التىنسارين مەكتەبىنىڭ مودەلى
ىبىراي التىنسارين مەكتەپتىڭ باستى ماقساتى – بالانىڭ دۇرىس تاربيە مەن ءبىلىم الىپ شىعۋى بولۋى كەرەك دەگەن ءپرينتسيپتى ۇستاندى. بۇل اعارتۋشىنىڭ گۋبەرناتورلارعا، وقۋ ينسپەكتورلارىنا جازعان حاتتارى مەن تاپسىرعان ەسەپتەرىنەن ايقىن اڭعارىلادى. سول كەزەڭدەگى ورىس بيلىگىنىڭ قازاق جەرىنەن مەكتەپ اشۋداعى باستى ماقساتى – قازاق بالالارىنا ءبىلىم بەرۋدەن گورى قازاق قوعامىن ورىستاندىرۋ جانە ورىس جازۋىن ەنگىزۋ ارقىلى وتارلاۋ ساياساتى بولعانى ءمالىم.
ى.ءالتىنساريننىڭ پەداگوگيكالىق يدەيالارى مەن اعارتۋشىلىق قىزمەتىنە تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ءا.سىدىقوۆ ىبىراي يلمينسكيدىڭ سيستەماسى بويىنشا قازاقتارعا قۇرىلعان مەكتەپتەردەن مۇلدە باسقا تيپتەگى مەكتەپتەر قۇرماقشى بولعانىن اتاپ كورسەتەدى. وسى ماقساتپەن ى.التىنسارين قازاق بالالارى وقيتىن مەكتەپتەگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ جوباسىن جاساپ شىعادى. سەبەبى بۇراتانا حالىقتاردىڭ بالالارى وقيتىن مەكتەپتەردە وقۋشىلاردىڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن جەتىك مەڭگەرىپ شىعۋىنا عانا نازار اۋدارىلىپ، جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم الۋىنا ءمان بەرىلمەيدى. ال اعارتۋشى قازاق بالالارى وقيتىن مەكتەپتەردە دە تازا ورىس مەكتەپتەرى سياقتى بارلىق پاندەردىڭ ءوتۋىن، قازاق بالاسىنىڭ دا تولىققاندى ءبىلىم الىپ شىعۋىن جان-تانىمەن قالايدى. سونىمەن قاتار، ى.التىنسارين قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتەردەگى:
- وقۋ جۇمىسىنىڭ جالپى جايىن
- مەكتەپتەردەگى وقۋ جايىن
- وقۋ قۇرالدارىنىڭ جايىن
- وقۋ جانە تاربيە جۇمىستارىن
- مەكتەپتەردىڭ شارۋاشىلىق جاعىن ۇنەمى ءوزى باقىلاپ، قازاق بالارىنىڭ ساپالى ءبىلىم الۋىن، دۇرىس، جايلى جەردە تۇرۋىن قاداعالاپ وتىرعان.
ى.التىنسارين قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگىن مەكتەپپەن بايلانىستىرا وتىرىپ، قازاقتار وقيتىن مەكتەپتىڭ مودەلى قانداي بولۋ كەرەكتىگىن ايقىندايدى جانە مەكتەپتەردىڭ بەلگىلى ءبىر ماقسات بويىنشا جۇمىس ىستەۋىن قولعا الادى. اعارتۋشىنىڭ بۇل تۇجىرىمدارى حالىق اعارتۋ ماسەلەلەرى جايىنداعى وي-پىكىرلەرى مەن تاپسىرعان ەسەپتەرىندە ايقىن جازىلعان. سونىمەن ى.ءالتىنساريننىڭ تۇجىرىمدارىن جيناقتاعاندا، قازاق بالالارىنا ارنالعان مەكتەپتىڭ مودەلى مىناداي:
قازىرگى زامان مەكتەپتەرىندە قالىپتاسقان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ ۇلى اعارتۋشى سالىپ كەتكەن وسى جۇيە بويىنشا كەلە جاتقانىن جوققا شىعارا المايمىز. ى.ءالتىنساريننىڭ سول كەزدەگى قازاق بالالارى ءۇشىن اشىلعان مەكتەپتەردىڭ الدىڭعى قاتارداعى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىنداعى تاڭداۋلى ادىستەردى پايدالانۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمىن، بۇگىنگى تاڭداعى الەمنىڭ وزىق ەلدەرىنىڭ ءبىلىم جۇيەسىندەگى ءادىس-تاسىلدەردى ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردە پراكتيكاعا ەنگىزۋ ۇردىسىمەن سالىستىرۋعا بولادى. ماسەلەن، قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا بىزگە ءبىلىم بەرۋدىڭ الەمدىك وزىق تاجىريبەسىمەن تانىسۋعا، ۇلتتىق جانە جەرگىلىكتى كونتەكسكە بەيىمدەپ قولدانۋعا مۇمكىندىك مول. ماسەلەن، ەكىنشى ءتىلدى وقىتۋ بويىنشا كانادا ەلىنىڭ «تىلگە بويلاۋ ءادىسى» ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلىن وقىتۋ جۇيەسىندە قولدانىلىپ وتىر. پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى م.ج.جادرينا مەكتەپكە دەيىنگى جانە باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ بۋىنىنا ارناپ «قازاق تىلىنە بويلاۋ مودەلىن» ۇسىندى. سونىمەن قاتار سLIL (Content and Language Integrated Learning) – كىرىكتىرىلگەن باعدارلاما ارقىلى ەكىنشى ءتىلدى مەڭگەرۋ تەحنولوگياسى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنىپ كەلەدى. بۇل ءادىستى 1994 جىلى ەڭ العاش رەت دەۆيد مارش (David Marsh) ۇسىنعان بولاتىن.
ى.ءالتىنساريننىڭ مەكتەپ – جاڭا ءومىر ءۇشىن كۇرەسەتىن جاڭا ادامداردى تاربيەلەۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمى قازىرگى وقىتۋ جۇيەسىندەگى جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىندا قامتىلىپ وتىر. ال ى.ءالتىنساريننىڭ ءبىلىم بەرۋ ناقتى عىلىمي فاكتىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ وقىتىلۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمى وسىدان ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ايتىلسا دا بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى رەتىندە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. جوعارىداعى مەكتەپ مودەلىندە كورسەتىلگەن «زات جانە قۇبىلىس، قورشاعان ورتا مەن تابيعات تۋرالى ءدال دە انىق ءبىلىم بەرۋى كەرەك» دەگەن ۇستانىم ى.ءالتىنساريننىڭ ءبىلىم بەرۋدەگى ەڭ باستى پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. وسى ارقىلى وقىتۋ əدىستەرىن جاڭا باعىتتا قۇرىپ، بالانىڭ دۇنيەتانىمىن، وقۋعا دەگەن ىنتاسى مەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋدىڭ ءتۇرلى جولدارىن ۇسىندى. مۇنى اعارتۋشىنىڭ مۇعالىمدەرگە عىلىمي نەگىزدە جازىلعان قوسىمشا ادەبيەتتەردى قولدانا وتىرىپ، بالالارعا اينالاداعى دۇنيەنى تانىتۋعا، سول ارقىلى بالالاردىڭ دۇنيەتانىمدارىن، بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋگە بەرگەن ارنايى نۇسقاۋى دالەل. ماسەلەن، تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە، 1883 جىلى 12 اقپاندا شىعارعان نۇسقاۋ حاتىندا: «وقۋشىلار ءۇشىن سەنت-يلەردىڭ زوولوگياسى، گەردتىڭ مينەرولوگيانىڭ قىسقاشا كۋرسى، وليۆەردىڭ بوتانيكاسى، جاراتىلىس تاريحىنىڭ وقۋ اتلاسى، كريۋگەردىڭ ەلەمەنتارلىق فيزيكاسى، پۋتسكوۆيچتىڭ گەوگرافياسى... وقۋشىلارمەن كەشكە اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن زوبوۆتىڭ تابيعات جايىنداعى اڭگىمەلەرىن، كونستانتينوۆيچتىڭ حيميا جونىندەگى اڭگىمەلەرىن جانە فيگەنىڭ ماڭىزدى جاڭالىقتارى مەن ونەر تابىستارىن ۇسىنامىن... بۇلاردان باسقا وقىتۋشىلاردىڭ وقۋىنا جانە ونەگە الۋلارىنا پايدالى دەپ ۇسىناتىندارىم: بوبروۆسكيدىڭ پەداگوگيكاسى، ... رەكليۋدىڭ «ۋاقىت، قۇرلىق جانە مۇحيت»، سوۆەتوۆتىڭ «ەگىنشىلىك پەن مال شارۋاشىلىعى» جانە باسقالارى»، - دەپ مۇعالىمدەرگە جول سىلتەي وتىرىپ: «مۇنداي اڭگىمەلەردى وقۋشىلاردىڭ قىزىعىپ تىڭدايتىنىن جانە جەڭىل ۇعىپ الاتىنىن مەن ءوز تاجىريبەمنەن كورگەنمىن»، - دەيدى نۇسقاۋ حاتىندا. سونىمەن قاتار، مەكتەپتىڭ جۇمىسى تۋرالى بەرگەن ءبىر ەسەبىندە ى.التىنسارين: «ۇزدىك وقىعان بالالارعا بىرىمجانوۆقا، جانعوجينعا، تاشەنوۆكە، اققۋوۆقا سىيلىق رەتىندە تاريح، تابيعات جانە ونىڭ قۇبىلىستارى تۋرالى كىتاپتار، مال شارۋاشىلىعىن جاقسى كورەتىندەرگە ارنالعان البومدار، تاعى اڭداردىڭ تىرشىلىك ەتۋى جايىنداعى سۋرەتتەر جانە كۇن، اي جۇلدىزدار تۋرالى اڭگىمە كىتاپتار بەرىلدى»، - دەپ جازعان. بۇگىنگى جاڭارتىلعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىنىڭ باستى قاعيداسى – باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ بۋىنىندا وقۋشىنىڭ قورشاعان ورتانى تۇتاس قابىلداۋى جانە قۇبىلىستار مەن ۇدەرىستەردىڭ زاڭدىلىقتارىن، سەبەپ-سالدارلىق بايلانىسىن انىقتاۋ ارقىلى تابيعاتتى تانۋعا قىزىقتىرۋ ارقىلى وقىتۋ ەكەندىگى ءمالىم. بۇل يدەيانى ۇلى اعارتۋشى نەگىزگى ءپرينتسيپتىڭ ءبىرى رەتىندە ۇستانىپ، قازاق بالالارىنىڭ قورشاعان ورتا تۋرالى ۇعىمدارىن عىلىمي تۇرعىدان تولىقتىرۋدى ماقسات تۇتقانى انىق اڭعارىلادى.
اعارتۋشىنىڭ قازاق تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ جوقتىعىنا وراي، سول كەزەڭدەگى دەرەككوزدەرگە ارقا سۇيەۋى زاڭدىلىق جانە ى.ءالتىنساريننىڭ باستاۋىش سىنىپتاعى قازاق بالاسى بىلسە ەكەن دەپ ۇسىنىپ وتىرعان بۇل ەڭبەكتەرىنىڭ بارلىعى سول كەزەڭدەگى مىقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولاتىن. قازىرگى تاڭداعى «جاراتىلىستانۋ»، «دۇنيەتانۋ» وقۋ باعدارلامالارى مازمۇنىنان ونىڭ ۇلى اعارتۋشى ى.ءالتىنساريننىڭ جوعارىداعى تۇجىرىمىن جالعاستىرۋشى ءپان رەتىندە ورنىققانىن اڭعارامىز. «دۇنيەتانۋ» ءپانى بويىنشا ەكىنشى سىنىپتاعى «ءوزىم تۋرالى»، «مەنىڭ وتباسىم جانە دوستارىم»، «مەنىڭ مەكتەبىم»، «مەنىڭ تۋعان ەلىم»، «دەنى ساۋدىڭ جانى ساۋ»، «سالت-ءداستۇر جانە اۋىز ادەبيەتى»، «قورشاعان ورتا»، «ساياحات» دەگەن ورتاق تاقىرىپتار اياسىنداعى وقۋ ماقساتتارىندا كورسەتىلگەن «ەلىمنىڭ كورىكتى جەرلەرى»، «شارۋاشىلىقتىڭ پايدا بولۋى»، «اۋا رايى»، «تابيعات جانە شارۋاشىلىق»، «مەنىڭ ولكەم»، «تابيعاتتاعى قاۋىپ-قاتەرلەر» ءتارىزدى تاعى دا باسقا تاقىرىپشالار ى.ءالتىنساريننىڭ بالا ءۇشىن قاجەتتى بىلىمدەر دەپ تانىعان تۇجىرىمىمەن تولىق سايكەس كەلەدى. اعارتۋشىنىڭ اڭگىمە جانە ءتۇسىندىرۋ ارقىلى بالاعا زات پەن قۇبىلىستى سۋرەتتەتۋ، ءارتۇرلى زاتتاردىڭ ۇقساستىعى مەن ايىرماشىلىعىن سالىستىرتۋ، ءوز تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ قورىتىندى جاساتۋ ءتارىزدى ادىستەرى «جاراتىلىستانۋ»، «دۇنيەتانۋ» پاندەرى تاپسىرمالارىندا جۇيەلى بەرىلەدى. بۇل ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ايتىپ كەتكەن مەتوديكالىق ءادىس-تاسىلدەرى بۇگىنگى جاڭارتىلعان ءبىلىم مازمۇنىنداعى وقۋلىقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقانىنىڭ ايعاعى. ى.ءالتىنساريننىڭ عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىگىن بالالارعا ۇعىندىرعان، ىزدەنۋگە، ەڭبەك ەتۋگە، زامان تالابىنا بەيىمدەلۋگە شاقىرعان ولەڭدەرى، بالانى ەڭبەك پەن ادالدىققا تاربيەلەيتىن، ۇلى جاڭالىقتار مەن ونەر تابىستارىن سۋرەتتەيتىن اڭگىمەلەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقۋ-تاربيە جۇمىستارىنىڭ وزەگى بولىپ كەلە جاتىر.
بالالاردىڭ مەكتەپ ءبىتىرىپ شىققاندا بەلگىلى ءبىر ماماندىققا قاراي بەيىمدەلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ى.التىنسارين ساباققا قاجەتتى قوسىمشا قۇرالدار، اتاپ ايتقاندا، گەستەرماننىڭ تەحنيكالىق كوللەكتسياسىن (زىعىر، ماقتا، ءجۇن، جىبەك، بىلعارى، قاعاز، اينەك سياقتى زاتتاردى ءوندىرۋ جانە پايدالانۋ ۇلگىلەرى، بال اراسىن ۇستاۋ جايى ت.ب.), ۇزىندىق، اۋىرلىق ولشەۋ كوللەكتسياسىن، تارازىلار، بارومەترلەر، ميكروسكوپتار، كومپاستار، ەلەكتر-ماگنيت، ىستەيتىن تەلەگراف پەن سيقىرلى فونارلاردى ارنايى قارجى جۇمساپ مەكتەپتەرگە الدىرىپ وتىرعان. بۇلاردىڭ نە ءۇشىن قاجەتتىلىگىن ى.التىنسارين تورعاي وبلىسىنداعى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ 1883 جىلعى جايى تۋرالى تاپسىرعان ەسەبىندە بىلايشا تۇسىندىرەدى: «مەنىڭ بۇلاردى كەرەك دەپ تاپقان سەبەبىم، بىرىنشىدەن، مىسالى، ەلەكتر سياقتى زاتتاردى جالاڭ كىتاپتان ءتۇسىندىرۋ وقۋشىلارعا ولار جايىندا تولىق تۇسىنىك بەرمەيدى، ال ەكىنشىدەن، قازاقتار مۇمكىن بولعانىنشا عىلىم مەن ونەردىڭ ۇلگىلەرىن دە كورسىن دەگەن وي ەدى».
بۇدان ى.ءالتىنساريننىڭ مەكتەپتىڭ ماتەريالدىق تەحنيكالىق بازامەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىنە اسا كوڭىل بولە وتىرىپ، تەوريالىق ماتەريالدى پراكتيكالىق ارەكەت ارقىلى يگەرۋىنە جاعداي جاساۋدى كوزدەگەنىن كورەمىز. قازىرگى قولدانىستاعى ورتا ءبىلىم بەرۋ مازمۇنىن جاڭارتۋ اياسىندا ازىرلەنگەن باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىنىڭ 1-4 سىنىپتارىنا ارنالعان «جاراتىلىستانۋ» پانىنەن ۇلگىلىك وقۋ باعدارلاماسى اياسىنداعى «مەن زەرتتەۋشىمىن»، «جاندى تابيعات»، «زاتتار جانە ولاردىڭ قاسيەتتەرى»، «جەر جانە عارىش»، «تابيعات فيزيكاسى» بولىمدەرى ۇلى اعارتۋشىنىڭ ۇستانىمىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ قورشاعان ورتاداعى قۇبىلىستار مەن زاتتاردى تانىپ بىلۋىنە قاجەتتى زەرتتەۋ داعدىلارىن جۇيەلى دامىتۋ ماقساتىندا «مەن زەرتتەۋشىمىن» ءبولىمى وقۋشىنىڭ اقپارات كوزدەرىمەن جۇمىس ىستەپ، ءوز بەتىنشە ەكسپەريمەنت پەن باقىلاۋ جۇرگىزۋىن يگەرتۋگە باعىتتالعان. «جاندى تابيعات» ءبولىمى ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋگە باعىتتالسا، «زاتتار جانە ولاردىڭ قاسيەتتەرى»، «جەر جانە عارىش»، «تابيعات فيزيكاسى» بولىمدەرى وقۋشىعا تولىققاندى عىلىمي تۇرعىدان ءبىلىم بەرەدى. بۇدان ى.ءالتىنساريننىڭ «مەكتەپ زات پەن قۇبىلىس جونىندە، اينالاداعى ءومىر مەن تابيعات تۋرالى ءدال دە انىق ۇعىم بەرۋگە ءتيىس. ول ءۇشىن وقۋلىقتارمەن عانا شەكتەلمەي، ءار تاقىرىپ ەرەكشەلىگىنە قاراي اسپاپتار، كوللەكتسيالار ارقىلى ت.ب. كورنەكى قۇرالدار ارقىلى تۇسىندىرىلگەنى ءجون»، - دەگەن ۇستانىمىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويماعانىن كورەمىز.
جالپى قازاق جەرىندە اشىلاتىن ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋدى ورىس-تاتار تىلىندە ەمەس ورىس-قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ جانە وقۋلىقتاردى ورىس الىپبيىنە نەگىزدەپ شىعارۋ ماسەلەسى 1868 جىلدان باستاپ كوتەرىلگەنى ءمالىم. الايدا ى.التىنسارين قازاقشا كىتاپتاردى بىردەن ورىس الىپبيىمەن باسىپ شىعارۋعا قارسىلىق تانىتىپ، جات جازۋمەن قازاق قوعامىن وقۋ-بىلىمگە شاقىرۋ قيىندىق تۋدىراتىنىن ەسكەرتكەن. الايدا ورىس ءالىپبيى نەگىزىندە قازاقشا وقۋلىقتار شىعارۋ ماسەلەسى 1873 جىلى بيلىك تاراپىنان رەسمي تۇردە بەكىتىلىپ، اۆتور رەتىندە ەرجان شولاقوۆ پەن ىبىراي التىنسارين ۇسىنىلادى. بىراق بۇل ءىس اياقسىز قالادى. ونىڭ ءبىر سەبەبى، بەكچۋريننىڭ، يلمينسكيدىڭ، رادلوۆتىڭ تاتار تىلىندە جازىلعان وقۋلىقتارىن قازاقشاعا اۋدارا سالۋدى ى.التىنسارين قۇپ كورمەيدى. قازاق بالاسىنىڭ ۇلتتىق ساناسىنا، ۇلتتىق مادەنيەتىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگىنە لايىقتالعان وقۋلىق شىعارۋ قاجەتتىلىگىن «جوعارى جاققا» تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. بۇدان ۇلى اعارتۋشىنىڭ وقۋلىق ماسەلەسىندە قازاق بالالارىنا ارنالعان وقۋلىقتار ولاردىڭ دۇنيەتانىمىنا سايكەس بولۋىن جانە قازاق بالاسىنا اۋدارما وقۋلىق ەمەس جاڭا وقۋلىق جازۋ قاجەت ەكەنىن تالاپ ەتكەنىن كورەمىز.
ى.التىنسارين ارناۋلى ءبىلىم بەرەتىن، بەلگىلى ءبىر ماماندىققا دايىندايتىن مەكتەپتىڭ دە نەگىزىن سالۋشى بولعانى ءمالىم. اعارتۋشىنىڭ باستاماسىمەن اۋىلشارۋاشىلىق جانە قولونەرگە باۋليتىن ۋچيليششەلەر اشىلىپ، قانشاما قازاق بالاسى وقىپ شىقتى. اعارتۋشى ونەرلى قازاق بالاسىن وقىتىپ شىعارۋ، ولاردى بەلگىلى ءبىر ماماندىققا باۋلۋ ارقىلى ولاردى جاڭا زامان، جاڭا ءومىر تالابىنا بەيىمدەۋدى كوزدەگەن. اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسىنىڭ وقۋشىلارى بىلعارى جاساۋ، سابىن قايناتۋ، ماي، سىر ءوندىرۋ تاسىلدەرىن مەڭگەرىپ شىققان. ال ورسكىدەگى قازاقتارعا ارنايى ءوزى اشقان تۇڭعىش مۇعالىمدەر مەكتەبىنەن 1886 جىلى ون ەكى مۇعالىم ءبىتىردى.
ى.التىنسارين مەكتەپ جۇمىسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى ەڭ ءبىرىنشى مۇعالىمگە بايلانىستى ەكەنىن ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىردى، وقۋشىنىڭ تاقىرىپتى دۇرىس مەڭگەرىپ، ونى ەستە ساقتاۋىنا جانە دۇرىس سويلەۋگە داعدىلانۋىنا مۇعالىمنىڭ باستى ءرول اتقاراتىنىن ايتادى. ى.التىنسارين مەكتەپتىڭ قازاق اراسىندا عىلىممەن قارۋلانعان، دۇرىس كوزقاراسى بار ادامداردىڭ كوبەيۋىنە ىقپال ەتۋى كەرەكتىگىن باستى نازاردا ۇستاپ، مەكتەپكە ساۋاتتى مۇعالىمدەر تارتۋعا تالپىنادى. 1882 جىلى تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىندەگى وقۋ جۇمىسىنا قاتىستى تاپسىرعان ەسەبىندە: «قازاقتارعا ءبىلىم ەندى بەرىلە باستاعان كەزدە ەڭ اۋەلى قابىلەتتى وقىتۋشىلار بولۋى كەرەك ەكەنىن ەسكە الىپ، تورعاي وبلىسىنىڭ مەكتەپتەرىنە پەداگوگيكالىق قىزمەت جونىندە قابىلەتى بار جانە تاجىريبەسى مول ادامداردى تارتۋعا تالاي ارەكەت جاساعان ەدىم»، - دەيدى. اعارتۋشىنىڭ تۇجىرىمدارى مەن ۇستانىمدارىن جيناقتاعاندا ىبىراي تالاپ ەتكەن مۇعالىم بەينەسى مىناداي:
«بۇلاي ەتپەگەن كۇندە وقىتۋ مەن وقۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋدە سيستەما بولمايدى. سيستەما جوق جەردە ناتيجەلى ءىس تە بولمايدى»، - دەيدى اعارتۋشى. ى.التىنسارين اسىرەسە مۇعالىم بىلىكتىلىگىنىڭ وقىتۋ مەن تاربيە جۇمىستارىنا زور ىقپال ەتەتىنىن ۇنەمى ەسكەرتىپ وتىرعان. تورعاي وبلىسى مەكتەپتەرىنىڭ ينسپەكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندەگى 1883 جىلى 12 اقپاندا شىعارعان نۇسقاۋ حاتىندا ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە جۇمىستارىنا قاتىستى مۇعالىمدەرگە بىرنەشە ۇسىنىس ايتىپ، جول سىلتەگەن بولاتىن.
جوعارىداعى كەستەدەن ى.ءالتىنساريننىڭ مىنا ماسەلەلەرگە باستى نازار اۋدارعانىن اڭعارۋعا بولادى:
1) مۇعالىمدەردىڭ وقۋلىقپەن عانا شەكتەلىپ، سول ءپان اياسىنا قاتىستى بىلىمدەرى مەن بىلىكتەرىن جەتىلدىرىپ وتىرماۋى جانە وقۋ-تاربيە جۇمىستارىن دۇرىس تۇسىنبەۋى ءبىلىم بەرۋدە كەرى اسەر ەتەتىنىن;
2) مۇعالىمنىڭ وقىتۋ ادىستەرىن وزگەرتە بەرۋى دە وقۋ ساپاسىنا كەرى اسەر ەتەتىنىن;
3) مۇعالىمنىڭ تاقىرىپتى وقۋشىعا دۇرىس مەڭگەرتۋ شەبەرلىگىنىڭ ءبىلىم بەرۋدەگى اسا ماڭىزدى نارسە ەكەندىگىن;
4) مۇعالىمنىڭ بالامەن دۇرىس قارىم-قاتىناس جاساۋى مەن ءوزىن-ءوزى ۇستاۋ ەتيكاسىنىڭ وقىتۋ ۇردىسىندە باستى ءرول اتقاراتىنىن;
5) مۇعالىمنىڭ وقىتۋشىلىق پەن پەداگوگتىك ءادىستى قاتار مەڭگەرۋىنىڭ ءبىلىم ساپاسى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن.
قازىرگى ەرەجەگە سايكەس بىلىكتى مۇعالىم پەداگوگيكالىق زەرتتەۋ جۇرگىزە الاتىن، وقىتۋدىڭ جاڭا يننوۆاتسيالىق ءادىس-تاسىلدەرىن تولىق مەڭگەرگەن جانە وقۋشىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق داعدىسىن قالىپتاستىرا الاتىن تەوريالىق ءبىلىمى تەرەڭ مامان بولۋى شارت. بۇنى ۇلت اعارتۋشىسى ى.التىنسارين سوناۋ ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا-اق مەكتەپتەردەگى باستى پەداگوگيكالىق تالاپ رەتىندە ورنىقتىرىپ كەتتى جانە ءوز كەزەڭىندەگى مۇعالىمدەردەن سول زامانعا سايكەس تالاپ ەتىپ، وعان ءوزى ءجون سىلتەپ، قازاق مۇعالىمدەرىنىڭ كوشباسشىسى بولا ءبىلدى.
قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى تاڭداعى مەكتەپتەر جۇيەسى ىبىراي التىنسارين مەكتەبىنىڭ مودەلى نەگىزىندە دامىپ جەتىلگەنى ايقىن. باستاۋىش مەكتەپ پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسىنىڭ تۇڭعىش نەگىزىن قالاۋشى، كىشى جاستاعى بالالار پسيحولوگياسىنا لايىقتالعان ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ تۇڭعىش نەگىزىن سالۋشى ۇلى اعارتۋشى، ادىسكەر-عالىم، پەداگوگ-مامان ى.ءالتىنساريننىڭ «مەكتەپ – قابىلەتسىزدىك پەن جالقاۋلىقتىڭ ۇياسىنا اينالماۋى ءتيىس»، «پەداگوگيكالىق جۇمىستاعى شەشۋشى نارسە – ەڭ جاقسى وقىتۋ ادىستەرىن تابا ءبىلۋ»، «وقىتۋ پروتسەسىندە قالاي بولسا سولاي وقىتپاي، عىلىمي ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ساقتالۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىمدارى ءدال قازىرگى كەزەڭدە دە وزەكتى.
بايتەنوۆا قالامقاس قىدىربەكقىزى
«نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى» دببۇ-نىڭ فيليالى
«ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ورتالىعى»
مەكتەپكە دەيىنگى جانە باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ ءبولىمى باستىعى
مامىربەك گۇلفار ماجيتقىزى
«نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى» دببۇ-نىڭ فيليالى
«ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ورتالىعىنىڭ» اعا مەنەدجەرى
Abai.kz
