بيىل قازان ايىنىڭ 25 جۇلدىزى مەنىڭ ەلگە ورالعانىما 30 جىل تولدى. جيىرما بەس – جىگىتتىڭ جاسى. ءوزىم ەكى جيىرما بەستەن اسقان ەكەم. ارتقا بۇرىلىپ، «وسىناۋ 25-جىل ىشىندە مەن نە ىستەدىم، ەلگە نە بەردىم؟»  دەگەن سۇراقتى قويىپ، وزىمە ءوزىم ءبىر ەسەپ بەرەتىن كەز كەلگەن سەكىلدى.

قۇدايعا تاۋبە، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاڭى اتار-اتپاستان ءبىلىم ىزدەپ اتاجۇرتقا ورالدىم. جاي كۇنى ەمەس، «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى» قابىلدانعان كۇنى تابانىم قاسيەتتى قازاق توپىراعىنا تيگەنىن جاقسىلىققا بالاپ جۇرەمىن. جامان بولعام جوق، ۇلدى، قىزدى بولدىم. نەمەرە دە ءسۇيدىم. اتاقتى ەدىل ەرعوجيننىڭ شاكىرتى اتانىپ، حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولدىم.

مەن وتانعا ورالعان كەز – قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنىڭ تۇرالاپ تۇرعان كەزەڭى بولاتىن. ءوز ماماندىعىم بويىنشا قىزمەت ىستەپ، بالا-شاعانى اسىراۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ارعى بەتتە تۋىس-تۋعان، ەل-جۇرت قالدى. ولاردى تاريحي وتانىنا ورالتۋىم كەرەك!

سول ءۇشىن، قىزمەتتى تاستاپ، جەكە كاسىپپەن اينالىسۋعا بەل بۋدىم. ءسويتىپ، الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشىقازاق اۋىلىنان العاشقى جۇمىسىمدى باستادىم. ەرىنبەي، ادال ەڭبەك ەتكەن كىسىگە قازاقستاندا تابىسقا جەتۋ مۇمكىندىگى مول. تاۋبە، قازىر ءبىر ۇلكەن شيپاجايدىڭ، بەس گەكتار الما باقتىڭ جانە شارۋا قوجالىعىنىڭ يەسىمىن. قوسىمشا قوعامدىق جۇمىسپەن دە اينالىسامىن. اللا ريزالىعى ءۇشىن قاجىعا بارىپ، بەس پارىزىمدى وتەدىم. كوپشىلىكتىڭ دەمەۋىمەن الماتى-قۇلجا تاس جولىنىڭ بويىنان «قىزاي انا مەشىتىن» سالىپ، پايدالانۋعا بەردىك.

ونىڭ سىرتىندا، ءوز تۋىسقاندارىم، اۋىلداستارىم جانە دوس-جاراندارىم بولىپ، مىڭعا تاياۋ ادامنىڭ اتاجۇرتقا ورالۋىنا قول ۇشىن بەردىم. بۇل – مەنىڭ وتانىما قوسقان ەڭ ۇلكەن ۇلەسىم دەپ بىلەمىن ءارى ماقتانامىن...

عاسىرلار تولقىنىندا  30 جىل كوپ ۋاقىت بولماعانىمەن،  ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن العاندا بۇل از جىل دا سانالمايدى. ءبىر بەلەس. وسى جىلدار بارىسىندا، ءبىز كەلگەندەگى جاعدايمەن سالىستىرعاندا، ەلىمىز ادام تانىماستاي بولىپ وزگەردى.  ەگەر وسى ەلدە ءبىر وزگەرىس بولدى،  ءبىر جاقسىلىق  جارىققا شىقتى دەسەك، ونى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتان،  ونىڭ كۇندى تۇنگە جالعاعان  دامىلسىز ەڭبەگىنەن بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى. ەلگە ورالىپ، تاۋەلسىز وتانىندا 30-جىل عۇمىرىن ءۇنسىز،  ىڭ-دىڭسىز وتكىزگەن قاتارداعى عالىم،  ىزدەنگىش كاسىپكەر،  قاراپايىم اۋىل تۇرعىنى رەتىندە تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىن سارالاپ شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ  وسى جىلداردا ەل ءۇشىن جاساعان ەرەن ەڭبەگىن ءبىر ماقالاعا سيدىرۋ قيىن. مەنىڭ جۇرەگىمە جىلى ءتيىپ،  ساناما سىلكىنىس تۋدىرىپ،  وشپەس ءىز قالدىرعاندارىن ياعني ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن اتقارىلعان سول جەتىستىكتەردىڭ ەلەۋلىلەرىن، ەرەكشەلەرىن ءتىزىپ عانا اتاپ وتەيىن.

ءبىرىنشى، سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋى;

بۇل – يمپەريانىڭ وكتەمدىگىنىڭ وشىرىلۋىنە قويىلعان ءبىرىنشى نۇكتە بولاتىن.

ەكىنشى، تاۋەلسىزدىكتىڭ جاريالانۋى;

ءيا، مەن 1991 جىلدىڭ 25 قازانىندا اتامەكەنگە ورالدىم. وسى شاق قسرو-نىڭ ىدىراۋعا بەت الىپ، تاۋەلسىز ەلدەردىڭ بارلىققا كەلە باستاعان ءساتى ەدى.  ءبىزدىڭ قازاقستان قاشان تاۋەلسىز ەل بولار ەكەن دەگەن ويمەن  كۇنىنە تەلەۆيزورعا تەلمىرگەن كۇندەر ءالى ەسىمدە. 1991 جىلعى جەلتوقساناننىڭ 14, 15, 16 كۇندەرى جوعارعى كەكەستە تاۋەسىزدىك تاقىرىبى قوزعالدى. جوعارعى كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ  (دەپۋتاتتارى)  بىسىم كوپشىلىگى ەل تاۋەلسىزدىگىنە قارسى بولدى. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى سەرىكبوسىن ءابديلدين قايتا-قايتا مىنبەگە كوتەرىلىپ، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىندىرۋمەن بولدى. قيان-كەسكى كۇرەس باستالدى. وسى ەكى كىسىنىڭ تابانداپ تالاپ ەتۋىنىڭ ارقاسىندا 16 جەلتوقسان تاۋپلسىزدىك دەكلاراتسياسى قابىلداندى. وسى ءبىر تاريحي ساتتەر كوز الدىمنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن كەتپەيدى.

ءۇشىنشى، ەلباسى تاپسىرماسىمەن قۇپيا تۇردە اقشانىڭ جاسالۋى،  ونىڭ «تەڭگە»  اتالۋى، ونىڭ ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ سۋرەتتەرىمەن بەزەندىرۋى  ماعان شەكسىز قۋانىش سىيلادى. بۇل ەلباسىنىڭ تاعى ءبىر ەرلىگى رەتىندە باعالاپ، ءتانتى بولدىم.

ءتورتىنشى، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ مەملەكەت قازىناسىنا العاشقى قۇيما التىندى ءوز قولىمەن قۇيۋى.

بەسىنشى، سولتۇستىكتەگى قازاعى مول وبلىستار مەن ورىسى ءجيى قونىستانعان وبلىستاردىڭ بىرىكتىرىلىۋى  (سەمەي  مەن شىعىس قازاقستان، اقمولا مەن كوكشەتاۋ، تورعاي مەن  قوستاناي وبلىستارى) جانە ولاردىڭ ورتالىقتارىنىڭ دا ورىسى باسىم قالالار (وسكەمەن، كوكشەتاۋ جانە قوستاناي) بولىپ بەكىتىلىۋى.

ەلباسىنىڭ بۇل شەشىمى سولتۇستىك وبلىستاردىڭ دەموگرافياسىن وزگەرتتى. ونداعى ۇلكەن قالالاردىڭ قازاقىلانۋىنا تىڭ سەرپىن بەردى.

ءالتىنشى، ەل استاناسىنىڭ سارىارقا تورىنە كوشىرىلۋى، سونداي-اق وندا وسى زامانعى نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ بوي كوتەرۋى.

بۇل – ەل ەكونوميكاسىن العا سۇيرەدى، مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن بەكىتە  ءتۇستى.

جەتىنشى، تاۋەلسىزدىك الا سالا دۇنيەجۇزىنە تارىداي شاشىلعان قازاقتاردى ەلگە شاقىرۋى، الەم قازاقتارىنىڭ باسىن قوسىپ قۇرىلتاي وتكىزىۋى، دۇنيەجۇزى  قازاقتارى قاۋىمدستىعىن قۇرۋى جانە وعان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ توراعا بولىپ سايلانۋى. سونىڭ ارقاسىندا ەلگە 1.5 ميلليون قانداسىمىزدىڭ ورالۋى.

سەگىزىنشى، كورشى ەلدەرمەن بولعان شەكارالاردىڭ بەيبىت ءارى تەڭ دارەجەدەگى كەلىسسوزدەر نەگىزىندە ءبىرجولا بەكىتىلۋى (قىتاي،  رەسەي،  قىرعىز،  وزبەك ت. ب.) ءارى ونىڭ بۇۇ-عا تاپسىرىلۋى. ءسويتىپ، بولاشاق ۇرپاققا ەتەك-جەڭى قىمتالعان ءبىرتۇتاس قازاق جەرىنىڭ اماناتقا قالدىرىلۋى.

توعىزىنشى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قۇرىلىپ، ەتنوستار ارا بەرەكە-بىرلىكتى ساقتاۋدىڭ ينستيتۋتىنىڭ قالىپتاسۋى. ول ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن تولىق اتقاردى، اتقارىپ بولدى دەسەدە بولادى.

ونىنشى، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ جولعا قويىلىپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەل ەكونوميكاسىنىڭ نەشە ەسە ارتۋى، حالىق ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسارا ءتۇسۋى.

ونىن ءبىرىنشى، بولاشاققا باعدار جاساپ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانۋى.  بۇل شەشىمنىڭ پايداسىن ءبىز كورمەسەك، كورمەسپىز. الايدا، بولاشاق ۇرپاقتىڭ ونىڭ يگىلىگىن كورەرى ءسوزسىز.

ون ەكىنشى، «ەكسپو-17» كورمەسىنىڭ استانادا ءوتۋى;

ون ءۇشىنشى، ەلباسىنىڭ پرەزيدەنتتىكتەن باس تارتىپ،  بەيبىت جولمەن بيلىك الماسۋى. بۇل دا ەكىنىڭ-ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ەرلىك. ەلدىڭ بولاشاعى مەن تۇتاستىعىن ويلاۋدان تۋعان تاريحي شەشىم.

ون ءتورىنشى، «نۇرلى جول» باعدارلاماسى ارقىلى ۇلكەن قالالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن وسى زامانعى جوعارى قارقىندى تاس جولمەن جالعاسۋى.

ون بەسىنشى، تۇركىستان وبلىسىنىڭ قۇرىلۋى. بۇل شەشىم وڭتۇستىك شەكەرامىزدى بەكەمدەپ، اتالعان ءوڭىردىڭ وركەندەۋىن، تۇركى الەمىمەن قازاقستاننىڭ بايلانىسىن نىعايتادى.

ون التىنشى، ارنايى وڭىرلەردى بەكىتىپ، ىشكى كوشى-قوندى جولعا قويۋ...

بۇل ءتىزىمدى سوزا بەرسەك، وتىزعا جەتكىزۋگە، ءتىپتى ودان دا اسىرىپ جىبەرۋگە بولدى.

مۇمكىن بىرەۋلەر «ونى نەگە ساناپ وتىرسىڭ، ەلدىڭ ءبارى بىلەدى عوي...» دەيتىن شىعار.

ارينە، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن جاسالعان بۇل جەتىستىكتەردى ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىسى دا ساناپ بەرە الادى.

بىراق، ماسەلە وندا ەمەس.

جوعارىدا ايتتىم عوي، مەن شەتتەن ورالعان قازاقپىن. ارعى بەتتە جوعارى وقۋ ورنىن تاۋىسىپ، شىڭجاڭ عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت ىستەدىم. ول - دەن سياوپين رەفورماسىنىڭ ءوز جەمىسىن بەرىپ، قىتاي حالقىنىڭ ىشەر اس پەن كيەر كيىم ماسەلەسى تولىق شەشىلىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن كەزى بولاتىن. ءبىز اۋىلدان بارىپ، ۇرىمجىدە وقىپ جانە ولكە ورتالىعىندا قىزمەت ىستەپ، سول جاڭالىقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەن، زور بۇرىلىستى كوزىمەن كورگەن جاس زيالىمىز عوي.

ال، كەڭەس وداعىندا جۇرگىزىلگەن «قايتا قۇرۋدىڭ» سالدارىنان بۇكىل سوۆەتتەر وداعى ەكونوميكالىق جاقتان ابدەن تۇرالعان كەزدە قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى. ورتالىقتان باسقارعان ءامىرشىل جۇيە رەسپۋبليكانى تەك شيكىزات قاينارى رەتىندە ۇستاعاندىقتان، بۇل جاڭا مەملەكەتتە ءوزىن-ءوزى قامداپ الا جونەلەتىن ءوندىرىس بولعان جوق.

كەرەك بولسا، قازاقستاننىڭ ول كەزدەگى جاعدايى ماو داۋىرىندەگى قىتايدىڭ حالىنەن دە مۇشكىل كۇيدە بولاتىن

سونى ويلاعاندا ءبىزدىڭ ءتۇن ۇيقىمىز ءتورت بولىنەتىن. قازاقستان قالاي ەل بولار ەكەن دەپ قاتتى ۋايىمدايتىنبىز.

جوق، نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتە باتىل شەشىمدەر قابىلداي ءبىلدى. مەن تاۋەلسىز قازاقستاندا وتىز جىل ءومىر ءسۇرىپ، ەلباسىنىڭ سول شەشىمدەرىنىڭ كۋاسى بولدىم. كوزىمىزبەن كورىپ، شۋاعىن سەزىنگەن اداممىن. ەل بىلەتىن، سان مىڭ قايتالىنىپ ايتىلىپ كەلە جاتقان ءتىزىمدى جاساپ وتىرعان سەبەبىم – سول.

قىسقاسى، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاقستان ءۇشىن دەن سياوپيننەن ارتىق بولماسا، كەم رەفورما جاساعان جوق. قازاقستان وتىزىندا وردا بۇزدى. قىران مەن التىن كۇندى كوك تۋىمىز قىرىق جىلدىقتا بۇدان دا بيىكتە جەلبىرەيتىن بولادى ءالى.

بۇل – ەشكىم جوققا شىعارا المايتىن تاريحي شىندىق. ەندى، اللا عۇمىر بەرسە، قاسىم-جومارت توقاەۆ جاساعان رەفورمالاردىڭ جەمىسىن كورەمىز. كورىپ تە جاتىرمىز...

«ەلگە ەل قوسىلسا، قۇت» دەيدى حالقىمىز. سول قۇت بولىپ قوسىلعان قازاقتىڭ قاراپايىم ازاماتى رەتىندە قولىما قالام الىپ، وتىز جىلدىق ۇلى تويدىڭ قارساڭىندا وزىمشە تەبىرەنىپ وتىرمىن.

ءبىز بوستاندىقتىڭ قادىرىن تەرەڭىرەك سەزەتىن جاندارمىز. تاۋەلسىزدىگىمىز ماڭگىلىك بولسىن! بارشالارىڭىزدى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى مەرەكەسىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن!

رايىس ءارىپجان،

حيميا عىلىمىنىڭ كانديداتى، جەكە كاسىپكەر

Abai.kz