«1986 جىلعى نارازىلىق شەرۋى – حالقىمىزدىڭ
بوستاندىققا ۇمتىلىسىن كورسەتتى. ...جەلتوقسان
قاھارماندارىنىڭ وشپەس ەرلىگى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىك
تاريحىمىزعا ماڭگى جازىلدى».
17 جەلتوقسان، 2021 جىل.
قازاقستان پرەزيدەنتى
قاسىم-جومارت توقاەۆ.

«بوستاندىق يا اق ءولىم!» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ قاسيەتتى ۇرانى. ول – رۋح اسقاقتىعىنىڭ ايناسى. اۋزىن ايعا بىلەگەن اقش تا كەزىندە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى. اسىرەسە، از ساندى ۇلتتار ارپالىستى. مىسالى، ۋيليام ۋوللەس دەگەن قاھارمان ات توبەلىندەي شوتلانديا حالقىن ەرلىك كۇرەسكە كوتەردى.   ماسەلە سوندا، ۇلتتىق باتىردىڭ اسقاق رۋحى ۇلىبريتانيانىڭ تاپ بۇيىرىندە وتىرعان شوتلاندىقتاردىڭ ۇلتتىق بولمىسىن،  وزىندىك مىنەزىن ساقتاپ قالۋعا كۇنى بۇگىن دە سەپتىگىن تيگىزۋدە.

«رۋح» ءسوزى – «اقىل، سەزىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ەركىن رۋحقا قاتىستى جارقىن مىسالدار كوپ. 18 عاس. ەكىنشى جارتىسىندا باۋىرلاس باشقۇرت حالقىنىڭ قاھارمان ۇلى سالاۋات يۋلاەۆ (جولايۇلى) «ازاتتىق ءۇشىن جان ساداعا!» دەگەن ۇران تاستاپ، ءيسى باشقۇرتتى اتقا قوندىرعان-دى. قازىرگى تاڭدا حاس باتىرىنىڭ رۋحىنان قىمبات، ونان اسىل دۇنيە جوق، ءسىرا! تاعى ءبىر اڭىز-ادام يمام ءشامىل دە جاڭاعىداي ۇرانمەن 1834-1859 جىلدار ارالىعىندا كاۆكاز حالىقتارىن ءبىر كىسىدەي كۇرەسكە كوتەردى. 1994-95 جىلدارى وتكەن رەسەي-شەشەن سوعىسى دا رۋح اسقاقتىعىنىڭ كۋاسى: حالقىنىڭ سانى، اسكەرىنىڭ كۇشى جانە تەرريتورياسى جاعىنان رەسەي كىم، شەشەنستان كىم؟!

مىنە، كەشەگى 40 مىڭداي ادام قاتىسقان جەلتوقسان كوتەرىلىسى حاقىندا دا وسىنى ايتا الامىز. ول – حالقىمىزدىڭ بوستاندىققا ۇمتىلىسى! ول –  جادىمىزدا ماڭگى قالاتىن قازاقتىڭ رۋحى مەن نامىسى!

*  *  *

بۇكىل قازاق دالاسىندا وتى الاۋلاعان كەنەسارى قاسىموۆ كوتەرىلىسى (1837-1847) مەن 1986 جىلى جانارتاۋداي بۇرق ەتكەن الماتى الاڭىنداعى بۇلقىنىس اراسىن ءبىر جارىم عاسىر ءبولىپ جاتىر.

كەنەسارى (حان كەنە) كۇرەسىنە دەيىن سىرىم باتىر (1772 ج), كوتىبار مەن قاراتاي (1806 ج), ارىنعازى (1820-1830), جولامان تىلەنشىۇلى (1833 ج) جانە يساتاي ماحامبەت (1836-1837) باستاتقان حالىق كوتەرىلىستەرى وتكەن-ءتىن. كەنەسارى كۇرەسىنەن كەيىن بولعان ەسەت كوتىبارۇلى (1848 ج) مەن سادىق كەنەسارىۇلى باستاعان، سونداي-اق، ادايلار كوتەرىلىسى (1868) ءساتسىز اياقتالعانى سودان. سوڭعى باس كوتەرۋلەر –1916 جىلى تورعاي جانە جەتىسۋ جەرىندە ءوتتى (جەتىسۋ كوتەرىلىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» رومانىندا باياندالعان). بۇل قوزعالىستار دا قازاق ەلى بوستاندىققا ۇمتىلىسىن، بوداندىق دەرتەسىن تەبۋگە قاشاندا دايار ەكەنىن اڭداتتى.  دەي تۇرساق تا، بۇكىل الەمدىك وتارلاۋ جۇيەسى كۇيرەمەي تۇرىپ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى مۇمكىن ەمەسى ايداي انىق نارسە ەدى.

ەستەرىڭىزدە بولار، مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىربايانىن جازعان ەڭبەگىندە اقىننىڭ اكەسى قۇنانبايعا: «زامان ورىستىكى. ول جەڭگەن، ءبىز جەڭىلگەن ەلمىز» دەگەنىن كەلتىرەدى.  وسىنداي اڭگىمە اكەلى-بالالى وسكەنباي مەن قۇنانباي اراسىندا تۋار ما ەدى؟ ارينە، جوق. ويتكەنى، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن قازاق ەلىنىڭ رۋحى ازات بولدى. كوشپەلى تۇرمىستى قاي قىرىنان الساق تا (مىسالى، ءۇش ءجۇزدىڭ جاقسىلارى جينالعان ءدۇبىرلى استار، ەل ىشىندەگى جەر مەن جەسىر داۋىن بيلەردىڭ شەشۋى ت.ب.) وسىنى اڭداۋعا بولادى.

ءسويتىپ، بوداندىق قامىتىن قازاق حالقى بارشا ازيا، ياكي شىعىس حالىقتارىمەن بىرگە كيدى. اۋىر زاردابىن بىرگە كەشتى. كەنەسارى كوتەرىلىسى حاقىندا بەلگىلى عالىم ەرمۇحان بەكماحانوۆ بىلاي دەپ تۇيەدى: «بۇل كوتەرىلىستىڭ ايرىقشا كوڭىل اۋدارارلىق جەرى سول: ونىڭ بارىسىندا قازاق ەلىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا سوڭعى رەت تالپىنىس جاسالىنعان ەدى» («قازاقستان XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» كىتابى، الماتى، 1994, 9-بەت). عالىمنىڭ: «ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا جاسالىنعان سوڭعى تالپىنىس» – دەۋىنىڭ ءمانىسى: XIX عاسىردا وتارلاۋ جۇيەسىنە ءبىر عانا قازاق ەلى، ءيا بولماسا تۇركى الەمى ەمەس، كۇللى ازيا كونتينەنتى شىرمالعان بولاتىن.

بۇل جايتكە نەلىكتەن نازار اۋداردىق؟ سەبەبى، بىزدە اسىرا ايتۋ داعدىسى بار. سان عاسىرلار، ەندى بىردە ەكى عاسىر، كەيدە ءۇش عاسىر بودان بولدىق دەگەن. تاريحشى عالىمدار 1730 جىلدان تاۋەلدىمىز دەسىپ جار سالۋدا. وسى جىلى ابىرقايىر حان رەسەيدىڭ مونارح-پاتشاسىنا حات جازىپ، ءوز ەركىمەن قولاستىنا كىردى دەيدى. بارشا وقۋلىقتار وسىنى سانامىزعا ءسىڭىردى. بۇل، ارينە، سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارى. شىندىعىندا، 1730-1868 جىلدار ارالىعىندا قازاق ءالى ەرىكتى ەدى. ءباز-باياعىشا ءوز زاڭىمەن كوشىپ-قونىپ، وزىندىك داعدىسىمەن ءومىر كەشتى. دالا تۇرعىندارى بوتەننىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، زاڭىنا باعىنباق تۇرماق، ورىس ۇلتى وكىلىنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن دە ءالى تانىماعان كەزى.

وسىناۋ تاريحي ءحال 1868 جىلدان بەرىدە عانا كۇرت وزگەردى. نەگە؟ ويتكەنى، وسى جىلى قابىلدانعان جاڭا زاڭ (جاڭا نيزام) قازاق دالاسى مەملەكەت مەنشىگى دەدى. قىر تۇرعىندارى ورىس زاڭىنا تولىق تاۋەلدى بولدى. بۇل سىرتقى، ياكي ساياسي عانا ەمەس، تۇرمىستىق ءھام رۋحاني  باعىنىشتىلىق جەتتى دەگەن ءسوز. شىندىق وسى. دەمەك، تاۋەلدىلىك كەزەڭى 1868-1990 جىلدار ارالىعى، ياعني 132 جىل. قيتۇرقى ساياسات ەكى عاسىر يا ەكى جارىم عاسىر دەگىزگەن جالعان ماعلۇماتتى كۇرەسىنگە لاقتىراتىن ۋاقىت جەتتى.

بۇل پايىمعا ابايدىڭ «جاڭا زاكون» ولەڭىنەن دالەلدەر الايىق. جاڭا نيزامنىڭ ىسكە اسۋى – ۇلى اقىن بولىس بولعان جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلدى.  سوندىقتان اتالعان ولەڭ قازاق قايتىپ تاۋەلدى ەل بولعانىن قولمەن ۇستاعانداي ايشىقتاپ، انىقتاپ بەرەدى. بۇرىن قازاق ءوز عۇرپى زاڭىن، شاريعاتىن ۇستانسا، ەندى ەرىك وياز بەن جاندارال ۋىسىنا ءتۇستى. اباي بۇل وزگەرىستى اتاپ ايتادى:

                           ەر، قاتىن جانجال بولسا اندا-ساندا،

                           ءبىتىرۋشى ەدى كىتابىمەن ۋكاز مولدا.

                           مۋفتيدەن ءبىزدى ايىردى، ۋكاز قالدى،

                           ەندىگى ەرىك وياز بەن جاندارالدا.

حوش، ەلدىڭ بۇلىنگەنى نەدەن ءبىلىندى؟ مۇنى اقىن بىلايشا جەتكىزەدى:

                          قاراسام وسى كۇنى ەل تۇرىنە،

                          قازاقتان دوستىق كەتتى ءبىر-بىرىنە.

                          قىلماعاندى قىلدى دەپ جالا جاۋىپ.

                          جالعان كۋا سالادى جاۋ جەمىنە.

ءسويتىپ، كورىپ وتىرمىز، اباي قىر قازاعى وتارلىق قامىتىن وسىدان ءبىر جارىم عاسىرداي بۇرىن كيدى دەپ ناقتى ايتقان. تاعى ءبىر پىسىقتايىق، 1868  جىلعى اتالمىش زاڭعا دەيىن   تاۋەلدىلىك – اتى بار دا، زاتى جوق دۇنيە بولسا، ەندى بوگدە زاڭعا سايكەس ۇلتتىڭ ءومىر سالتى، ادەت-عۇرپى مەن رۋحاني تىرەكتەرى كۇيرەدى. اياۋسىز تاپتالدى.  ەلدىڭ سيقىن اسقان شاپشاڭدىقپەن بۇزعان ءجايت وسى بولاتىن. ىرىقتى العان، نوقتالاعان كۇش – 1868 جىلعى جاڭا نيزام ەكەنىن اباي 1885 جىلعى «قالىڭ ەلىم، قازاعىم» اتتى ايگىلى ولەڭىندە:

                              وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

                              ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، –

دەپ بەكىتە تۇسەدى.

قورىتا ايتقاندا، ات توبەلىندەي بيلەۋشى توپتىڭ پاتشالىق رەسەيگە ساياسي تاۋەلدىلىگى (حان، سۇلتانداردى ماجبۇرلەگەن ءجايت – پاتشا بيلىگى قالماق پەن باشقۇرتتى قازاققا قارسى ايداپ سالدى) مەن قالىڭ بۇقارانىڭ مىنەزى بۇزىلۋى كەزەڭى ەكى بولەك. ءجونى دە ەكى باسقا. تاريحشى عالىمدار وسىعان ءمان بەرىپ، ەكەۋىن اجىراتىپ جاتسا قۇبا-قۇپ. تاۋەلسىزدىك تالابى بۇل.

*  *  *

«بودان» ءسوزىنىڭ توركىنى ورىستىڭ «پوددانىي» ءسوزى دەسەدى.  سوڭعى ءبىر جارىم عاسىردا «پوددانىي» بولۋ حالقىمىزعا بۇرىن-سوڭدى بولماعان اۋىرتپالىق اكەلدى. اسىرەسە، XX عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنان بىلايعى قاتال ۋاقىت ۇلت بولمىسىن بۇزدى. الاشتىڭ اسقاق رۋحى، ياعني «كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى مىنگەن» كەڭ زامان ۇمىت بولدى. تىڭ كوتەرەتىن جىلدارى حرۋششەۆتىڭ: «پاتشالىق رەسەيدىڭ عاسىرلار بويى كوزدەگەنىن ءبىز تاريحي قىسقا مەرزىمدە اتقارىپ تاستادىق» دەپ اشىقتان-اشىق كەۋدەسىن كەرگەنى ءالى ەسىمىزدە. ءسويتىپ، ەركىن رۋحىمىز، بۇكىل ۇلتتىق بولمىسىمىز جانشىلىپ، ارال تەڭىزى قۇساپ تاۋسىلۋ شەگىنە تاياعان-دى.

شىنى سول، 1986 جىلعى جەلتوقسان   كوتەرىلىسى جان دۇنيەمىزگە سىلكىنىس اكەلدى. كەنەسارى كوتەرىلىسى وتارلانۋ قاسىرەتىنىڭ باسى دەسەك، الماتىداعى بۇلقىنىس – ونىڭ سوڭى بولدى. نەگە دەسەڭىز، سوڭعى كوتەرىلىس قالعىعان سانانى وياتتى. جۇرەك تولقىدى، بۇلقىندى. كوتەرىلىس! بۇل سوزدە قانداي كۇش-قۇدىرەت بارىن كىم بىلگەن. قازىر ويلاپ وتىرسام، سول قۇدىرەتتى سەزىنىپ-ءتۇيسىنۋدىڭ ءوزى دە كەز-كەلگەن ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە تيە بەرمەيتىن تاريحتىڭ سىي-سىباعاسى ەكەن-اۋ.

سول جىلى سەمەيدە سارى اياز، قاقاعان قىس ەرتە باستالدى. ايازدىڭ ەستە قالعان سەبەبى: جەلتوقسان ايىنىڭ 9 كۇنى كەشكە قالا ورتالىعىندا ورنالاسقان سەمەي زووتەحنيكالىق-مالدارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ باس كورپۋسى ۇقىپسىزدىق سالدارىنان وتقا وراندى. ورتسوندىرگىش تەحنيكا ساقىلداعان سارى ايازدا دۇرىس ىسكە قوسىلا الماي، 19 عاسىر ەسكەرتكىشى، ەڭسەلى عيمارات تەك قاڭقايعان قابىرعالارى عانا قالىپ جانىپ كەتتى. اسا قولايسىز جاعدايعا ۇشىرادىق تا قالدىق. ينستيتۋت قالانىڭ ەكىنشى شەتىنە كوشىرىلدى. ول كۇندە اتالعان ينستيتۋتتا وقىتۋشى ەدىم، جەلتوقساننىڭ 17-ءشى كۇنى شالعاي ۇيىمنەن ينستيتۋت تەرريتورياسىنا ارەڭ دەگەندە جەتكەنىمدە: «كوتەرىلىس! الماتى كوتەرىلدى!» دەگەن سوزدەردى ەستىپ، اڭىرىپ تۇرىپ قالدىم، ءتىپتى توبە قۇيقام شىمىرلاپ كەتسىن.

الدەبىر بەيمالىم اۋرا، سيقىرلى كۇش بويىمىزدى بيلەپ، سانامىزدى جاۋلاپ العانى انىق. سىن ساعاتتا، اسىرەسە، ستۋدەنتتەر قاۋىمىنىڭ قوبالجىپ، ابىرجىعانى انىق بايقالدى. ارانى مىڭ شاقىرىم بولسە دە، الماتى الاڭىندا وزدەرى سياقتى اۋىل جاستارىنىڭ تەپكى كەرىپ، سوققىعا جىعىلىپ جاتقانىن مۇنداعىلاردىڭ ىشتەي سەزىنبەۋى، جان-جۇرەگىمەن ولاردىڭ تىلەۋىن تىلەمەۋى مۇمكىن بە؟ استە مۇمكىن ەمەس. تاپ سول كۇندەرى «كەڭەس حالقى ءبىرتۇتاس» دەگەن قاعيدانىڭ وتىرىگى شىقتى.  وزگە ۇلت وكىلدەرى اۆتوبۋستار، مەيلى، قوعامدىق ورىندار دەيىك، قازاق جاستارىنا وقىرايا، ۇركە، ۇرەيلەنە قاراعانى ەسىمىزدە.  كەرىسىنشە، قازاق جانى لاززاتقا بولەپ، كوڭىلىمىز كوككە ءبىر ەلى تيمەي ءجۇردى. ازاتتىق رۋحى دەگەن، ءسىرا دا، وسى. قايتالانباس كەرەمەت سەزىمدى باستان كەشىردىك. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە جالپى حالىقتىق سيپات ءتان. جوعارىداعى ەستەلىكتى وسىنى اڭداتۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن.

جەلتوقسان تۇتاتقان رۋحتىڭ وتى – بوستاندىق تاڭى اتقان 1990 جىلدارى لاۋلاي ءتۇستى. تاۋەلسىزدىكتىڭ گيمنى ەسەپتى تاماشا ءاننىڭ مىنا ءبىر سوزدەرى سول كەزدەردەگى كوڭىل-كۇيىمىزدى ءدوپ باسادى:

                                    كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى،

                                    جانىما قۋات بەرەدى.

                                    تالاسقا تۇسسە جان مەن تۋ،

                                    جان ەمەس، ماعان كەرەگى –

                                    كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى!     

سانا ۇستەمدىگى دەگەنىمىز، مىنە، وسى! كوك تۋىمىز العاش جەلبىرەگەن جىلدارى جۇمىسسىزدىق، جوقشىلىق، كەدەيشىلىك كەلدى-اۋ دەپ اشىنعان، ابىرجىعان قازاقتى كورمەدىم. بارشانىڭ اڭساعانى – تاۋەلسىزدىكتى بەكىتۋ بولدى. لاۋازىمى قانداي دەپ باس قاتىرعان، اقشاسى از با، كوپ بە دەپ قىزمەت تاڭداعان جان بولعان ەمەس. انا ءتىلىن ءتىرىلتۋ، تاريح اقتاڭداعىن اقتارۋ، شەجىرەنى تۇگەندەۋ سياقتى ىستەر قولعا الىندى.  بىراق بوستاندىقتىڭ ءتاتتى ءدامىن تاتقان ەيفوريا سەزىمى كەزەڭى ۇزاققا بارمادى. «نارىقتىق ەكونوميكا» دەلىنەتىن تويىمسىز جۇيە قۇشاعىنا كۇمپ ەتە تۇستىك. اقشانى اكە، ساۋدانى شەشە دەپ. اردى پايداعا، سانانى تۇرمىسقا بيلەتتىك. سانامىزعا سىڭگەن بوداندىق پسيحولوگيا مەن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ءتالىم-تاربيەسى تاعى بار. قىسقاسى، توعىشار ورتا قالىپتاستى. رۋح قاشتى، قارا باستى. تاۋەلدىلىكتىڭ سىرتقى قاباتى جوعالسا دا، ىشكى مازمۇنى ەش وزگەرمەستەن باياعىشا قالا بەردى.

*  *  *

بولمىستا ادام بالاسى ءۇشىن بوستاندىق بار ما؟ بار بولسا، وعان قالاي جەتۋگە بولادى؟ بوستاندىق بار جانە جەتۋ جولى دا بەلگىلى. ول ءۇشىن  – تۇرمىستى ساناعا بيلەت، ياعني ار-وجدانمەن ءومىر ءسۇر! ءتاڭىرىنىڭ پەندەسىنە سالعان جولى وسى دەپ  اباي، شاكارىم قالىڭ ەلى قازاعىنا قاقساپ ايتقان بولاتىن. قارىن قامىنان اسپايتىن، كاپىر كوز دۇنيەگە تويمايتىن پەندەلىكتەن ارىلۋعا شاقىردى. بەس كۇندىك عۇمىردى قورلىقپەن وتكىزۋ – ءتاڭىرىنىڭ ءامىرى ەمەس. يماندىلىق، تازالىق، ماحاببات پەن ادىلەتتىلىك تۋىن جەلبىرەتۋ ءوز قولىمىزدا. سوندا عانا – «قاينار ءومىر، جاينار كوڭىل».

اۋليە شاكارىم:

                         بوستاندىق تاڭى اتتى، قازاعىم، كورىڭدەر،

                         ارعا يە باسشىنىڭ سوڭىنان ەرىڭدەر!

                         تاڭ ارتىنان حاقيقات كۇن شىعادى،

                         ەرىنشەك، جالقاۋلىق ادەتتەن بەزىڭدەر، –

دەيدى.  ەلىمىز دامۋىنىڭ دۇرىس باعىتىن اداسپاي تابۋى ءۇشىن، ەرتە مە، كەش پە، وسى ايتىلعان سانالىلىق جولى تاڭدالۋى كەرەك. شىنايى، ىشكى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن – ۇلتتىق يدەولوگيا ىرگەتاسىنا سانانى بايىتۋ كوزدەلگەن رۋحاني قۇندىلىقتار قالانۋى ءتيىس دەگەن ويدامىن.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى

Abai.kz