«جىگەرلەن، سىلكىن،
قايراتتان، بەركىن»
اباي.

ۇلى اباي اسىل سوزدەرىمەن قالىڭ ەلى قازاعىن ۇيقىدان وياتتى. وي سالدى. 20-شى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ساياسي-رۋحاني سىلكىنىس اكەلگەنى انىق بايقالعان قۇبىلىس. بىراق، كەڭەستىك داۋىردە «اباي جۇرتتى وياتتى، پاتشالىق بيلىككە قارسى شىقتى» دەگەندى ايتقىزبادى. مۇحتار اۋەزوۆ تە اينالىپ وتۋگە ءماجبۇر بولدى. «اباي وتارشىل بيلىككە قىزمەت قىلعان، ورىسشىل بولعان» دەگەن تەرىس پىكىر ءورشىپ تۇر قازىر. سىرىن كورمەي، تەك سىرتىن تانىعاندىق بۇل. وسى ولقىنىڭ ورنىن از با، كوپ بە، تولتىرۋ قامىندا قولعا قالام الدىق.

«جاڭا زاكون» – ابايدىڭ كەيىننەن تابىلعان ولەڭى. ادەبيەتشى عالىمدار اتالمىش ۇزاق ولەڭگە قارسى شىقتى.  كوركەمدىك جاعى تومەن دەسىپ، اباي جيناعىنا ەنگىزبەدى. وكىنىشكە قاراي، مازمۇنى اسا ماڭىزدى ولەڭ 1879 جىلى، ابايدىڭ ءوزىن ءالى اقىن دەپ ساناماعان كەزىندە جازىلعانى ەسكەرىلمەدى. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تۇعىرىنان تالداساق، «ورىسقا قاراعالى كوپ جىل بولعان» دەپ باستالاتىن ولەڭ ابايدىكى ەكەنى قىلاۋداي دا كۇمان تۋعىزبايدى. ەل مىنەزى بۇزىلدى، وعان پاتشا وكىمەتى 1868 جىلى قابىلداعان جاڭا زاكون (جاڭا نيزام) كىنالى دەگەن جانايقاي تۋىندىنى كوكتەي وتەدى.

ماسەلەن، كەلەشەك ۇلى اقىن:

بىت-بىت بوپ ەندى قازاق ارازداسار،
                                    ۇلىققا شاۋىپ بارىپ قاعازداسار.
                                    ءوزى زالىم جاقسىنى قورقىتپاققا،
                                    قىلماعانىن «قىلدى» دەپ جامانداسار، –

دەيدى. قازاقتان دوستىق كەتتى، ويلايتىندارى تەك قاستىق قانا. نەگە؟ وسىنى اشىقتاي كەلە، اقىن بىلايشا تۇجىرادى:

قالمادى قازىر ەلدە ادامشىلىق،
                                    ادام تۇگىل، يت قىلماس مۇنداي قىلىق.
                                    شىن مەن وتىرىكتى ايىرا الماي،
                                    كورگىسىز قىپ كەتەدى ەندىگى ۇلىق.

بايقاپ وتىرسىزدار، ابايعا ءتان سىنشىلدىق ستيل كورىنىپ-اق تۇر. ۇلىق دەگەنى – پاتشا شەنەۋنىگى. ول جەرگىلىكتى ادەت-عۇرىپتان جۇرداي، سول سەبەپتى شىن مەن وتىرىكتى ايىرا الماي، ەلدى ءتۇڭىلدىرىپ، ياكي كورگىسىز قىپ كەتەدى.

ءسويتىپ، «جاڭا زاكون» – ءور مىنەزدى، ادىلەتشىل، ازاتشىل ابايدىڭ پاتشا وكىمەتى زاڭىن العاش رەت سىنعا العان ولەڭى.  اتالمىش زاڭ قازاق ەلىنىڭ سيقىن بۇزدى دەگەندى كوزگە شۇقىپ، باسقا ۇرىپ ايتقان. سونىمەن بىرگە، «ۇلىققا شاۋىپ بارىپ قاعازداسار»، «شىن مەن وتىرىكتى ايىرا الماي» سياقتى ولەڭ جولدارى اباي تاياۋ كەلەشەكتە بەكەم ۇستاناتىن اعارتۋشىلىق پلاتفورمانى ايقىنداپ بەرەدى.

ايتالىق، اتالمىش ولەڭدە:

قالاعا شاۋىپ جاتىر اتىن بۇلاپ،
                                    اقىل ايتار اقساقال قالدى جىلاپ.
                                    ارى جوق، ۇياتى جوق ءبىر زاكونشىك،
                                    ورىستان تاۋىپ الار ءوزى سىناپ، –

دەگەن ءسوزىن بەس جىل كەيىنگى ولەڭدە بىلايشا دامىتا ايتادى:

بارىپ كەلسە ەرتىستىڭ سۋىن تاتىپ،
                                   بەرىپ كەلسە ءبىر ارىز بۇتىپ-شاتىپ.
                                   ەلدى الىپ، ەدىلدى الىپ ەسىرەدى،
                                   ءىسىپ-كەۋىپ، قابارىپ كەلە جاتىپ (1885). 

اباي بولىس بولعان 1868-1880 جىلدار نەسىمەن ەرەكشە؟ پاتشالىق رەسەي جۇرگىزگەن  باسقىنشىلىق ساياسات اسقىنعانى تاپ وسى تۇس. ادىلەتسىزدىك بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەڭگەيدە ەتەك جايدى. سوندىقتان «جاڭا زاكون» ولەڭى قىر قازاعى ابايدىڭ وتارشىل بيلىككە قارسى العاشقى ءۇنى، تۇڭعىش نارازىلىعى بولۋى تاڭ قالدىرمايدى. زاڭدى قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.

وتارشىل ساياساتتى اشىق سىناۋعا مۇمكىندىك بولدى ما؟ ارينە، بولعان جوق. اسقان ساقتىق بولماسا، كىم كىم دە يت جەككەننەن بىراق شىقپاقشى. 1880-1883 جىلدارى سەمەيدەگى ميحاەليس باستاتقان ورىس دوستارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان ابايدىڭ العان باستى ساباعى – ولاردان تسەنزۋرادان قالاي ساقتانۋدى مىقتاپ ۇيرەندى.

ەكىنشىدەن، جاڭاعى «جاڭا زاكون» ولەڭى:

پاتشا ءتىپتى قاس ەمەس، بىزدەرگە دوس،
                                   اقىلداس، بايعۇس قازاق، باسىڭدى قوس.
                                   بۇل زاكون بىزگە تىنىشسىز بولدى عوي دەپ،
                                   وزىنە جەتكىزسەڭشى جۇرگەنشە بوس! –

دەگەن سوزدەرمەن اياقتالعان. كوردىڭىز بە، اباي «پاتشا – ادىلەتتى، قازاققا دوس، زاكون جايىن وزىنە جەتكىزسەك ءىس بىتەدى» دەپ مالىمدەپ وتىر. جەر اۋدارىلعان دوستارى بولسا، اق پاتشا قازاققا دوس ەمەس، رەسەي يمپەرياسى «حالىقتار تۇرمەسى» دەپ كوزىن اشتى.

1884 جىلدان عانا اباي اقىندىق قىزمەتكە بەل شەشە كىرىستى. بىراق، اشىق سىناۋدان گورى ويدى استارلاپ ايتۋ، مەتافورامەن جەتكىزۋ ءتاسىلى باسىم. بۇل ءتاسىلدى جەتىك مەڭگەرگەنىنىڭ ءبىر مىسالى – «قىران بۇركىت نە المايدى، سالسا باپتاپ» ولەڭى. استارلى ولەڭدەگى قىران بۇركىت – حالىق قامىن ويلاعان قايراتكەر، ال، كوپ كۇيكەنتايلار مەن قارعالار – وتارشىل جۇيەنىڭ قولشوقپارىنا اينالعان اتقامىنەر توپ، كوپ پىسىقتار ەكەندىگى دالەل وتىنبەيتىن ءجايت.

قىسقاسى، «حالىق تۋرالى» دەلىنەتىن تسيكلدىڭ ءار ولەڭى بيلىككە قارسىلىق. ماسەلەن، 1886 جىلعى «جالىعۋدى پالەدەن جۇرت ۇمىتتى ءبىرجولا» دەگەن ولەڭىندە اباي ەلدىڭ بۇزىلۋ جايىن بىلايشا سۋرەتتەيدى:

ەل جاماعان بيلەر جوق،
                                           ەل قىدىرىپ ساندالدى.
                                       ... ورىس سياز قىلدىرسا،
                                           بولىس ەلىن قارمايدى.
                                           قۋ ستارشىن، اش بيلەر،
                                           از جۇرەگىن جالعايدى. 

بۇل جەردە اتالعان ءۇش اتقامىنەر (بي، بولىس، ستارشىن) – اكىمشىلىك اپپاراتتىڭ ورىنداۋشىلارى. دەمەك، ولەڭ نىساناسى – پاتشالىق بيلىك! ابايدىڭ وسى ولەڭىن تالداعان مۇحتار اۋەزوۆ بىلايشا ءتۇيىن تۇيەدى: «اباي پالە باسى اكىمشىلىك قۇرىلىستا، قوعامدىق جامانشىلىقتا ەكەنىن اشا تۇسەدى» (اباي قۇنانبايۇلى. مونوگرافيا. – الماتى، 1995. 123-بەت).

وسى ايتىلعاندار اباي – ازاتشىل رۋحتىڭ ەگەسى دەۋگە جەتكىلىكتى سياقتى.   ازاتشىل رۋح دەگەندە، اسىرەسە، ابايدىڭ ايگىلى «سەگىز اياق» ولەڭى وقشاۋ تۇر. بىلە بىلسەك، ول بوداندىق قۇرساۋىنان قۇتىلۋعا شاقىرعان تۋىندى. باستان-اياق «جىگەرلەن، سىلكىن» (ياكي «ويان، قازاق!») دەپ ۇندەيدى اقىن. بىرەر دالەل الايىق.

«وكىمەت» دەگەن – مەملەكەتتىك بيلىك (مىسالى، قازاقستان وكىمەتى، كەڭەس وكىمەتى), ال «ۇكىمەت» ءسوزى – وكىمەتتىڭ جوعارى اتقارۋشى، ۇكىم شىعاراتىن ورگانى (مىسالى، قر ۇكىمەتى دەسەك، وندا پرەمەر-مينيستردەن باستاپ بارلىق مينيسترلىكتى ايتقان بولامىز) دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

ەندى «سەگىز اياقتىڭ» توعىزىنشى شۋماعىنا كوز تىگەيىك. اقىن:

وتىرىك، ۇرلىق،
                                            وكىمەت زورلىق –
                                                   قۇرىسىن، كوزىڭ اشىلماس.
                                                            ۇياتىڭ، ارىڭ ويانسىن،
                                                             بۇل ءسوزىمدى ويلانسىن، –

دەيدى. بارلىق جيناقتاردا ەكىنشى جول «وكىمەت زورلىق» ەمەس، «ۇكىمەت زورلىق» دەپ باسىلىپ كەلدى. بۇل قاتە. «ۇكىمەت» ءسوزى اباي وتارشىل بيلىكتى سىناپ وتىرعان ءحالدى تاسالاپ تۇر. دۇرىسى – «وكىمەت زورلىق – قۇرىسىن!». قازىرگى تاۋەلسىز زامان بىزدەن وسىنداي جاڭاشا كوزقاراستى تالاپ ەتەدى.

تۇسىنىكتەمەلەيىك. 1868 جىلعى جاڭا زاڭ بويىنشا جەر مەملەكەت مەنشىگىنە ءوتتى (كوشپەلى حالىقتىڭ شۇرايلى جەرىنەن قۋىلىپ، ول جەرلەر كەلىمسەك شارۋالارعا بەرىلدى). ول ازداي، قازاق ءومىرى تۇتاستاي ورىس زاڭىنا باعىنىشتى بولدى. بۇدان اسقان زورلىق بولا ما؟! «جاڭا زاكون» ولەڭى  وسى زورلىققا قارسى شىققاندىق دەپ جوعارىدا ايتتىق. مىنە، «سەگىز اياق» سول كۇرەستىڭ زاڭدى جالعاسى. بۇل تۋىندى – ەلدى ساناسىزدىق جايلادى، كىسىلىك جۇرەكتەن الىستاپ، ار، ۇيات ۇيقىعا كەتتى دەگەن ابايدىڭ جانايقايى.

سونىمەن، كەلتىرىلگەن ولەڭ شۋماعىنىڭ استارى تەرەڭ. «وكىمەت زورلىق قۇرىسىن!» دەگەن ۇرانىن اباي «ۇياتىڭ، ارىڭ ويانسىن، بۇل ءسوزىمدى ويلانسىن» دەپ نىقتاي تۇسەدى (بىراق ءالى كۇنگە ويلانباي-اق كەلەمىز).

كەلەسى 1890 جىلعى «باي سەيىلدى» ولەڭىن اباي:

باي سەيىلدى،
                                         ءبىر پەيىلدى
                                                 ەلدە جاقسى قالمادى، –

دەپ باستاپ، تاعى دا پالە باسى رەتىندە وتارشىل بيلىككە سىلتەگەن. كەشەگى اتاسى وسكەنباي، اكەسى قۇنانباي تۇسىندا يگى جاقسىلار كوپ ەدى. ەندى نە بولدى، ەل قامىن جەگەن ەدىگەلەر نەگە تاۋسىلدى؟ دەگەن ماسەلەنى كوتەرگەن.

سونىمەن، بىلە بىلسەك، 1884-1890 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان الەۋمەتتىك ولەڭدەر – بوداندىق قامىتىنا قارسىلىق. قاتاڭ تسەنزۋرا حالىندە زورلىق-زومبىلىق بولمىسىن اشىپ، اشكەرە قىلۋدىڭ ۇلگىسى. وسى فاكتىنى بارشامىز دا مويىنداپ، «اباي ورىسشىل بولعان، قازاقتى جامانداعان» دەيتىن شىرىك ءسوز، قىڭىر داۋرىقپادان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى.

كەشەگى كەڭەستىك تسەنزۋرا كەزىندە اباي ەۆوليۋتسياسىنىڭ ساتى-ساتىلارىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بولمادى.  ەندى عانا اعارتۋشى بولعان شاعىن (1884-1890), ىزدەنىس كەزەڭىن (1891-1893) جانە كامىل مۇسىلمان (1894-1898), ونان سوڭ حاكىم (1899-1902) ساتىلارىن تانىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. ماسەلە سوندا،  سوڭعى ساتىلاردا اباي ۇلتتىق قانا ەمەس، «تولىق ادام»، «ءۇش ءسۇيۋ» سياقتى جالپىادامزاتتىق ءىلىم-تانىمداردىڭ نەگىزىن قالادى. الەمدىك وي-سانا بيىگىندە تىنىستاعان بۇل جىلدارى اباي بيلىكتى سىناماپتى دەپ «وكپەلەۋ»، جۇمسارتىپ ايتقاندا، ورىنسىز ەكەنىن ايتا وتىرايىق.

بۇل اباي بوداندىق قامىتىن ۇمىتتى دەگەندىك ەمەس.  اقتىق جىلداردا جازىلعان ەكى شاعىن ولەڭ تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان حالىنەن حابار بەرەدى.

ءبىرىنشىسى، «ەرىكسىز تۇسكەن ىلديدان» دەگەن ءبىر اۋىز ولەڭ.

                             ەرىكسىز تۇسكەن ىلديدان،
                             ەركىڭمەن شىعار ءور ارتىق.
                             قورلىقپەن وتكەن ومىردەن،
                             كوسىلىپ جاتار كور ارتىق.

وسى ءتورت جول ولەڭدى  بەلگىلى ەتنوگراف عالىم سادىق قاسيمانوۆ ەل اۋزىنان جازىپ العان. ونى اباي تابان استىندا شىعارعان ەكەن. كوكشەتاۋلىق مولدا شايماردان قوسشىعۇلوۆ جولداعان ساياسي حاتقا بولا، 1903 جىلى ءۇيدى تىنتۋگە پوليتسيا كەلگەندە ايتقان. ونىڭ استارى قايسى؟

كورىپ وتىرمىز، شۋماقتا ازات ءومىر مەن قۇلدىق ءومىر سالىستىرىلعان. ازات ادام مەن قۇلدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي.  ازات ادام ءوز ىسىنەن ءلاززات الادى، وي ولكەسى گۇلدەنەدى. ال قۇل ءۇشىن جۇمىس – قورلىق، قاسىرەت كوزى.  ابايدىڭ قۇلدىق ومىردەن كوسىلىپ جاتار كور ارتىق دەۋىنىڭ ءمانىسى وسى ارادا. جەكە ءوزىنىڭ ەمەس، ءيسى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەندى ايتقانى دا انىق.

ەندى:

                                توق، تاتۋدى سىيلاماي،
                                اشتارعا بەرگەن اس ارتىق.
                                ۇيىندە بوسقا بۇلداماي،
                                قاتەرگە تۇسكەن باس ارتىق، –

دەگەن كەلەسى ءبىر اۋىز ولەڭگە ويىسايىق. بۇل سوڭعى جىلدارى تابىلعان، اباي جيناقتارىنىڭ ەشبىرىنە ەنبەگەن ولەڭ. ونى شاكارىم ءوزىنىڭ «ار قارىزى» اتتى ماقالاسىندا («سارىارقا» گازەتى، 1917 جىل، 4 شىلدە) كەلتىرەدى.

اۋىرتپالىقتى كورىپ مايداننان قايتقان جەتىسۋدىڭ 719 جىگىتى ءاليحان بوكەيحانوۆ اتىنا «ستيپەنديا تاعايىندالسىن يا مەدرەسە اشىلسىن» دەپ ەكى مىڭ سوم اقشا جيناپ بەرگەنىن ەستىپ، وسى ماقالانى جازىپتى. جاعىمدى حابار جايىندا شاكارىم: «مىنە، ادامنىڭ كوزىنە جاس، كوڭىلىنە ماحاببات كەلتىرەتىن زور جۇمىس» دەيدى دە، جاڭاعى ءتورت جولدى: «اباي مارقۇم بىلاي دەۋشى ەدى» دەپ كەلتىرىپتى.

اباي ناقىلىنىڭ ءمانىسى نەدە؟ قاي كەزدە ايتىلعان؟

«ۇيىندە بوسقا بۇلداماي، قاتەرگە تۇسكەن باس ارتىق» دەگەن ەكى جولدا – «ەل ەركىندىگى ءۇشىن باسىڭدى قاتەرگە تىك، ازاتتىق جولىندا جان پيدا!» دەگەن ءمان بارىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپاسا كەرەك. ونى شاكارىم دە وسى ماعىنادا كەلتىرىپ وتىر. 1904 جىلى پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىن توڭكەرىس ەلەسى كەزىپ، ساياسي قوزعالىس مىقتاپ قارقىن العانى بارشاعا ايان.  ناقىلدى اباي وسى جىلى ايتقانىن اڭعارۋعا بولادى.

سونىمەن، تالداۋ جاسالعان ەكى شاعىن ولەڭ دە بودان حالگە قارسىلىق. ءور مىنەزدى، ازاتشىل ابايدىڭ ءۇنى ەسەپتى. حاكىمنىڭ جاقىن اينالاسى (كاكىتاي، شاكارىم، تۇراعۇل) كوپ ۇزاماي ءاليحان بوكەيحاننىڭ جانىنان تابىلسا، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ۇستاز اباي قىرىم تاتارى يسماعۇل گاسپرينسكيدىڭ «ءتارجىمان» گازەتاسىن شاكىرتتەرىمەن بىرگە ءدايىم تالقىعا سالىپ، قوعامدىق احۋالدى تامىرشىداي تانىپ-ءبىلىپ، ءجىتى قاداعالاپ وتىرعان.

ءاسىلى، بارشا الاش ارىستارى – ابايدىڭ شاكىرتتەرى. مۇنى ءوز ءداۋىرىنىڭ جىلناماشىسى بولعان سابەڭ ء(سابيت مۇقانوۆ) بىلاي دەپ جەتكىزەدى: «مەنىڭ بىلۋىمدە، «قازاق» گازەتى توڭىرەگىنە توپتاسقان ۇلتشىلدار ابايدى وزدەرىنە رۋحاني اكە قىلىپ الدى» (ەندى ويشىلدىڭ رۋحاني عانا ەمەس، ساياسي تۇرعىدان دا كوسەم بولعانىنا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز).

سونىمەن، قايتالاپ ايتايىق، سوڭعى جىلدارى دانىشپان ابايعا پالە جابۋ، سوقتىعۋ جيىلەپ كەتتى. كەيبىر وبلىستار «ابايتانۋ» ءپانىن مەكتەپ باعدارلاماسىنان الىپ تاستاپتى. وتە قاۋىپتى قۇبىلىس! قاي جەردە اباي جوق بولسا، سول جەردە كوگەرۋ، ياكي سانا دا جوق، ءبىر. حاكىم اباي – اي استى الەم مويىنداعان، ەسكەرتكىشىن قويىپ جاتقان دارا وكىلىمىز، ەكى.  ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەگەن وسى ەكى انىقتى ۇمىتپايىق، اعايىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz