ء(ان-قيسسا)

العاش رەت مەن ونىمەن ۇشاق تەرەزەسىنەن سىرتقا ۇڭىلە قاراپ وتىرىپ قاۋىشتىم. اقتاۋ قالاسىن بەتكە العان اۋىر لاينەر الدەقالاي اينالا بۇرىلا بەرگەندە، كولكىپ جاتقان كوك تەڭىز كوزىمە وتتاي باسىلدى...

«جو-جوق، ءوزىمدى-ءوزىم الدامايىنشى، العاشقى اسەرىم مۇلدەم باسقاشا ەدى عوي...

...ۇشى-قيىرى جوق، كوكپەڭبەك الەم سوناۋ كوز جەتپەيتىن كوكجيەكتىڭ ارعى جاعىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقانىن كورگەندە، العاشقىدا وسىناۋ عالامات دۇنيەنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەي دە قالعام-دى. بەينە-ءبىر مىنا كوك اسپاننىڭ وراسان زور ءبىر بولىگى جەرگە وپىرىلىپ ءتۇسىپ، توڭكەرىلىپ جاتقانداي.

«اپىر-اۋ، تەڭىزىڭ وسى بولسا، مۇحيتىڭ قانداي بولماق؟..»

العاشقى اسەرىم وسىلاي بولسا كەرەك...»

ءيا-ءيا، ەسىمە ەندى ءتۇستى، ول ءتىپتى دە كوك ەمەس، قاراكوك-تۇعىن. كەي جەرى عانا اشىق كوك، ەندى ءبىر تۇستارى كوزدىڭ جاۋىن الاتىنداي ادەمى، جاسىل رەڭك ارالاس كوگىلدىر ءتۇستى ەكەن...

وسى عاجايىپ دۇنيەنىڭ ءبىر شەتى كوكجيەكپەن استاسىپ، ال، ءبىر شەتى الگىندە ءوزىم ۇشاق تەرەزەسىنە جابىسا شولىپ كەلە جاتقان اق شوقىلارعا باي ۇلان-عايىر جەرمەن شەكتەسىپ جاتقانىن كورگەندە بارىپ، مەن ونىڭ قارت كاسپي ەكەنىن ءبىر-اق ءتۇسىندىم...

ابدىراڭقىراپ قالعان مەن وعان ىشتەي سالەم بەردىم. سول كەزدە ول، نە ءۇشىن ەكەنىن قايدام، اۋىر كۇرسىنگەندەي كورىندى...

تەڭىزدىڭ مىنەزى قىزىق. مىڭ قۇبىلىپ تۇرادى. ونىڭ كەنەتتەن بۇرق-سارق ەتە قالۋى دا، تۇك بولماعانداي، اياق استىنان تىنشي قالۋى دا وپ-وڭاي...

تەڭىزدىڭ اشۋىمەن ويناما. دولدانعان كەزىندە وعان قارسى تۇرارلىق كۇش تابىلمايدى-اۋ، ءسىرا دا. سونداي ءبىر قاتتى اشۋ-ىزا قىسقان كەزدەرىندە بولسا كەرەك، ۇيدەي-ۇيدەي تاستاردى ءۇرۋلى دوپ قۇرلى كورمەي، جاعاعا شىعارىپ تاستاي بەرگەن. ول از دەسەڭ، اساۋ تولقىندار مۇناي تيەگەن اۋىر كەمەلەردى دە بوس تەگەنەدەي توڭكەرىپ تاستاۋعا قابىلەتتى...

جەلدى كۇنى جاعالاۋدا ءجۇرىپ، شاڭق-شاڭق ەتكەن شاعالالاردىڭ داۋسىن تىم جاقىننان ەستىدىم. جالت قاراسام، شاعالانىڭ ءبىرى تاياق تاستام جەردە، سۋ بەتىنەن شىعىپ تۇرعان تاستىڭ ۇستىندە شوقيىپ وتىر. ءپالى، مىناۋىڭ ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ماڭىنداعى كولشىكتە جۇرەتىن كىشكەنتاي شاعالالارعا مۇلدەم ۇقسامايدى. ىرىلىگى تاۋ بۇركىتىندەي دەرلىك. «رەۆوليۋتسيا داۋىلپازى» ماكسيم گوركيدىڭ ايگىلى داۋىلپازى – بۋرەۆەستنيگى وسى-اۋ، شاماسى. كۇشەيە تۇسكەن جەلگە قارسى قاسقايا قاراپ، داۋىل شاقىرىپ وتىرعانداي. «پۋست سيلنەە گريانەت بۋريا!..»

مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تىلىمەن ايتسام، «ءومىر ناسەكومىن جيناۋعا قۇمار» ادامىڭ مەن ەمەس، الايدا، سوڭىرا ەرىككەن جۇرتتىڭ وسى شاعالالارعا جەم بەرىپ، قولعا ۇيرەتۋگە شاق قالعانىن كوزىم كوردى...

ە-ە، نەسىن ايتاسىڭ، ءومىر شىندىعى مەن رومانتيكا قاتار جۇرەدى عوي. مەن رومانتيكا ىزدەپ، تەڭىز جاعالاپ جۇرگەندە، جاعالاۋدىڭ قىپ-قىزىل تۇسكە بويالىپ جاتقانىن كورىپ، «تەڭىز قانعا بوگىپ جاتىر» دەپ، ءاي، ءبىر قيالىما ەرىك بەرسەم-ءشى. كەيىن انىقتاپ قاراسام، كادىمگى قىزىل بالدىرلار ەكەن، جاعاعا شىعىپ قالعان، ءتايىرى...

سوسىن سوناۋ ءبىر جىلدارعى كوسەمسوزشىل ادەتىمە سالىپ، رەنجۋلى ريتوريكاعا جول بەردىم: «تەڭىز دەگەنىڭ – تىرشىلىكتىڭ كوزى، ءومىردىڭ ناعىز ءوزى ەمەس پە؟! ونى ءتۇرلى وسىمدىكتەر، جاندىكتەر مەن جانۋارلار مەكەندەيدى عوي. ال، ادامدار وزدەرىنىڭ تار ماڭداي مۇددەسىن عانا ويلاپ، وسى تىرشىلىككە سونشالىقتى اياۋسىز، ءتىپتى، ايتۋعا اۋىز بارمايتىن جاۋىزدىقپەن قارايدى. ولار قاراقان باسىنىڭ ءبىر ساتتىك پايداسى ءۇشىن تۋعان تابيعاتتى تالاق ەتۋگە دايار. سول قاتىگەز، تاسباۋىر ادامداردىڭ كەسىرىنەن، ولاردىڭ تابيعاتقا كەلتىرگەن وراسان زور زيانىنان تەڭىزىڭ دە تىرشىلىككە جاراماي قالىپ جاتىر...»

اۋىر ويلارعا شومىپ كەلە جاتقانىمدا، مالتىعىپ، جاعاعا شىعىپ قالعان دارمەنسىز يتبالىقتى كوزىم كوردى. ءتۇرى تىم ايانىشتى. ماعان جاۋتاڭداپ قاراعان كوزىنەن مولتىلدەگەن جاستى كورىپ جانىم اشىپ كەتتى...

«تەڭىزدىڭ كوز جاسى عوي مىناۋ. تەڭىز دە جىلايدى ەكەن-اۋ»، – دەپ، ەرىكسىز كۇرسىنىپ، كۇبىرلەي بەردىم، كۇبىرلەي بەردىم...

ءبىر كەزدەرى، ميلليون-ميلليون جىلدار بۇرىن، جەر بەتىندە ادام زاتىنىڭ ءوزى تىرشىلىك ساناتىندا جوق كەزدە، تەتيس دەگەن ۇلى مۇحيت ءومىر ءسۇرىپتى. باسقاسىن ايتپاعاندا، قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزى سودان قالعان جۇرناقتار ەكەن. كاسپي تەڭىزى عاسىرلار بويى وسى ءوڭىردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ اتىمەن تۇرلىشە اتالىپ كەلگەن: گيركان، سارمات، حازار، قۇمىق، كاسپي. كۇللى الەمگە بەلگىلى «كاسپي» اتاۋى – ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز بوپ كەلەتىن ساقتاردىڭ ىشىندەگى ءبىر تايپانىڭ اتى...

كەنەت كوز الدىم تۇماندانىپ كەتتى. بۇل نە ءوزى – بۇلت پا، تۇمان با؟ الگىندە عانا وي ۇستىندە اقشۋلان تولقىندارى اسپانعا شاپشىعان تەڭىزدىڭ ۇستىندە بۋداق-بۋداق ءتۇتىن سياقتى جوڭكىلە كوشىپ كەلە جاتقان بوز تۇمانعا تاڭعالا قاراپ تۇرعان ەدىم. ءيا، كادىمگى كوشپەلى اپپاق قالىڭ تۇمان. ءوزىمدى بەينە-ءبىر اق بۇلتتىڭ ىشىنە سۇڭگىپ كەتكەن ۇشاقتاي سەزىندىم...

اق بوز تۇمان كوشپەلى اتا-بابالارىمىزدىڭ جۇردەك اتتى اسكەرىندەي زۋ ەتىپ وتە شىقتى دا، قالانى بەتكە الدى. انە، ءاپ-ساتتە ءزاۋلىم عيماراتتارى زورايىپ كورىنىپ تۇرعان قالاعا جەتتى دە، كىدىرمەستەن، ءارى قاراي كەتە باردى. باعىتى – جاڭاوزەن...

ماڭعىستاۋ حالقى جاڭاوزەندى ءجاي عانا «وزەن» دەپ اتاي بەرەدى. ونىڭ نە سىرى بار؟ ەسكىقۇلاقتار بولماسا، كەيىنگى ۇرپاق جاڭاوزەننىڭ كونە تاريحىنا تەرەڭ بويلامايدى. ول ايماقتا وزەن دەۋگە كەلەتىندەي اعىن سۋ جوق. «وزەن» اتتى قۇدىق قانا بار. كونە اڭىز بويىنشا، پالەنباي مىڭ جىل بۇرىن تەتيس مۇحيتى تارتىلا-تارتىلا، قۇدىققا اينالعان-مىس...

وسى ساتتە ءوزىم بۇرىن ەستىمەگەن بەيتانىس ءبىر اۋەن قۇلاعىما ىزىڭداپ كەلە بەردى. ساز ەمەس، الدەبىر انگە ۇقسايتىنداي. عاجاپ. ءسوزىن بىلمەسەم دە، وزىمنەن-ءوزىم ىڭىلداي باستادىم. كەنەت كەۋدە تۇسىم بۇلكىلدەپ، قايىرماسى تىلىمە ورالا كەتتى.

وزەن – وزەنىم،
وزەن – وزەگىم.
وزەن – ءوز جەرىم،
وزەن – ءوز ەلىم، – دەپ، تەڭىز شۋىلىمەن جارىسا، بارىلداعان داۋسىممەن شىرقاي جونەلدىم...

ءپالى، جاڭا ءان تۋعان سىڭايلى. جاڭاوزەن وقيعالارى مەنىڭ دە ىشتەگى مۇڭ-شەرىمدى انمەن جەتكىزۋگە قوزعاۋ سالعانداي.

P.S. اۋىلداعى ءبىر بوزبالا «ميتينگ بولادى» دەگەندى ەستىپ، ءۇي-ىشىنە ايتپاستان، قالاعا اتتانىپ كەتىپتى. اناسى ۋايىمداپ، ءوزىن قويارعا جەر تاپپاعان. سول ءبىر كۇن وعان ءوز عۇمىرىنان دا ۇزاعىراق كورىنگەن شىعار. تۋعان پەرزەنتىن زارىعا كۇتكەن انا كەشكە بالاسى ۇيگە امان-ەسەن جەتكەندە: «قۇلىنىم-اۋ، مۇنىڭ نە؟! ميتينگىدە نەڭ بار؟!.» – دەپ سۇرادى، جورتا كەيىپ. «اناشىم، مەن حالىقپەن بىرگەمىن عوي»، – دەدى بالاسى، ونىڭ يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ...

ءيا، حالىق تا مىنا تەڭىز مىنەزدى. «قازاقتىڭ اشۋىمەن ويناما!..»

جان تىلەۋ

Abai.kz