اسقار جۇمادىلداەۆقا

اشىق حات

اسقار قاراعىم! جاقسى كورەتىن ەدىم. عىلىمعا، الەمدىك ورتادا ءوزىن، قازاقتى تانىتقان ازامات دەپ جاقىن تۇتاتىن ەدىم. كوڭىلىمە قاياۋ ءتۇسىردىڭ. ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت ۇلت مۇراتتارىنا قارسى ۇندەۋ تاستاپ، ونسىز دا ەكىۇداي، كىمگە سەنەرىن بىلمەي جۇرگەن قورىنۋ كومپلەكسى ەتىنەن ءوتىپ سۇيەگىنە جەتكەن ۇرپاقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتۋعا كەرى ىقپال ەتىپ قويمادىڭ.

ازعانا شەگىنىس جاساپ ءوزىم تۋرالى مالىمەتتەر بەرۋگە ءماجبۇرمىن. ويتكەنى، قىلداي قياناتتى بىلمەيتىن، تۋمىسىنان ادال، اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنەتىن، جاساعان يەم ەرەكشە قاسيەتكە يە ەتىپ ولشەۋسىز جادى بەرگەن، تەڭدەسسىز باۋىرمال قازاق بالاسىن سەنگىش تە، يلانعىش تا ەتىپ جاراتقان. سوڭعى قاسيەتتەرى دە جاقسى، بىراق ەكىنشى جاعى دا بار، «تەڭىزدە بالىق ورتەنىپ جاتىر» دەسە سەنەتىن اقكوڭىل مىنەزىمىز دە بار.

ماماندىعىم – ماتەماتيكا ءپانى مۇعالىمى. ايماقتىق پەدينستيتۋتتىڭ بىرىنەن جوعارى ءبىلىم الىپ، تۋعان اۋىلىمدا، ءوزىم وقىعان مەكتەپتە ەڭبەك جولىمدى باستاپ، سول جەردەن زەينەتكە شىقتىم. مەكتەپتە جاقسى وقىپ، ماتەماتيك بولۋدى ارمان ەتتىم. ينستيتۋتتا وقىعان پاندەردى يگەردىم. ارناۋلى كۋرستارعا قاتىستىم. اسىرەسە، ماتەماتيكانى وقىتۋ مەتوديكاسىنا ىڭعايلىلاۋ بولدىم. جوو باعدارلامالارىنان تىس «ينتەگرالدىق تەڭدەۋلەر»، «ماتەماتيكالىق فيزيكا تەڭدەۋلەرى»، «قوزعالىستىڭ ورنىقتىلىق تەورياسى» ارناۋلى كۋرستارىنا كۋرستىق جۇمىستار جازدىم. ارينە، قازاقشا وقۋلىق جوق كەزدە قازاقشا كۋرستىق جۇمىستار جازۋ وڭاي بولعان جوق، بىراق قازاق تىلىندە بالامالارى تابىلدى. كەيدە قازاقشا اۋدارماسى ورىسشاسىنا قاراعاندا ايقىنىراق بولدى. «ىشەكتىڭ تەڭدەۋىن» جازعاندا جاراسىپ-اق تۇردى. «فۋرە قاتارلارىنان» كۋرستىق جۇمىس جازعاندا «ماجوريرۋەتسيا» دەگەن ءسوزدى اۋدارا الماي، «ماجورلانادى» دەگەن اۋدارمامدى جەتەكشىم وقىپ ءماز بولعانى بار. ال «قوزعالىستىڭ ورنىقتىلىق تەورياسىنان» لەكتسيا وقىعان ۇستازىمنىڭ ورنىنا ءوز توبىما ءدارىس تە وقىعانىم بار. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ءتىلى بايلىعى عىلىم ءتىلى بولا الاتىنىنا ابدەن كوزىم جەتكەن-ءدى.

ينستيتۋت بىتىرەردە سوندا قالۋعا مۇمكىندىك بولدى. بىراق قالا المادىم. ويتكەنى ءوزىم كورگەن قۇقايدى سوڭىمنان ەرگەن ۇرپاق كورمەسىن، قولدان كەلگەنشە قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي قىزمەت قىلايىن، دەدىم. 1963 جىلى مەكتەپ بىتىرگەندە اۋىلدىق جەردەگى مەكتەپ بىتىرۋشىلەر قوي باعۋعا قالدىرىلىسىن دەگەن جوعارىنىڭ پارمەنى كەلگەن. پاسپورت شىعارتپادى، اتتەستات بەرىلمەدى. مەكتەپتىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى گۋرەۆ پەدينستيتۋتىنىڭ رەكتورىنا ەرتىپ اپارىپ، بىزدەردىڭ 10-شى كلاستاعى ۇلگەرىم تابەلىمىزدى قۇجات ەتىپ قابىلداتتى. ءسويتىپ سەگىز بالا فيزماتتى بىتىردىك.

باسىمنان وتكەندەردى ايتقانىم ماقتانۋ ءۇشىن ەمەس، سەن سياقتى بەلگىلى عالىم بولماسام دا «ماتەماتيكا – عىلىمدار پاتشاسى» ۇعىمىنا تۇسىنىگىمدى ايشىقتاۋ.

ەندى باستان وتكەن كەمشىلىگىمدى ايتايىن. ستۋدەنتتىك كەزەڭدە گۋمانيتارلىق ءپاندى يگەرۋشىلەردى تومەنگى سۇرىپقا جاتقىزدىق. ءتىپتى، ماتەماتيكانى تولىق يگەرمەگەن، ەسەپ شىعارۋعا شورقاق قىزداردان دا اۋلاق جۇردىك. العاش ەڭبەك جولىمدى باستاعاندا دا ماتەماتيكانى مەڭگەرمەگەن وقۋشى كلاسىندا قالۋ كەرەك دەگەن ۇعىم، كۇپىرلىك وي-ساعىمدا ءجۇرىپ، وقۋشىلارعا قيانات جاساپ، زورلاپ وقۋعا ماجبۇرلەدىم.

وسىنداي ورەسكەل «ايىپتارىمدى» كەيىن ءتۇسىندىم. بارلىق بالانى ماتەماتيك قىلا المايتىنىمدى، ءتىپتى قىلۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىنە دە كوزىم جەتتى. ف. ەنگەلستىڭ «ادامدى ادام ەتكەن ەڭبەك» دەگەنىنە ءشۇبا كەلتىرە باستادىم. ماقۇلىقتىڭ ەڭ كىشىسى قۇمىرسقادان ارتىق ەڭبەكقورى جوق ەكەنىن، بوق دومالاتىپ بارا جاتقان قارا قوڭىزدىڭ ادام بولا المايتىنىن سەزىندىم. اقىرىندا، گەتەنىڭ: «ادام – تاربيەنىڭ جەمىسى» دەگەن سوزىنە توقتادىم. ونىڭ ۇستىنە كەڭەستىك كەزدەگى تاربيەنىڭ ارقاۋى «اركىمنىڭ مەنى بولۋى كەرەك» دەپ باۋلىعاننان بۇگىنگى ۇرپاق جاپپاي «مەنمەن» بولىپ شىقتى. بۇگىنگى قوعام «ناتيجەسىن» كورسەتتى. تاۋەلسىز ەل ۇرپاعىنا ءالى سول تاربيە جالعاسىپ كەلە جاتىر. شۇعىل باس تارتۋ كەرەك.

ەندى سەنىڭ «تەحنوكرات ەل» بولۋ تەورياڭا كەلەيىن. مەنىڭ پايىمىمدا «تەحنوكراتتىق – ادامزاتتى قۇردىمعا اپاراتىن جول»، وعان دالەل جەتكىلىكتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاعان ۇشقىش جاساعان جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن باعالاپ، اقىرى جىندانىپ كەتتى. ۇشقىش – ورىنداۋشى، ال بومبانى جاساعان عالىمنىڭ كۇناسى وراسان اۋىر. ا. ساحاروۆ سۋپەربومبا جاساپ، لابوراتوريالىق سىناقپەن زەرتتەگەندە، جاعالاۋعا تاياۋ مۇحيتقا تاستاسا بۇكىل ءبىر ماتەريكتى سۋ الىپ كەتەتىنە كوزى جەتىپ، باس تارتقان. ول كىسىنى، جاڭالىعىن ۇكىمەتكە بەرمەدىڭ دەپ، 1989 جىلعا دەيىن قانىشەر كوممۋنيستەر ۇيقاماعىندا ۇستادى.

كومپيۋتەر جاسامايسىڭدار دەپ وكپەلەيسىڭ. اتاقتى ميللياردەر، قالتافوننىڭ سوڭعى ۇلگىلەرىن جاساعان ستيۆ دجوبس وسيەت ايتىپتى: «مەن ىسكەر ادامداردىڭ الەمىندە ءجۇرىپ، جۇرت جەتپەگەن شىڭعا شىقتىم. باسقالاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا مەنىڭ ءومىرىمدى كەرەمەت تابىستى ءومىر ۇلگىسى دەپ قارايدى. بىراق مەنىڭ ومىرىمدە جۇمىستان باسقا قۋانىشىم كوپ بولعان جوق. بايلىق – مەنىڭ ءومىرىمنىڭ شىنايى كورىنىسى ەدى. قازىر بۇكىل ءومىرىمدى كوز الدىمنان جۇگىرتىپ وتكىزسەم، مەنىڭ بار بايلىعىم مەن اتاعىم – اجالعا ءبىر كۇنى جەتەكتەپ اپاراتىن تۇككە تۇرعىسىز، ءمان-ماعىناسىز ءبىر نارسە ەكەنىن عانا ءتۇسىندىم. ءسىز كولىگىڭىزدى جۇرگىزەتىن ادامدى جالداپ الۋىڭىزعا بولادى. تابىس تاباتىن، تابىس اكەلەتىن ادامداردى جالداپ الاسىز. بىراق ءسىز ەشكىمدى ءسىزدىڭ اۋرۋىڭىزدى وزىنە الىپ اۋىراتىن ادامدى تابا المايسىز. دۇنيە مەن مۇلىكتى ىزدەپ ساتىپ الاسىز. ءبىر عانا نارسەنى – ءومىردى ساتىپ الا المايسىز، جوعالعان ءومىردى ىزدەپ تابا دا المايسىز.

دەمەك، ءومىردىڭ ەركەتايى بولىڭىز. باسقالاردى سىيلاڭىز! ادام ەسەيگەن سايىن اقىلى تولىسادى، تۇسىنە باستايدى. 30 دوللار تۇراتىن ساعات پەن 300 دوللار تۇراتىن ساعات ەكەۋى دە بىردەي ۋاقىت كورسەتەدى. باعاسى 10 دوللار تۇراتىن شاراپ پەن باعاسى 300 دوللار تۇراتىن شاراپتىڭ «كايفى» بىردەي. 30 شارشى مەتر ءۇي مەن 3000 شارشى مەتر ۇيدە تۇرساڭ دا جالعىزدىعى بىردەي. ءسىزدىڭ ىشكى جان دۇنيەڭىزدىڭ باقىتى مال-مۇلىكپەن، دۇنيەدەن ءنار المايدى. ءسىز ەكونومكلاسپەن نەمەسە بيزنەسكلاسپەن ۇشساڭىز دا، ەگەر ۇشاق قۇلاسا، بىرگە قۇريسىز!

ەگەر ءسىزدىڭ سويلەسەتىن دوستارىڭىز نەمەسە سويلەسىپ تۇراتىن ادامىڭىز بولسا، شىن باقىت سول!

داۋسىز بەس شىندىق:

1. بالالاردى باي بولسىن دەپ ەمەس، باقىتتى بولسىن دەپ تاربيەلە. سوندا عانا وسكەندە دۇنيەنىڭ باعاسىن ەمەس، ءار نارسەنىڭ قۇندىلىعىن بىلەتىن بولادى.

2. اسىڭدى ىشكەندە شيپالى ءدارى ءىشتىم دەپ ۇعىن. ولاي ەتپەسەڭ تاماعىڭ تەك ءدارى بولادى.

3. ءسىزدى سۇيەتىن ادامدار، ءسىز قانشا «كەرەكسىز» بولساڭىز دا، ءسىزدى ەش ۋاقىتتا تاستاپ كەتپەيدى.

4. ادام بولۋ مەن ادامگەرشىلىكتى بولۋدىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى بار. تەز جۇرگىڭىز كەلسە – جالعىز ءجۇرىڭىز! الىسقا بارعىڭىز كەلسە – بىرگە ءجۇرىڭىز!

5. الەمدەگى ەڭ مىقتى 6 دارىگەر:

1. كۇننىڭ ساۋلەسى;

2. دەمالىس;

3. سپورتتىق جاتتىعۋ;

4. ديەتا;

5. وزىڭە سەنىمىڭ;

6. دوستارىڭ.

ءومىر بويى وسىلارمەن بىرگە بول»، – دەپتى.

ال سەن بولساڭ، اسقار مىرزا، ءوزىڭدى دۇنيەجارىققا جەتكىزگەن ۇلتىڭدى – قاسيەتتى قازاقتى جەرگە تىعا بەرەسىڭ. سەن تىنباي جاپوندىقتاردان ۇلگى الۋعا شاقىراسىڭ. سەن وسى جەردەن وڭباي قاتەلەسىپ وتىرسىڭ. جاپونداردىڭ حاس ۇلگىسى «تويوتا» جاساۋ ەمەس، ولاردىڭ ۇستانىمى: «باتىستىق عىلىم، جاپوندىق رۋح». ۇلتتىق رۋح قالىپتاسپاسا، ەشكىم ەش ناتيجەگە جەتە المايدى. ۇلتتىق رۋح بارلىق سالانى، اسىرەسە عىلىمدى دامىتادى.

الاش كوسەمدەرى نەگە دامۋدىڭ جاپوندىق ۇلگىسىن تاڭدادى؟ سول ءۇشىن ولاردى «جاپوننىڭ تىڭشىلارى» دەپ اتتى. ول كەزدە جاپوندار ءالى سمارتفوندار مەن «تويوتانى» شىعارماق تۇگىلى تۇسىندە دە كورگەن جوق ەدى.

ماسەلە جاپونداردىڭ ۇلتتىق رۋحى ءۇشىن كۇرەستى دامۋدىڭ كۇرە جولىنا قويا بىلۋىندە ەدى. سونى الاش زيالىلارى تانىدى، ۇلگى ەتىپ الدى. ولار باستاۋىش ءبىلىم اياقتالعانشا وزگە ءتىلدى وقىتپايدى. باستاۋىش سىنىپتارعا ۇستاز ەتىپ تەك قانا جوو-ىن ۇزدىك بىتىرگەندەردى جىبەرەدى.

جاپوندار ەلىنىڭ 2700 جىلدان بەرى مەملەكەتتىك جۇيەسى قالىپتاسقان. ۇستانىمى – جاپون رۋحى، ونى ماڭگىلىك ساقتاۋ. يمپەراتورى – ۇلتتىڭ كوسەمى، يەسى. انگليادا 1440 جىلدان بەرى يتون كوللەدجى قىزمەت جاسايدى. كوللەدجدىڭ ماقساتى اعىلشىنداردىڭ ۇلتتىق رۋحىن ساقتاۋ، ۇلتىن ۇلىقتاۋ. سوندىقتان ولار «ۇلىبريتانيا» دەگەن رۋحتى ۇراندى ەشقاشان اياقاستى قىلمايدى. ەلىنىڭ بارلىق باسشىلارى قاي زاماندا دا سول كوللەدجدى تامامداعان. سەبەبى بۇل ەلدىڭ يەسى بار.

اسقار ءىنىم، مەنىڭ جاسىم ۇلكەن، اعامىن. سەنىڭ قۇرداستارىڭدى وقىتتىم. العىرسىڭدار، وزدەرىڭە لايىق پىكىرلەرىڭ، ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىڭ بار. ول مىنەزدەرىڭدى جاقتايمىن. كەيدە سىڭارجاق، قىڭىرلىقتارىڭ دا بار... تەحنيكالىق پروگرەستى جاقتامايتىن، ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاپ جۇرگەن اۋىلباي-مىسكىن دەپ ويلاپ قالما! وسى قازاقتى 4000 جىل باعىپ، وسى داۋىرگە جەتكىزگەن ءتورت تۇلىك مال ەكەنى راس. كەشەگى كەڭەستىك كەزدە قوي جايىپ جۇرگەن ءورىسىمىزدىڭ استىنان مۇناي شىققاندا ريزدىعى بىزگە بۇيىرمادى. جەرگىلىكتى جاستار كەن ورىندارىنان شەتقاقپاي ەتىلدى. كەلىمسەكتەر يەلەنىپ كەتتى. 1985 جىلى 5 مارتتا مەكتەپ رەفورماسىنا بايلانىستى ماڭعىستاۋ وبلىستىق پارتياشارۋاشىلىق اكتيۆىنىڭ باسقوسۋىندا وبكومنىڭ حاتشىسى (ۇلتى باسقا) بايانداما جاسادى. اۋىل جاستارىن وندىرىسكە جۇمىسقا ورنالىستىرۋ ماسەلەسى نەگە تۇبەگەيلى شەشىلمەيدى دەگەن ساۋالىما، الگى حاتشى: «سوۆحوزدىڭ بالالارى مۇنايعا كەتسە، قويدى كىم باعادى؟» دەپ جاۋاپ قايىردى. ورىنىمنان قايتا تۇرىپ، زالداعى ميكروفونعا بارىپ: «ماڭدايىمدا قوي باعۋ ءۇشىن تۋىلعان دەگەن جازۋ بار ما؟!» دەپ قارسى سۇراق قويۋعا تۋرا كەلدى. 22 جىلدان سوڭ دا ىشىمدە قايناعان، بۋلىققان ىزا ايتىلماي قويمادى. سان عاسىرلار بوداندىقتا ءومىر سۇرگەن ۇلتىڭدى اياقاستى ەتىپ، جەرمەن-جەكسەن قىلعاندا جالعىز ءوزىڭ ۇشپاققا ۇشاسىڭ با؟ ءبىر قازاق كومپيۋتەر جاساعاندا، قالعان قازاق جەتىلە قويا ما؟!

جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىڭ جوعالىپ كەتەرىنە ۇندەپ، سالت-داستۇرىمىزدەن، تىلىمىزدەن، دىلىمىزدەن، ادەبيەتىمىزدەن جەرىنۋگە شاقىراسىڭ، «ىلىمىڭە» سەنىمدىسىڭ بە؟ ونداي پيعىلدا بولساڭ، الەمدەگى ۇزدىك، وسى زامانعى ويشىلداردىڭ سالماقتىسى گ. كيسسەندجەردىڭ پايىمدارىمەن تانىس. ول كىسى: «جاھاندانۋ دەگەن ءسوز ماڭگىلىك جۇزەگە اسپايتىن ساندىراق، ال تەحنولوگيالىق جاڭارۋ ورتاق جەتىستىك. جاپونداردىڭ ءوز مادەنيەتى بار، مىڭداعان جىلعى ءداستۇرى بار. قىتايلاردى باسقا مادەنيەتكە كوشىرۋدى ويلاۋدىڭ ءوزى قىزىق. ورتا ازيالىقتار مەن مۇسىلمان الەمىنىڭ ءوز سالتى بار، ەۋروپا دا سولاي، ءتىپتى امەريكانىڭ ەكى قۇرلىق حالىقتارىن جاقىنداستىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس»، – دەپ شەگەلەيدى. اراسىنا دۋال تۇرعىزىپ جاتقاندارى دا بار.

2000 جىلدار باسىندا الەمدىك ءبىر جيىندا امەريكاندىق ساياساتشى كوللي دۋرحان: «ەندى ون بەس جىلدا بۇكىل جەر ءجۇزى امەريكاندىقشا ويلاپ، امەريكاندىقشا ءومىر سۇرەتىن بولادى» دەگەندە، سول جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان امانگەلدى ايتالى اعامىز: «قۇداي ودان ساقتاسىن، و باستا ادامزاتتى جاساعاندا ءبىر تىلدە سويلەتىپ، ءبىر ۇلت ەتۋگە جاساعان يەمىزدىڭ قۇدىرەتى جەتپەي قالعان جوق. سان ءتۇرلى ۇلت پەن سان ءتىلدى ەتىپ جاراتۋدىڭ ءوزى وركەنيەتتىلىك» دەگەندە جيىنعا قاتىسۋشىلار ايتالى اعامدى قولداپتى.

بىردە تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءبىر جەرلەسىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىن ەستىگەندە، «تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورىن ساۋاتتى ادامدار قاتارىنا جاتقىزۋعا بولمايدى»، دەپ ماقالا جازىپ ەدىم. اسقار بالا، سەن دە سول دەڭگەيدە ەكەنسىڭ. قازاقتا «كورمەس – تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن بار. ۋ. چەرچيلل ۇلى قازاق ق. ساتباەۆقا باسقا مىستى جەزقازعاننىڭ مىسى دەپ تانىستىرىپ، سىناعاندا تۇسىنەن ايىرعان دانىشپانعا تاڭ قالماپ پا ەدى؟ سەن، مىنە، شيرەك عاسىردان بەرى ۇلتتىڭ رۋحانياتىن جوققا شىعارىپ ءجۇرسىڭ، ال ۇلى قانىش ساتباەۆ قىرشىن جاسىندا رەسەي استاناسىنان «ەدىگە» جىرىن شىعارىپ، العى ءسوز جازىپ ءجۇردى. ول گەولوگيالىق بارلاۋ جاساپ جۇرگەندە، مالشىلار قانىشتى ساعىنىپ كۇتىپ وتىراتىن بولعان. نە ءۇشىن؟ «قانىش كەلىپ جىر ايتادى» دەپ. سول ساتباەۆ جەزقازعان وڭىرىندە وتكەن اۋليە بالماعامبەت بالقىبايۇلىن (سارمولدا) وزىنە رۋحاني ءپىر تۇتتى!..

قازىرگى قازاق عالىمدارىنىڭ اراسىندا وزدەرىنىڭ الەمدىك عىلىمعا جەتەكشىلىك ەتەتىن سالالارىنىڭ بار ەكەندىگىن مەنەن ارتىق بىلۋگە ءتيىسسىڭ، الدە ولاردى كورگىڭ كەلمەي مە؟ 2009 جىلى اتىراۋدا ءبىر-جار كۇن بىرگە بولعان اقىن م. شاحانوۆقا جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءبىر قارىنداسىمىز: «اعا، سوڭىڭىزدان ەرگەن ءىنى-قارىنداستارىڭىزدان كىمدەردى ايتار ەدىڭىز؟» دەگەن سۇراعىنا اعامىز: «ەشكىم جوق» دەپ قايىرىپ تاستادى. سۇراق قويعان عالىم قارىنداسىمىز: «ەندى ايتارىم دا، سۇراعىم دا جوق» دەپ شىعىپ كەتتى.

سوعان دەيىن اقىن اعانى تۋعان اۋىلىما اكەلىپ، جۇرتپەن سۇحباتتاستىرامىن دەيتىن ويىم بار ەدى. وسىنداي ءداستۇرىمىز بار ەدى. باس تارتتىم. سەنىمەن دە سونداي ويىم بار ەدى، ەندى سەنەن دە باس تارتۋعا ءماجبۇرمىن. ادامزات «قالتافون» مەن «تويوتامەن» جەتىلمەيدى. تاربيەمەن جەتىلەدى، وسەدى، داميدى، تولىعادى، ۇلعايادى. ايمان مۇساحودجاەۆا الەم ءارتيسى اتاعىن يەلەندى. ديماش جاپون ەلىنە بارعاندا اەروپورت قازاقشا حابارلاما جاسادى. قانداي كونتسەرت قويسا دا الەم «دايديداۋدى» قازاق تىلىندە قوسىلىپ ءان سالىپ تۇر. ءبىر عاسىر بۇرىن الەمدى تاڭعالدىرعان امىرەنى جازعان «ءComoedىa» جۋرنالىن قاراپ شىق.

قازاق سپورتشىلارىنىڭ ءوزى قازاقتى تانىتىپ بولدى. كولەمى جاعىنان «يلليادا» مەن «وديسسەيانى» قوسقاندا نەشە وراپ كەتەتىن «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىن» الماتىدا 1943 جىلى التى اي بويى جىرلاپ تاۋىسا الماعان مۇرىن جىراۋدى ەستىمەگەن بولارسىڭ. «ياسساۋي» توبىنىڭ كەشتەرىنە قاتىسپاعانىڭ قانداي ورنى تولماس وكىنىش! قاسىمىزدا جۇرگەن بايانعالي ءالىمجانوۆتىڭ «ماناستى» ىرلاعانىن تىڭداپ كورشى! تەڭدەسسىز جاد.

1980 جىلداردىڭ اياعىندا لەنينگرادتا وقيتىن بالالارىما بارىپ جۇرگەندە كەزدەسكەن قازاقتاردىڭ عىلىمي جۇمىستا نەمەسە جوو-ىندا جۇمىس جاسايتىنى تاڭ قالدىردى. لەنينگراد پوليارلىق اكادەمياسىنىڭ رەكتورى ازۋرگەت شاۋكەنباەۆا اتىراۋلىق جەرلەسىمىز ەكەن. فرانتسيا پرەزيدەنتى جاك شيراك فرانتسيانىڭ جوعارعى وردەنىن ءوزى اكەلىپ تابىستاعانىن دا بىلدىك...

بىزدەردىڭ زامانداسىمىز نوۆوسيبيرسك ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ 4-ءشى كۋرس ستۋدەنتى توكەن وماروۆ 1965 جىلى الەمدە شەشە الماي جۇرگەن ءبىر ەسەپتى شىعاردى. الەمدىك عىلىمي ورتا فيزمات عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن بەرۋ كەرەك دەگەن ۇيعارىمىنا قىزعانىش جاساپ، كەڭەستىك عىلىمي ورتا كانديداتتىق قانا دارەجەسىن بەرگەن.

اسقار، سەن ولاردى بىلمەيتىن بولارسىڭ. الدىڭدا جۇرگەن مۇقتارباي وتەلباەۆ اعاڭنان ۇيالمايسىڭ با؟ ولار ەسىرىپ، ەلىرىپ سويلەمەيدى. ۇلتتىڭ كەشەگىسىن بىلەدى، تالدايدى، قورىتىندى شىعارادى، ءسويتىپ ەرتەڭگىسىن قامدايدى. ال عاسىردىڭ ۇزدىك عالىمى تەمىرعالي كوكەتاەۆ اعامىز ءبىر سۇحباتىندا «ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى ۇلتتىڭ رۋحىن تۇسىنگەننەن باستاپ تانىدىم» دەيدى.

سمارتفون جاساعان ەكى ءبيللدى كىم تانيدى؟ ەشكىم دە! بيللدەر مەن ديماشتى سالىستىرشى! وكىنىشتىسى، ۇلتتىق رۋح دەگەن كيەنى ۇقپايتىنىڭ كورىنىپ تۇر. مەن ۇستازبىن. مەنى تىڭدا.

رۋح – جۇرەكتەگى قايرات، اقىلعا قونعان ساۋلە، كوزدەگى ۇشقىن، سوزدەگى جالىن، ىشتەگى جانعان وت، جاننان قىمبات ار، ۇرەيدى جەڭەتىن قۋات!

و باستا ەر تۇرىكتىڭ ساناسىن رۋحى بيلەگەن. تۇرىك تەكتەس حالىققا ءوسىپ-ءونىپ، قانات جايىپ، كەڭ بايتاق جەردى قونىستانۋ – تۇرمىستى تۇزەۋ قيامەتىنەن ادا، جۇرەگى ەرلىك پەن مەيىرىمگە تولى، جانى جايساڭ، جاسامپاز دا ەڭبەكقور جۇرتقا لايىق بولعان. اللاعا شۇكىر، سول قاسيەتتەرىمىز بۇگىنگى كۇنگە جەتكىزدى.

رۋحاني جاڭعىرۋ ساندىراق ەمەس، بوداندىق كەزدەگى تاڭىلعان تانىمدى، جاڭىلعان جادىنى، سارسىلعان سانانى قالىپقا كەلتىرىپ، ۇلتتىق كودقا ورالۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

تۇران جەرىنە تۇركى ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا قۇيىلعان تاربيە – الىپ ەر تۇڭعادان باستالاتىن، ءال-فارابي، ج. بالاساعۇني، ا. ياسساۋي ىلىمدەرىمەن جالعاساتىن حاكىم اباي، شاكارىم عۇلاما مەن جەرگىلىكتى دانىشپان بابالارىمىزدان قالعان مۇرالار جيناعى. ۇلتتىق پەداگوگيكا دەگەنىمىز وسى!

ەرتەدە، رەسەيدەگى ءبىر جيىندا، «رۋس» ەتنونيمىنىڭ ءمان-ماعىناسىن انىقتاۋ جولىندا سان-ساققا جۇگىرگەن جاڭساق پىكىرلەر از بولماپتى. وسىنداي ءبىر پىكىرتالاستان سوڭ لومونوسوۆ تاريحپەن شۇعىلدانىپ كەتىپتى. «نەگە بۇلاي ىستەدىڭ؟» دەگەن ارىپتەسىنىڭ سۇراعىنا: «ۇلتتىڭ ساناسىن قالىپتاستىرۋداعى تاريحتىڭ اتقارار مىندەتىن وزگە بىردە-ءبىر عىلىم اتقارا المايدى»، – دەپتى. ا.س.پۋشكين لومونوسوۆ تۋرالى: «ون سوزدال نام پەرۆىي ۋنيۆەرسيتەت، ون لۋچشە سكازات، سام بىل ۋنيۆەرسيتەتوم»، – دەپ باعا بەرگەن ەكەن.

ۇلتتىق سانا تاريحي سانا ارقىلى قالىپتاسادى. ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق مۇددە بولماسا ۇلت ىدىرايدى، جويىلادى.

الدە ماقساتىڭ سول ما؟ سەن، ءتىپتى، ەلىرمەڭ قاتتى ۇستاعان كەزدە: «تاريحي مىلجىڭ مەن ءتىل دەپ قاقسامايىق، اقىندار ايتىسى كىمگە كەرەك؟» «پوەزياسىز دا ءومىر سۇرەمىز» دەپ ساندىراقتايسىڭ. اقىندار ايتىسى وزىمىزگە كەرەك، ونداي زەرەك وي مەن جەدەل جاۋاپ قايىرۋدى تەك قازاققا عانا بەرگەن، باسقا ۇلتتارعا بۇيىرماعان.

سەن سياقتى زيالىسىماقتار قازاق ۇرپاعىن «قازاق تىلدەن ديكتانت جازدىرماڭدار، قاتەسىن قىزىلمەن تۇزەتپەڭدەر» دەپ، جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي ەتىپ تاربيەلەپ جاتىر، مازمۇنداما جازدىرماي جادتان ايىرىپ ماڭگۇرتتەندىرۋدە. قازىرگى ۇرپاق بەتىنە قاراتپايدى، اتا-اناسى بالاسىنا «تاك» دەگەن مۇعالىمدەرمەن وشتەسەدى. اقىرى وزىنە-ءوزى قول سالۋدىڭ نە ءتۇرى شىقتى. و زاماندا وزىنە-ءوزى قول سالعان ادامعا جانازا وقىلماعان، قاۋىمعا قويىلماعان. سونىڭ ناتيجەسىندە بۇنداي كەلەڭسىزدىك وتە سيرەك، ءتىپتى كەزدەسپەگەن، كەزدەسكەن كۇندە جاريا ەتپەگەن، تۋعاندارىنا سىن سانالعان.

الدە ماڭگۇرتتەنىپ جاتقان جۇرتقا جاعىنىپ، جاقسى اتتى كورىنۋ ەسەبىڭ بار ما؟ وندايىڭ بولسا، «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭدى ۇرايىن»، دەپتى بۇرىنعى قازاق.

تاربيە دەگەنىمىز شەكتەۋ قويۋ، باس-باسىنا بي قىلىپ، باسىنە جىبەرمەۋ شاراسى. قازاق دالاسىندا جىر-تەرمەدەن، اڭىز-ەرتەگىلەرمەن سۋسىنداپ باستالعان تاربيەنىڭ سان-سانالى ءتۇرى بار. جىر-تەرمەنىڭ مايەگى سىر سۇلەيلەرىنىڭ وتانىندا وسكەن سەن ءۇشىن باعاڭدى جەرلەستەرىڭ بەرە جاتار.

جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ بالاسى سەنىڭ بالالارىڭ سياقتى ماتەماتيك بولا بەرمەيدى. ءسوز باسىندا ايتتىم عوي، ونىڭ كەرەگى دە جوق. سەن وقىعان مەكتەپ قانا ەمەس، سەنەن ون جىل بۇرىن مەن وقىعان مەكتەپتە دە «اقىن بولۋ مۇرات ەمەس، ازامات بولۋ پارىز» دەپ، ودان دا بۇرىن ايتىپ كەلە جاتىر.

شاماڭ جەتسە جونىڭە ءجۇر، ۇلتتى ازعىرما. قازاقتىڭ اتا-باباسى سەن ەمەس، ۇلتتىڭ كوشباسشىسى دا ەمەسسىڭ. «مەن بالامدى ورىس كلاسىنا بەرەم» دەپ كەرگيسىڭ. مەيىلىڭ ءبىلسىن. شەتەلگە كوشىپ كەتسەڭ دە اۋىلىم ەرۋ. ەشكىم ەشتەڭە دەمەگەسىن، اۋزىڭا كەلگەندى «دەي» بەرمە. ماتەماتيكتەردىڭ الدى دا، ارتى دا سەن ەمەسسىڭ. ءۇمىتىمىز الدا.

تەحنوكراتتىق سانانىڭ تۇپكى ماقساتى – ءتان راحاتى، اشكوزدىك پەن تويىمسىزدىق. الدا بولۋدىڭ جارناماسى عانا جاسالادى. مىنە، قازىرگى قوعامىمىز كەشىپ جاتقان ۇدەرىس – سەن كوكسەگەن قوعامنىڭ اۋىر ەلەستەرىمەن كۇرەس! اسقار، وسى ۋاقىتقا دەيىن سەن ايتقانداي بوس سوزبەن ءومىر سۇردىك. انە قۋىپ جەتەمىز، مىنە باسىپ وزامىز دەپ ءالى سولاي كەلەمىز. جاپپاي ۇلتتىق رۋح ويانىپ، سەزىنبەگەن جۇرت جەكەلەگەن جەتىستىكتى جوققا شىعارادى دا تۇرادى.

تەحنوكراتتىق پەن «اۋەلى ەكونوميكا» ساياساتىنىڭ سالدارى اشكوزدىك پەن تويىمسىزدىقتان ەلىمىزدە 30 جىلدان سوڭ تراگەديامەن اياقتالعانىنا كوزىمىزدى جەتكىزدى. وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن ايتقان ۇلى گەتەنىڭ: «بەلسەندى ناداندىقتان قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق» دەگەن قاعيداسى ءدال كەلدى.

تەحنوكراتتىقتىڭ بۇگىنگى جەتىستىگى – باسقىنشىلىقتىڭ ەڭ سوڭعى، جاپپاي قىرىپ جوياتىن «سوي» جۇيەسى جانە «جي». سوندىقتان ادامزاتتى قۇردىمعا اپارار جول دەۋگە ابدەن نەگىز بار.

قابىرعاڭمەن كەڭەس. رايىڭنان قايتساڭ، قۇشاعىم اشىق. ايتىسامىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل، بىراق ەندى ايامايمىن. بارلىق ۇستازدار بىردەي، بۇگىن ۇرىسىپ السا، ەرتەسىنە ماڭدايىڭنان سيپايدى. مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن.

وردالى قوساي

Abai.kz