسى كەلەتىندەي. «وداقتاس ەل» پرينتسيپىمەن رەسەيگە قوسىلۋدى ويلاعان لۋكاشەنكو، جاڭا كسرو جوباسى پايدا بولسا، قولدايتىنداي.

شۋشكەۆيچتىڭ ايتۋىنشا، ول دا، قالعان باسشىلار دا گورباچەۆتىڭ قالعان 12 رەسپۋبليكانى بىرىكتىرىپ ۇستاۋ ارەكەتىنەن ەشقانداي ءمان-ماعىنانى كورمەگەن. بالتىق جاعالاۋىنداعى لاتۆيا، ليتۆا جانە ەستونيا رەسپۋبليكالارى بولىنەتىنى انىق ەدى، ال گورباچەۆقا قارسى ۇيىمداستىرىلعان تامىز بۇلىگى ونىڭ بەدەلىن جوق قىلدى.

«وداقتىق كەلىسىمنىڭ بارلىق نۇسقالارى ەسكى ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرۋگە نەمەسە گورباچەۆتىڭ كوشباسشى بولىپ قالاتىن جاڭا قۇرىلىم تۋرالى ۇسىنىسىنا دەيىن قىسقارتىلدى»، - دەدى شۋشكەۆيچ.

شۋشكەۆيچ، ەلتسين جانە كراۆچۋك 7 جەلتوقساندا بىرنەشە كومەكشىلەرىمەن بىرگە پولشا شەكاراسىنا جاقىن ۆيسكۋلي يەلىگىنە كەلەدى. سول كۇندەردىڭ اتموسفەراسىن سيپاتتاي وتىرىپ، كەلىسسوزگە قاتىسۋشىلار ونى «شيەلەنىسكە تولى بولدى» دەپ سيپاتتايدى. ەگەر قالاسا، گورباچەۆ ولاردى ساتقىندىق جاسادى دەپ تۇتقىنداۋىنا بولاتىن ەدى. الايدا ول ونداي قادامعا بارمادى.

شۋشكەۆيچ اڭشىلار رەزيدەنتسياسىندا بولعان رەسپۋبليكالىق كگب باسشىسى ەدۋارد شيركوۆسكيدىڭ ەشقانداي قاۋىپ جوق دەپ سەندىرگەنىن اتاپ ءوتتى. الايدا جىلدار وتكەن سوڭ شيركوۆسكي ولاردى تۇتقىنداۋعا بۇيرىق بەرمەگەنىنە وكىنگەن بولاتىن.

«اسسوشيەيتەد پرەسس» اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتىندا شۋشكەۆيچ بيلىگى تەز السىرەپ بارا جاتقان گورباچەۆ ولاردى تۇتقىنداماق بولادى دەپ كۇتپەيتىنىن دە ايتا كەتكەن. «مەنىڭ ويىمشا، گورباچەۆ قورقاق بولدى جانە ونداي شەشىمگە بارا الماس ەدى»، - دەيدى شۋشكەۆيچ.

گورباچەۆ كرەملدىڭ قوجايىنى بولۋعا تىرىسىپ، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا باستاماشى بولدى دەپ، ءوزىنىڭ قاس جاۋى ەلتسيندى ايىپتادى. 2007 جىلى 76 جاسىندا دۇنيەدەن وزعان ەلتسين كسرو قۇردىمعا كەتكەن سوڭ، دۇرىس ارەكەت ەتۋدى تالاپ ەتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، بەلوۆەج كەلىسىمى ورتالىق بيلىك پەن تاۋەلسىزدىككە بەيىم رەسپۋبليكالار اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ الدىن الۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى بولدى.

سول تاريحي كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار ۋكراينا باسشىسى كراۆچۋكتىڭ كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىندا شەشۋشى ءرول اتقارعانىن اتاپ كورسەتتى. گورباچەۆتىڭ بيلىگىن قاتتى السىرەتكەن تامىز بۇلىگىنەن كەيىن ۋكراينا تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. بەلوۆەج كەلىسىمدەرىنىڭ جاسالۋىنان ءبىر اپتا بۇرىن داۋىس بەرۋ ناتيجەسىندە كراۆچۋك ۋكراينا پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى، وعان قاتىسۋشىلار دا ماسكەۋدەن تاۋەلسىزدىك الۋدى قولداپ داۋىس بەردى. كەلىسسوزدەردە كراۆچۋك كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق مودەرنيزاتسيالانعان نۇسقالارىنان باس تارتىپ، قاتاڭ ۇستانىمعا يە بولدى. ول كسرو-نىڭ ىدىراۋىن تالاپ ەتەتىنىن ناقتى كورسەتتى.

ەلتسيننىڭ اعا كومەكشىسى سەرگەي شاحراي دا ۋكرايناداعى سايلاۋدىڭ شەشۋشى ءرول اتقارعانىن ايتتى.

«ۋكراينانىڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى رەفەرەندۋمى جانە ۋكراينا جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1922 جىلعى كسرو-نى قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمنەن باس تارتۋ تۋرالى شەشىمى ىدىراۋ ۇدەرىسىنىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق اياقتالۋىنا اكەلدى»، - دەدى شاحراي.

«ەلتسين مەن شۋشكەۆيچ العاشىندا كراۆچۋكتى وداقتىڭ قانداي دا ءبىر ءتۇرىن ساقتاپ قالۋعا كوندىرمەك بولدى، بىراق رەفەرەندۋمنان كەيىن ول بۇل ءسوزدى ەستىگىسى دە كەلمەدى»، - دەيدى شاحراي.

وسىلايشا ءۇش سلاۆيان باسشىسىنىڭ بەلوۆەجدە كەلىسىم جاساۋى، كسرو اتتى حالىقتار تۇرمەسىن كەلمەسكە كەتىردى. ال ۋكراينا باسشىسىنىڭ كسرو-نى مودەرنيزاتسيالاۋعا قارسى بولۋى، وداقتىڭ جاندانۋىنا مۇمكىندىك قالدىرمادى.

كا مىرزا

Abai.kz