اقش اتا زاڭىنىڭ قابىلدانۋى حاقىندا جانە قازاقستانداعى ساياسي رەفورما جايلى سارالانعان ويلار

پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ الداعى ناۋرىز ايىندا ەلىمىزدەگى ساياسي رەفورمالار جايلى ءوز بايلامىن جاريا ەتپەك. دەمەك، قازاق ەلى جولايرىقتا تۇر. ەگەر ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن دۇرىس ساياسي تاڭداۋ جاساماساق، «قاڭتار قاسىرەتى» تاعى قايتالانۋى مۇمكىن. سونىڭ كەسىرىنەن تۋىندايتىن ساياسي جانە قوعامدىق داعدارىستىڭ بوداۋى مەملەكەت پەن حالقىمىز ءۇشىن تىم قىمباتقا تۇسەرى حاق. دۇرىس، تۇبەگەيلى ساياسي رەفورما سول ءۇشىن قاجەت. وسىدان 235 جىل بۇرىن اقش حالقى ءوز بولاشاقتارى ءۇشىن دۇرىس تاڭداۋ جاساعان بولاتىن. ولاردىڭ ىزدەنىستەرى، دەموكراتيا مەن بوستاندىق جولىنداعى جانقيارلىقپەن جاساعان كۇرەستەرى بىزگە قۇندى ساباق بولارى ءسوزسىز. تومەندە ولاردىڭ مەملەكەت قۇرۋ مەن اتا زاڭدى قابىلداۋداعى كەشىرمەلەرىنە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

القيسسا، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1787 جىلى 25 مامىرىندا الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ەلدىڭ اتا زاڭىن قابىلداۋعا ارنالعان فيلادەلفيا ءماجىلىسى ءوز جۇمىسىن باستادى. ءماجىلىس سالتاناتىن التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءساندى سارايلاردا وتەتىن بىزدەگى پارلامەنت وتىرىستارىنىڭ ايبىنىمەن سالىستىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ونداعى ءماجىلىس زالى كورەر كوزگە وتە قوراش، توراعالار جايعاساتىن بيىك مىنبە دەگەن اتىمەن جوق. ۇستەل، ورىندىقتار قالاي بولسا سولاي قويىلعان، اۋىلدىڭ قاراپايىم حاباقحاناسىنان ەش پارقى جوق ەدى. ال ءماجىلىس دەلاگاتتارى دا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاعدىرىن شەشۋگە جينالعان سالاۋاتتى ساياساتشىلاردان گورى حاباقحاناعا ءشاي ىشۋگە نەمەسە تاڭەرتەڭ بىرەر توستاعان سىرا ءىشىپ، باس جازۋعا جينالعان اۋىل ادامدارىنا كوبىرەك ۇقسايتىن. شىنىندا دا، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىلدىق جەردەن سايلانعان دالانىڭ ەركىن كوكجالدارى ەدى. ولار ءماجىلىس وتىرىستارىندا ءوزىن وتە ەركىن سەزىنەتىن. وتىرىستارعا قالاسا قاتىساتىن، قالاماسا شىعىپ جۇرە بەرەتىن. ءوز ويلارىن ەشكىمنىڭ قاباعىنا قاراماي، بۇكپەسىز، اشىق ايتاتىن. ءتىپتى، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءسوزىن توسپاي قىزىل كەڭىردەك بولىپ داۋلاسىپ جاتاتىن. ولاردى تارتىپكە شاقىرۋعا دا ەشكىمنىڭ بيلىگى جۇرمەيتىن. دەلاگاتتاردىڭ ساياسي كوزقاراسى، كاسىبى، شىعۋ تەگى، ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى، وسكەن ورتاسى دا تۇرلىشە بولاتىن. وسى ءبىر توپ دالا تاعىلارىنىڭ بوستاندىققا ەتى ۇيرەنگەنى سونشا، ەگەر ىشكى-سىرتقى جاعداي ماجبۇرلەمەگەندە، ولارعا مەملەكەت پەن ۇكىمەتتىڭ دە ەشبىر قاجەتى جوقتاي كورىنۋشى ەدى. سول سەبەپتى دە ولار بۇل اراعا قۇدايدىڭ زورلىعىمەن امالسىز باس قوستى. ءار شتاتتان سايلانعان دەلەگاتتار ءماجىلىس بولاتىن جەرگە ءبىرى ەرتە، ءبىرى كەش جينالادى. ءتىپتى، ماجىلىسكە وكىل جىبەرۋدەن باس تارتقان شتاتتار مەن ءوز وكىلدەرىنە جول قاراجات تاۋىپ بەرە الماعان شتاتتار دا بولدى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ كەسىرىنەن ءماجىلىس بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان 11 كۇن كەيىن باستالدى. جانە سونىڭ وزىندە نەبارى جەتى شتاتتىڭ وكىلدەرى عانا كەلىپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

وسىدان كەيىن مۇنشا قيىندىقپەن قۇرىلتاي شاقىرىپ، زاڭ قابىلداۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولدى ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ ءوز-وزىنەن تۋىندايتىنى ءسوزسىز. ەندى وسىعان توقتالايىق. اقش تاريحىنا كوز جىبەرسەك، وسى ءبىر الىپ دەرجاۆانىڭ ەل بولۋ تاريحى 1776 جىلى 4 شىلدەدە جاريالانعان «تاۋەلسىزدىك جارناماسىنان» باستاۋ الادى. ال ودان بۇرىن شە؟ ودان بۇرىن سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىندا مەملەكەت ەمەس، ۇلىبريتانيا يمپەرياسىنىڭ وتارلارى بولاتىن. يمپەريانىڭ وسى وڭىردەگى وتار ايماقتارى تۇرلىشە كەزەڭدەردە جانە تۇرلىشە جاعدايلاردا قالىپتاستى. اعىلشىن يمپەراتورىنىڭ بۇل ايماقتارعا سىرتتاي يەلىك قۇقىعى بولعانمەن، ءىس جۇزىندە ولار وزدەرىن-وزدەرى دەربەس باسقاردى. 1607 جىلدان 1732 جىلعا دەيىن مۇنداي وتار ايماقتاردىڭ 16-سى قۇرىلدى. كەيىن ۇشەۋى باسقالارعا قوسىلدى دا 13 ورتالىق ايماق بولىپ قالىپتاستى. ولار سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي نيۋ-حەمپشير، ماساچۋسەتس، رود-ايلەند، كونەكتيكۋت، نيۋ-يورك، نيۋ-دجەرسي، پەنسيلۆانيا، دەلاۆەر، مەريلەند، ۆيرگينيا، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كارولينا، دجوردجيا ايماقتارى ەدى. بۇل وتار ايماقتار تۇرلىشە جولدارمەن قالىپتاستى. مىسالى، ۆيرگينيا مەن ماساچۋسەتس وتار ايماقتارىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ايىرىقشا قۇقىقتى كومپانيالار بولسا، نيۋ-حەمپشير، مەريلەند، وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك كورولينا، نيۋ-دجەرسي، پەنسيلۆانيا ايماقتارى اعىلشىن اقسۇيەكتەرىنە كورول سىيعا تارتقان جەرلەردەن بوي كوتەردى. ال رود-ايلەند، كوننەكتيكۋت وتارلارى رودجەر-ۋيليامس سياقتى ەركىن ويلى ادامداردىڭ باستاۋىمەن ايىرىقشا قۇقىقتى كومپانيالاردان ءبولىنىپ، شەكارالىق وڭىرلەردە جاڭا ەلدى مەكەندەر سالۋ ارقىلى، تۇرعىنداردىڭ ءوزارا كەلىسىمىمەن اۆتونوميالى ايماقتار قالىپتاستىردى.

تۇرلىشە جاعدايدا قالىپتاسقان وتار ايماقتار ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءوز كۇندەرىن ءوزى كورەتىندىكتەن، ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى، باسقارۋ جۇيەسى، قوعامدىق ءتارتىبى جانە دامۋ دەڭگەيى دە ءبىر-بىرىنەن وزگەشە بولاتىن. تاۋەلسىزدىك جولىندا سوعىس تۇتانعانعا دەيىن ولار ءبىر-بىرىنە قول ءۇشىن بەرمەيتىن، ءوزارا ات ءىزىن سالمايتىن توماعا تۇيىق جاعدايدا ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ باسىن قوسىپ ءبىرتۇتاس باسقارۋدىڭ اسا قىمباتقا تۇسەتىندىگىن سەزگەن بريتان ۇكىمەتى دە وتار ايماقتاردى بىرىكتىرۋگە قۇلىقتى بولعان جوق. مۇنداي بەتىمەن كەتكەن بەرەكەسىز ايماقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر مەملەكەت قۇرۋدى قيالداۋدىڭ ءوزى قورقىنىش ەدى. ءتىپتى، ولاردى ءبىر داستارقاننىڭ باسىنا جيناپ، كەڭەسۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ قيامەتى بولاتىن. ەگەر سول كەزدەگى بريتان پارلامەنتى استامشىلىق تانىتىپ، جاڭا وتارشىلدىق جۇيە قالاپتاستىرۋ ءۇشىن 1774 جىلى بەس بىردەي شەكتەن شىققان زاڭ جوباسىن قابىلداماعاندا، وتار ايماقتار سول باياعىداي ءبىر-بىرىنە ات ءىزىن سالماعان كۇيدە ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرە بەرۋى دە بەك مۇمكىن ەدى.

اتالعان زاڭ جوبالارىندا ەگەر بريتان مانساپتىلارىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعان وتار ايماقتار تۇرعىندارىنىڭ ارىزى وتار ايماقتاردىڭ وزىندە ەمەس، تەك بريتان ايماعىندا قارالادى. بريتان اسكەرلەرى وتار ايماقتار تۇرعىندارىنىڭ ۇيىنە قالاعان ۋاقىتىندا باسىپ كىرە الادى، ماساچۋسەتستىڭ ءوز-ءوزىن باسقارۋ قۇقىعى جويىلادى. ت.ب.

ارينە، مۇنداي شەكتەن شىعۋشىلىققا استە تۇزۋگە بولمايتىن ەدى. تاۋەلسىزدىك پەن بوستاندىقتى ءوز ومىرلەرىنەن جوعارى قويىپ ۇيرەنگەن ادامدار ءۇشىن مۇنداي كەمسىتۋ مەن قورلاۋعا كونۋ ولىممەن بىردەي بولاتىن. بىراق، بريتان كورول گەورگ ءىىى وسىنشاما حالىقتىڭ وركەنيەتتى انگليادان كەتىپ، ادام اياعى باسپاعان قۇلازىعان قۋ دالاعا كەلۋى ەركىن، تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەكەندىگىن تۇسىنگىسى كەلمەدى. اسىرەسە، ماساچۋسەتستەردى ءوز-ءوزىن باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرۋ بارىپ تۇرعان ساياسي كورسوقىرلىق بولاتىن.

1620 جىلى انگليالىق پيليگريمدەردىڭ ء(دىني رەفورماشىلدار) ەڭ العاشقى بولىگى گوللانديانىڭ لەيدەن قالاسىنان «مەيفلاۋەر» كەمەسىنە وتىرىپ، تەڭىزدە 66 كۇن ساپار شەگەدى. ولار كەمەدە پيليگريمدەر بيلىك قۇرىلىس تۋرالى قۇجات قابىلدايدى. ول بىزگە «مەيفلياۋەردەگى كەلسىم» دەگەن اتپەن بەلگىلى. العاشقى توپتا  ماساچۋسەتستكە قونىس تەپكەن وسى ءبىر قايسار جاندار  نەبارى 102 ادام عانا بولاتىن. سول جىلعى قاتال قىستىڭ ءوزى ولاردىڭ 58-ءىنىڭ ءومىرىن جالمادى. كەلەر كوكتەمدە «مەيفلاۋەر» كەمەسى وسى اراعا قايتا ورالعاندا ءتىرى قالعانداردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ وركەنيەتتى انگلياعا قايتقىسى كەلمەي وسى ءبىر قۇلازىعان قۋ دالادا ەركىن ءومىر كەشۋدى تاڭداۋى كەمە كاپيتانىن تاڭ-تاماشا قالدىرعان بولاتىن. بۇگىندە امەريكالىقتاردىڭ «مەيفلاۋەر» كەمەسىمەن كەلگەندەردى امەريكا رۋحىنىڭ باستاۋى ساناپ، ماقتانىش ەتەتىندىگى دە سول سەبەپتى بولسا كەرەك.

استامشىل كورولدىڭ وتار ايماقتاردى تىزەگە سالىپ، كۇشپەن كوندىرمەك بولعان قاتىگەز ساياساتىنىڭ اقىرى وتار ايماقتار حالقىن قارۋعا جۇگىنىپ، ءوز قۇقىق-مۇددەسىن قانمەن قورعاۋعا ءماجبۇر ەتتى. ارينە، ولار بىردەن قان توگىسكە اسىققان جوق. ماسەلەنى بەيبىت جولمەن تۇسىنىستىك پەن كەلىسىم ارقىلى شەشۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن قاراستىردى. 1774 جىلى 5 قىركۇيەكتە فيليادەلفيادا شاقىرىلعان تۇڭعىش قۇرلىقتىق كونگرەسستە «قۇقىقتىق دەكلاراتسيا» قابىلداپ، كورولدان ادام توزگىسىز زاڭ اكتىلەرىنىڭ كۇشىن جويىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدى تالاپ ەتتى. امەريكاندىق توكەرىسشى دجوزەفوررەن اعىلشىن دوسىنا جازعان حاتىندا: «تالاستى بەيبىت جولمەن شەشۋگە ءالى دە كەش ەمەس. بىراق، مەن مىناعان كامىل سەنەمىن. ەگەر .......... ءبىزدىڭ ەلگە پارلامەنتتىڭ سوڭعى اكتىلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اسكەر كەلەتىن بولسا، بريتاندىقتارعا بۇكىل امەريكادان كەتۋگە تۋرا كەلەدى»، - دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، حالىققا ءبىرىنشى بولىپ قارۋ كەزەنگەن دە كورولدىڭ ءوزى بولدى.  بۇعان جاۋاپ رەتىندە وتار ايماقتار دا قارۋعا قارۋمەن جاۋاپ بەردى. 1775 جىلى 10 مامىردا فيليادەلفيا دا قۇرلىقتىق ارميا جاساقتالىپ، وعان پولكوۆنيك دجوردج ۆاشينگتون باس قولباسشى بولىپ تاعايىندالدى. تولارساقتان قان كەشكەن قاتىگەز سوعىس سەگىز جىلعا سوزىلىپ، وتار ايماقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى.

تاۋەلسىزدىك جولىنداعى سوعىس ولسە توپىراق سالىسپايتىن وقشاۋلانعان وتار ايماقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ قانا قويعان جوق. ەكىنشى شاقىرىلىمداعى قۇرلىقتىق كونگرەسس سوعىس قيمىلدارىن ۇيىمداستىرۋمەن بىرگە امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ىرگەتاسىنا اينالعان اسا ماڭىزدى قۇجاتتار قابىلدادى. «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسى» وتار ايماقتاردى تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىك جولىنا باعىتتاسا، «كونفەرەنتسيا باپتارى» دەربەس وتار ايماقتاردىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالۋىنا نەگىز قالادى. بىراق، تاريحي ماڭىزدى قۇجاتتاردى قابىلداۋ، وتارشىلدارعا قارسى سوعىستىڭ جەڭىسى مەن تاۋەلسىزدىك امەريكالىقتاردىڭ بارلىق ماسەلەسىن شەشىپ تاستاعان جوق ەدى. 1783 جىلى 3 قىركۇيەكتە، «پاريج بەيبىتشىلىك شارتىنا» قول قويىلعان سوڭ، بارلىق ءىستى تىندىرعانداي بولعان دالا كوكجالدارى قارۋلارىن قاپ تۇبىنە سالىپ، جەڭىس جىرىن ايتىپ، ۇيلەرىنە قايتقان بولاتىن. ءتىپتى، ولاردىڭ نەبارى باستاۋىشتىق ساۋاتى بار باس قولباسشى دجوردج ۆاشيگتون دا اسكەري بيلىگىمەن قوسا، بۇكىل ارميانى قۇراما شتات پارلامەنتىنە تاپسىرىپ ءوز قورجاسىندا فەرمەرلىك جۇمىسقا دەن قويعان بولاتىن. دەسە دە، تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ ءۇشىن مەملەكەت قۇرۋدا مۇلدە تاجىريبەسىز امەريكالىقتارعا ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ كەرەك ەكەن. مۇنى ولار اراعا ءتورت جىل سالىپ ءبىر-اق ءتۇسىندى. وسى ءتورت جىلدا «تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسيادا» ايتىلعان ارمان-مۇراتتارعا 1781 جىلعى سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا ءبىر قويناۋى ىشىندە قابىلدانعان «كونفەرەنتسيا باپتارىندا» بەلگىلەنگەن ەرەجەلەرمەن قول جەتكىزۋدىڭ مۇمكىن بولمايتىندىعىن قوعامنىڭ سانالى بولىگى ايقىن ءتۇسىندى. تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى ءتورت جىلدا قوردالانعان ماسەلەلەر شىنىندا شاش ەتەكتەن ەدى. جالپىلاما مەملەكەت امەريكا قۇراما شتاتى دەپ اتالعانىمەن، وندا مەملەكەت باسشىسى، ۇكىمەت جەتەكشىسى دەگەن اتىمەن بولعان جوق. ورتالىق ۇكىمەتكە تيەسىلى سىرتقا سوعىس جاريالاۋ، سىرتقى ساياساتپەن اينالىسۋ، ساۋدا-ساتتىقتى رەتتەۋ، تارتىپتەردى بەلگىلەۋ، سالىق جيناۋ، اقشا شىعارۋ وسىنىڭ ءبارى ءبىر پالاتالى پارلامەنتتىڭ قۇزىرىنا جۇكتەلدى. ال زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىكتى ءوز قولىنا العان پارلامەنتتىڭ بيلىگى دە ماردىمسىز ەدى. مىسالى، تەڭىز ارمياسىن جاساقتاپ، اسكەر قاتارىنا شاقىرۋ، شتاتتار اراسىنداعى داۋ-دامايعا تورەلىك ايتۋ ءۇشىن  شتاتتاردىڭ كەمىندە ۇشتەن ەكىسىنىڭ ماقۇلداۋىن الۋ كەرەك بولاتىن. بۇل ءوز كەزەگىندە سىرتقى جاۋلار مەن ىشكى بۇلىنشىلىكتەرگە قارسى تۇرۋعا دا دارمەنسىزدىك ەتەتىنى ايدان انىق ەدى. جاعاعا جارماسقان سان سۇراقتار ونسىز دا باسى بىرىكپەيتىن بەرەكەسىز شتاتتاردى بۇلىنشىلىكتىڭ، ازامات سوعىسىنىڭ، ۇكىمەتسىزدىكتىڭ قۇيعانىنا باتىرىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرۋگە شاق قالعان بولاتىن.

وسى جولعى تاريحي باسقوسۋدىڭ قانشا قيىن بولعانىنا قاراماستان، كەڭەسكە جينالعان دەلەگاتتاردىڭ ەداۋىر بولىگى ءبىلىمدى دە تاجريبەلى كورنەكتى مەملەكەتشىل تۇلعالار ەدى. ولار ءوزارا پىكىر الۋاندىعىنا قاراماستان اقش تاعدىرىن داعدارىستان شىعارۋ ءۇشىن قۋاتتى ورتالىقتانعان بيلىك جۇيەسىن قۇرۋ ارقىلى 13 جارتىلاي تاۋەلسىز شتاتتار بيلىگى مەن ورتالىق بيلىكتىڭ ءوزارا قاتىناسىن ۇيلەسىمدى شەشۋ كەرەك ەكەندىگىن بىردەن ءتۇسىندى.

«كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» دەگەندەي، فيلادەلفيانىڭ اپتاپ ىستىعىندا بۇكىل جاز بويى جۇمىس ىستەگەن كەڭەس مۇشەلەرى ءتۇرلى جوبالاردى 569 رەت ەكشەپ-تالداپ، داۋىسقا سالۋ ارقىلى تۇتاس ادامزاتقا ۇلگى بولعان اقش اتا زاڭىن ومىرگە اكەلدى. ەندى وسى 569 رەت ايتىس-تارتىسقا نەگىز بولعان وزەكتى ماسەلەلەرگە تالداۋ جاساپ كورەلىك.

ايتىس-تارتىسقا ءبىرىنشى كەزەكتە سەبەپشى بولعان پارلامەنتتەگى حالىق سانى تۇرلىشە شتاتتاردىڭ، ياعني، ۇلكەن جانە كىشى شتاتتار مۇددەسىنىڭ ادىلەتتى شەشىلۋى بولدى. وسى نەگىزدە قوس پالاتالى پارلامەنت جۇيەسى تالداپ الىنىپ، تومەنگى پالاتا وكىلدەر پالاتاسى شتاتتاردىڭ حالىق سانىنا بايلانىستى، ال جوعارى پالاتا سەناتتا ءاربىر شتاتتان وكىلدەر سانىن بىردەي سايلاۋ ۇسىنىلدى. ەكىنشى كەزەكتە اتقارۋشى بيلىكتىڭ وكىلەتتىلىگى جانە ونى سايلاۋ ماسەلەسى تۇردى. اتقارۋشى بيلىككە وكىلەتتىكتەر بەرۋ جانە ونى تەجەۋ ماسەلەسى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاۋشىلار ءۇشىن ەڭ وزەكتى دە قيىن ماسەلەگە اينالدى. بۇل جەردە مىنا ءبىر ۇعىمنىڭ باسىن اشا كەتۋ كەرەك. 1787 جىلعى فيلادەلفيا ماجىلىسىنەن بۇرىن امەريكادا پرەزيدەنت دەگەن بولعان ەمەس. الەمدە دە ونداي مەملەكەتتىك لاۋازىم جوق بولاتىن. ونىڭ اۋەلگى لاتىن تىلىندەگى ماعىناسى دا «باسقارۋشى، جەتەكشى» دەگەندەي عانا. ول ەشقاشان پاتشا ەمەس، تەك قۇراما شتاتتاردىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ جەتەكشىسى عانا. ءبىزدىڭ قازاقي ۇعىمعا سالساق، ول وتباسىنداعى اتا-ەنەنىڭ قولىنداعى كەلىن سياقتى. كەلىن بوساعانى اتتاعان سوڭ وسى ءۇيدىڭ داستارقان ءمازىرىن ءوز قولىنا الىپ، اس-سۋىن دايىنداۋمەن اينالىسادى عوي. سوندا اتا-ەنە بولعان ادام وسى ءۇيدىڭ تىسكە باسار جىلى-جۇمساعى ساقتالاتىن كەبەجەنىڭ كىلتىن بەرەردە كەلىنگە سىن كوزبەن قاراۋى ابدەن زاڭدى قۇبىلىس. سەبەبى، كەلىن تەكتى  جەردىڭ قىزى بولىپ، اتا-ەنەسىنە جاتىپ جاستىق، ءيىلىپ توسەك بولسا، وتباسىنىڭ شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ اكەتەتىن، بەرەكەلى، قايىرىمدى جان بولىپ كەزىكسە نۇر ۇستىنە نۇر. ال شىققان جەرى تەكسىز، سىرتى جىلتىراق، ىشىندە يت ءولىپ جاتاتىن، ايار، بەزبۇيرەك، قايىرىمسىز جانە مىنەزى شايپاۋ بىرەۋ بولسا، ونىڭ ۇستىنە وتباسىنداعى اتا-ەنەسىنەن تارتىپ مومىن، اڭقاۋ، كەشىرىمدى جاندار بولسا، كورگەنسىز كەلىن اتا-ەنەسىن اياعىمەن كورسەتىپ، وتباسى مۇشەلەرىن ءوز بىلگەنىنشە بيلەپ تۇستەپ، جاقتىرماعاندارىن شومىشتەن قاعىپ، جىلى-جۇمساقتى ۇرداپ-جىرداپ توركىنىنە تاسىپ، جات پەن جاقىندى پارىقتاماي، ورىنسىز ساۋىق-سايران قۇرىپ، مال شاشىپ ەڭ سوڭىندا بارعان جەرىن تاقىرعا وتىرعىزىپ، وتباسىن ويرانداپ تىنۋى دا مۇمكىن. ءبىزدىڭ اڭقاۋ، مومىن قازاق تا 1995 جىلى كەبەجەنىڭ كىلتىن ءبىر وتباسىعا سەنىپ تاپسىرامىن دەپ، ەڭ سوڭىندا ءبىر مەملەكەتتىڭ ويرانى شىعا جازداعان جوق پا؟! شىنىندا، كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ الاڭداۋىنا نەگىز بولارلىق ىشكى-سىرتقى جاعدايلار جەتىپ ارتىلاتىن. كەڭەستە دەلەگاتتار ءوز ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن بۇكپەسىز، ەركىن، تالاس-تارتىستار نەگىزىندە جۇمىس ىستەگەنىمەن، تۇتاس قۇراما شتاتتار جاعدايىندا دەموكراتيا ءالى دە بالاڭ كۇيدە ەدى. ەڭ باستىسى حالىق قاراڭعى جاعدايدا بولاتىن. ول كەزدە الەمدە ديكتاتورلىق دارا بيلىك جۇيەسى ۇكىم ءسۇرىپ تۇرعاندا، ولار ءوزى سايلاعان اتقارۋشى بيلىك يەسىن حان-پاتشاعا بالاپ (مارقۇم روزا باعىلانوۆا اپامىزدىڭ ن.نازارباەۆتى «اق پاتشام» دەپ اۋزىنان تاستامايتىنى سياقتى), قولدان ديكتاتور جاساپ الۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى ۇلكەن، ۇلى عۇلاما بەندجامين فرانكلين دە: «ءبىرىنشى تىزگىن ۇستار ادامنىڭ ءمىنسىز جان بولارىنا ءشۇبام جوق. قالعانىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن»، - دەپ كەڭەس مۇشەلەرىن بۇل ماسەلەدە اسا ىجداعاتتى بولۋعا شاقىرعان بولاتىن. سوندا فرانكلين مەڭزەگەن ءمىنسىز ادام ۆاشينگتون ەكەندىگىن كەڭەس مۇشەلەرى ىشتەي ماقۇلداپ، بىردە-ءبىرى قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. ول كەزدە كەڭەس مۇشەلەرى ونىڭ جەكە باسىنداعى اسىل قاسيەتتەرىنە عانا سەنىپ قالعان جوق. ەكىنشى ءبىر قىرىنان ونىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاعىنىڭ جوقتىعى دا مەملەكەتتى وزىمەن بىرگە وتباسىنىڭ بيلەپ-توستەۋىنە مۇمكىندىك بەرمەيدى دەپ سەندى. بىراق، ادامنىڭ ءبارى ۆاشينگتونداي ءمىنسىز، ۇرپاقسىز بولماۋى مۇمكىن عوي. ەگەر اعات باسىپ، بۇكىل بيلىكتى سايلانبالى ديكتاتوردىڭ قولىنا بەرىپ جىبەرسە، ودان حالىق ءوز بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن تاعى ءبىر توڭكەرىسكە، ءتىپتى، قان توگۋگە بارۋى ابدەن مۇمكىن. كەشە عانا وتكەن «قاڭتار قاسىرەتى» وسىنىڭ دالەلى. قۇراما شتاتتار حالقى ونسىز دا دارا بيلەۋشى اعىلشىن كورولىنە قارسى سەگىز جىل قان كەشىپ بوستاندىققا جەتتى عوي. قوعام ەندىگارى ءوز تاعدىرىمەن تاجىريبە جاساۋعا كەلىسپەيدى. سوندىقتان دا ماسەلەنى تۇبىرىنەن شەشىپ الۋ كەرەك. قۇراما شتاتتار حالقىنىڭ دانا پەرزەنتتەرى وسى ماسەلەنى ايقىن ءتۇسىندى جانە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن كورەگەندىك تانىتا ءبىلدى. ارينە، ول ءۇشىن  بۇرىن ەشكىم پرەزيدەنت سايلاپ كورمەگەندىكتەن، دايىن تۇرعان تاجىريبە دە جوق ەدى. سوندىقتان ولار تۇرلىشە جوبالار ۇسىنىپ، الۋان ءتۇرلى كۇدىك-كۇماندارىن قارشا بوراتىپ جاتتى.  ەڭ الدىمەن اكىمشىلىك باسقارۋشى، ياعني پرەزيدەنت ءبىر ادام بولاما، جوق بىرنەشە ادام بولىپ كەڭەسىپ باسقاراما دەگەن ماسەلە قارالدى. كەڭەسە كەلە، «مولدا كوپ بولسا، قوي ارام ولەدى» دەگەندەي،  بىر ادام باسقارعانى ءجون دەگەن توقتامعا كەلگەن سوڭ، ول قانشا جىلعا، قانشا كەزەككە سايلانا الادى دەگەن ماسەلە كوپ تالاس تۋدىردى. بىرەۋلەر 7 جىلعا ءبىر مارتە سايلايىق دەسە، بىرەۋلەر 11 جىلعا سايلايىق دەدى. ال 15 جىلعا ءبىر مارتە سايلايىق دەۋشىلەر تابىلعاندا دەلەگاتتاردىڭ كوبى ورە تۇرەگەلدى. ماسساچۋسەتستەن سايلانعان دەلەگات رۋفۋس كينگ ءتىپتى، اشۋدان جارىلارداي بولىپ: «ودانشا جيىرما جىلعا بىراق سايلايىق. 15 جىل دەگەندە ءبىر ديكتاتور بيلىك قۇراتىن مەزگىلدىڭ جارىمى عوي. اقىرى ءبىز ۇزاق مەرزىمگە ديكتاتور سايلاۋعا جينالعان بولساق»، - دەپ 15 جىلدىڭ ادام تۇزگىسىز ۇزاق مەرزىم ەكەندىگىن ايتىپ، بۇل ۇسىنىستى قاتتى سىنعا الدى. ويلاپ كورسەك، ولاردىكى دە كۇپىرشىلدىك ەكەن. باسقا تۇسكەن سوڭ كونەسىڭ عوي. ءبىزدىڭ قازاق وتىز جىلعا سوزىلعان ءبىر ادامنىڭ دارا بيلىگىنە دە كوندى ەمەس پە؟! كۋبا، سولتۇستىك كورەيا حالىقتارى ودان دا ۇزاق مەرزىمگە كونۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىر. ارينە، پرەزيدەنتتىڭ بيلىك قۇرۋ ۋاقىتىن لايىقتى مەرزىمگە شەكتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ماسەلە ول قالاي سايلانادى جانە ونىڭ بيلىگىن قالاي تەجەۋگە بولادى؟ بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىنىڭ ءوزارا قاتىناسىن قالاي رەتتەۋ كەرەك؟ مىنە وسى ماسەلەلەر بارىنەن ماڭىزدى ەدى. سوندىقتان بيلىك تارماقتارىنىڭ قانشا مەرزىمگە سايلاناتىندىعىن ۋاقىتشا قويا تۇرىپ، ءسوزدى قالاي سايلاۋ جۇرگىزۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە بۇردى. سەنات پەن وكىلدەر پالاتاسىنىڭ قالاي سايلاناتىندىعى پالەندەي تالاس تۋدىرعان جوق. ال اتقارۋشى بيلىك پەن سوت جۇيەسىن قالاي جاساقتاۋ كەرەك دەگەن ماسەلەگە كەلگەندە تالاس-تارتىس شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە پرەزيدەنت پارلامەنت سايلاسىن جانە ول ءبىر كەزەكتەن ارتىق سايلانباسىن دەگەن ۇسىنىس ۇستەم ورىنعا شىقتى. بۇل ۇسىنىسقا اقش كونستيتۋتتسياسىنىڭ  اكەسى اتانعان ۆيرگينيالىق دجەيمس مەديسون، پەنسيلۆانيالدىق دجەيمس ۋيلسون قاتارلى اسا بەدەلدى دەلەگاتتار ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق تانىتتى. ولاردىڭ ءۋاجى بويىنشا ەگەر پرەزيدەنتتى پارلامەنت سايلاسا، وندا ول پارلامەنتتىڭ قول بالاسىنا اينالىپ، ونسىز اتتاپ باسا المايتىن بولادى. ەگەر پرەزيدەنت ولاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرمەسە، ولار وعان: «سەن قالاي پرەزيدەنت بولعانىڭدى ۇمىتىپ قالما، ءبىز سەنى قالاي تاققا وتىرعىزساق، سولاي كەتىرىپ تىنامىز»،  - دەپ قورقىتىپ-ۇركىتۋى ابدەن مۇمكىن  دەپ شىر-پىر بولعان ەدى.

ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولعان تاريحىندا بىردە-ءبىر رەت ءادىل سايلاۋ ءوتىپ كورمەگەن ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاجىريبەسىن ەسكە العاندا، ولاردىڭ ۋاجىمەن كەلىسپەۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. ءبىر كەزدەرى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىن باسقارعان زاعيپا باليەۆا حانىمنىڭ ماجىلىسمەندەرگە: «قالاي دەپۋتات بولعاندارىڭدى ۇمىتىپ قالماڭدار»، - دەپ ايبار شەگۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا جاتسا كەرەك.

17 شىلدەدەگى وتىرىستا سويلەگەن سوزىندە دجەيمس ۋيلسون: «زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگى سىندى بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىن ءبىر-بىرىنەن اجىراتۋ ازاماتتار قۇقىعىن قورعاۋدىڭ ەڭ نەگىزگى تالابى. ال بۇل ءۇش تارماقتىڭ ءوزارا تاۋەلسىز بولۋى، ولاردىڭ شىن مانىندە ءبىر-بىرىنەن اجىراتىلعاندىعىنىڭ كەپىلى»، - دەپ بيلىك تارماقتارىنىڭ ءبىر-بىرىنە تاۋەلدى بولۋىنا جول اشاتىن ارقانداي شەشىمنىڭ اپاتتى جاعدايعا ۇرىندىراتىنىنا اسا كورەگەندىكپەن ءدوپ باسىپ بولجادى.

وسىدان 235 جىل بۇرىنعى اقش تاريحىمەن تەرەڭ تانىسقان سايىن ءاربىر امەريكالىقتار ءۇشىن، ءتىپتى تۇتاس ادامزات ءۇشىن تەڭدەسىز ماڭىزى بار قۇندىلىقتار جولىندا كۇرەسكەن سول ءبىر شوعىر ۇلى تۇلعالاردىڭ جان قيارلىق ەرلىگىنە سۇيسىنە وتىرىپ، ءوزىمنىڭ تۋعان ەلىم تۋرالى ويلاماۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق قوعامىنىڭ بۇگىنگى قاسىرەتى دە دجەيمس ۋيلسون ايتقان بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعىنىڭ ءبىر-بىرىنەن تاۋەلدىلىگىندە، ءتىپتى، ونىڭ ءبىر ادامعا تاۋەلدىلىگىندە جاتقاندىعىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتكەن تاريحى ەشبىر ءشۇباسىز دالەلدەپ بەردى.   الدا بولاتىن كونستيتۋتسيالىق رەفورمادا ءبىز وسى ماسەلەگە استە بەيجاي قاراماۋعا ءتيىسپىز. ەگەر ءۇش بيلىكتىڭ ءوزارا قاتىناسىندا قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ نورمالارى وزگەرمەسە، وندا «باياعى جارتاس – سول جارتاس» كۇيىندە قالادى دەي بەرىڭىز.

ەندى پرەزيدەنتتى كىم سايلايدى دەگەن ماسەلەگە قايتىپ ورالايىق. پرەزيدەنتتى سايلاۋ تاسىلىنە بايلانىستى 8 ءتۇرلى ۇسىنىس ايتىلدى. بۇل ۇسىنىستاردىڭ بارلىعى قورىتا كەلگەندە قولىندا بيلىگى بارلاردان قالاي ساقتانامىز دەگەن ماسەلەگە ساياتىن. بايلىق مەن بيلىك - ادامدى اربايتىن جانە جولدان تايدىراتىن ەڭ ءازازىل نارسە. ءدىندارلار شايتاننىڭ ءوزى وسى ەكەۋىنە كوبىرەك ۇيىرسەك بولاتىندىعىن ايتادى. سول سەبەپتى، قولىندا بيلىگى بارلاردان ساقتانۋ ۇرى-قارىدان ساقتانۋدان الدەقايدا قيىن. ديكتاتورلاردىڭ كوبى حالقىن تونايتىن ۇرىلارعا وپ-وڭاي اينالىپ كەتەتىنىنىڭ دالەلى وسى. دەلەگاتتار قولىندا بيلىگى بار پارلامەنتتىڭ پرەزيدەنتتى سايلاۋىنا قارسى بولۋىنىڭ سەبەبى دە وسىندا بولاتىن. ەگەر اتقارۋشى بيلىك پەن زاڭ شىعارۋشى بيلىك ءوزارا اۋىز جالاسىپ كەتسە، مۇنىڭ اقىرى جاقسىلىققا اپارمايتىن ەدى. ولار كەڭەسە كەلە، جالپى حالىق سايلاۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە توقتادى. بىراق، باق ناشار دامىعان سول داۋىردە حالىقتىڭ تالعامىنا دا كۇمانمەن قاراۋعا تۋرا كەلەتىن ەدى. سول سەبەپتى ولار حالىقتان سايلانعان سايلاۋشىلار سايلاسىن دەگەن شەشىممەن بۇل ماسەلەگە دە نۇكتە قويدى.

ارينە، پرەزيدەنت سايلاۋى اكىمشىلىك مانساپتىڭ ءبىر بولىگى عانا ەدى. ال تۇتاس سايلانبالى بيلىك جۇيەسىنە قانداي وكىلەتتىكتەر بەرەمىز جانە ونىڭ بيلىگىن قالاي تەجەيمىز دەگەن ماسەلە ەڭ ۇلكەن باس اۋىرۋ بولدى. مۇندا، پرەزيدەنتتىڭ بيلىگىن تەجەپ قانا قالماي، پارلامەنتتىڭ بيلىگىن دە تەجەۋ ماسەلەسى ەرەكشە ماڭىزدى ەدى. 16 ماۋسىم كۇنى سويلەگەن سوزىندە سولتۇستىك كورولينالىق دەلەگات ۋيليامسون: «ادامزات قوعامىندا دارا بيلىكتىڭ پايدا بولۋى تۇرلىشە جاعدايدا قالىپتاستى. كەيبىرىندە اكىمشىلىك دارا بيلىك، كەيبىرىندە اسكەري دارا بيلىك، كەيدە پارلامەنتتىك دارا بيلىك جۇيەسى ۇكىم ءسۇردى. تەوريالىق جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان العاندا ەگەر زاڭ شىعارۋشى بيلىككە شەكتەۋ قويىلماسا، ازاماتتاردىڭ بوستاندىعى مەن قۇقىعى ءسوزسىز اياققا تاپتالادى. مەملەكەتتە تۇراقتىلىق بولمايدى. ال زاڭ شىعارۋشى بيلىكتى تەجەۋدە دەپۋتاتتاردىڭ ار-ۇجدانىنا عانا سەنىم ارتۋ جەتكىلىكسىز. سول سەبەپتى، پارلامەنتتى ءوز ىشىنەن ءبىرىن-ءبىرى باقىلايتىن تاۋەلسىز ەكى قۇرىلىمعا جىكتەۋ كەرەك»، - دەپ قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ ءتيىمدى جۇيە ەكەندىگىن دالەلدەۋگە تىرىستى. بىراق، قاۋىم پالاتاسى جىبەرگەن قاتەلىكتەردى سەنات تۇزەيدى دەگەنگە دە كۇمانمەن قارايتىندار تابىلدى. سەبەبى، سەناتورلار دا ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان پەندە. ۋاقىت ۇزارا كەلە ولاردى دا بىرەۋ جەمتىككە داندەتىپ، قولىنا ۇيرەتىپ الۋى مۇمكىن عوي. بۇدان ساقتانۋدىڭ ءتاسىلى دە تابىلدى. ول سەناتتىڭ قۇرامىن جاڭعىرتىپ وتىرۋ. دەمەك، ءار ەكى جىل سايىن سەناتتىڭ ۇشتەن ءبىر سەناتورى جاڭادان سايلانىپ وتىرادى. وسىمەن پارلامەنتكە قاتىستى ماسەلەگە نۇكتە قويىلدى ما؟ جوق!  21 شىلدە دە سويلەگەن سوزىندە مەديسون قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن زاڭدار ءتيمسىز ءتىپتى، زياندى بولىپ شىقسا  قالاي بولادى دەگەن كۇمانىن ورتاعا سالدى. راس، پارلامەنت قابىلداعان زاڭدارعا دا بىرەۋ كۇمان كەلتىرىپ، ونى تەرىستەۋگە قۇقىلى بولۋ كەرەك قوي. ال مۇنداي وكىلەتتىك كىمدە بولۋ كەرەك؟ دەلەگاتتاردىڭ كوپشىلىك بولىگى مۇنداي وكىلەتتىكتى پرەزيدەنتكە بەرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى قولدادى. ال فرانكلين قاتارلى ءبىر بولىمدەرى پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي وكىلەتتىگى ارتىق دەپ سانادى. سوڭىندا ۆيرگەنيالىقدەلەگات گەورگە ماسون قاتارلىلار: «بۇل شارا پرەزيدەنت پەن پارلامەنت اراسىندا ءتيىمدى ارىپتەستىككە جول اشادى. پارلامەنت قابىلداعان زاڭدارعا كەلسە كەلمەس ۆەتو قويۋ پرەزيدەنتكە دە ابىروي اپەرمەيدى جانە باسى ارتىق داۋ ساتىپ الۋمەن بىردەي. سول سەبەپتى، ەرەكشە ءبىر كەلىسپەستىك بولماسا پرەزيدەنت ۆەتو قويۋ قۇقىعىن پايدالانبايدى. بۇل شارا تەك ساقتىق ءۇشىن عانا قاجەت بولادى»، - دەگەن پىكىرىن ايتىپ اتالعان ءپرينتسيپتى كونستيتۋتتسيا باپتارىنا كىرگىزدى. بىراق، ءومىر شىندىعى ونداي قاراپايىم ەمەس ەكەن. قۇراما شتاتتار تاريحىندا بيلىك جۇرگىزگەن پرەزيدەنتتەردىڭ وسى وكىلەتتىكتەردى پايدالانۋى تۇرلىشە بولدى. ۆاشينگتون ءبىر-اق رەت پايدالاندى.  يادامس پەن دجەفەرسون ءبىر رەت تە پايدالانعان جوق. مەديسون مەن لينكولن 7  رەتتەن پايدالاندى. ال فرانكلين روزۆەلت 635 رەت پايدالانىپتى. قالاي دەسەك تە كونستيتۋتسياعا وسىنداي باپتىڭ ەنگىزىلۋى ءسوز جوق كورەگەندىك بولاتىن. بۇل باپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقش پرەزيدەنتى مەن پارلامەنتىنىڭ ءوزارا ىرعاسىپ مامىلەگە كەلۋىندەگى تابان تىرەر تياناعىنا اينالىپ كەلەدى.

ال پرەزيدەنت پەن پارلامەنت باس اۋرۋدان قاشىپ ەلدىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىن قۇرباندىققا شالاتىن كونستيتۋتتسياعا  قايشى  زاڭدار قابىلداسا نە ىستەۋ كەرەك؟ سەبەبى، پرەزيدەنت ۆەتو قويعان زاڭ جوباسىنا سەنات پەن قاۋىم پالاتاسى جەكە-جەكە دەپۋتاتتاردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگىنىڭ قولداپ داۋىس بەرۋىمەن پرەزيدەنتتىڭ ۆەتوسىن ەڭسەرە الادى. دەلاگاتتار كوپ تالاس-تارتىستان سوڭ مۇنداي جاعدايدا قولدانىسقا ەنگەن زاڭنىڭ كونستيتۋتتسياعا سايكەستىلىگى جونىندەگى سوڭعى تورەلىكتى سوت بيلىگى ايتۋى كەرەك دەپ شەشتى. ارينە، سوت بيلىگى زاڭنىڭ قالاي قابىلدانۋىنا ىقپال ەتە المايدى. تەك زاڭ ناقتى ومىردە قولدانىسقا ەنگەن كەزدە عانا قايسى زاڭ باپتارىنىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەس ەمەستىگى جونىندە شەشىم قابىلداپ، اتالعان باپتى قولدانىستاعى زاڭنان الدىرىپ تاستاۋعا قۇقىلى.

وسى جەردە مىناداي ءبىر وي كەلەدى. بىزدە «تۇڭعىش پرەزيدەنت» تۋرالى دەپ اتالاتىن 2000 جىلى قابىلدانعان زاڭ بار. وندا تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ پەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە بەرىلگەن جويداقسىز ارتىقشىلىقتار الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە جوق. جانە ول قر كونستيتۋتسياسىنا قايشى ەكەندىگى دە كوزگە ۇرىپ تۇر. بىراق، وعان تورەلىك ايتىپ تەرىستەيتىن سوت بيلىگى بىزدە جوق. سول سەبەپتى وتباسى مۇشەلەرى وتىز جىلعا جۋىق ويىنا كەلگەنىن ىستەپ كەلدى. ونىڭ سوڭى «قاڭتار قاسىرەتىنە» ۇلاستى.

ادىلەت پەن زاڭ سالتانات قۇرعان قۇراما شتاتتار ەلىندە ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز جانە ءبىر-بىرىنە شىنجىرشا ماتالعان بيلىكتىڭ ءۇش بۇتاعى مىنە وسىلاي قالىپتاستى. ەڭ الدىمەن زاڭنىڭ ومىرگە كەلۋىندە قوس پالاتالى پارلامەنتتىڭ دەربەس قۇزىرەتى بولعانىمەن، ول اكىمشىلىك جانە سوت بيلىگىنىڭ باقىلاۋىندا بولادى. پرەزيدەنت زاڭ جوباسىن دۇرىس دەپ تاپپاسا، وعان ۆەتو قويا الادى. ال ومىرگە جولداما العان زاڭ باپتارى كونستيتۋتسياعا قايشى ەكەندىگى دالەلدەنسە، ارىز-شاعىمداردى قاراعان كەزدە سوت ءوز وكىمىمەن كونستيتۋتسياعا قايشى زاڭ باپتارىنىڭ كۇشىن جويا الادى. دەمەك، پارلامەنت ءوزىنىڭ ۇشتەن ەكى داۋىسىنىڭ قولداۋىمەن پرەزيدەنتتىڭ ۆەتوسىن ەڭسەرىپ قابىلداتقان زاڭدار كونستيتۋتسياعا سايكەس بولماعان جاعدايدا ءبارى ءبىر سوتتىڭ تورەلىگىنەن اتتاپ وتە المايدى. مىنە وسىلاي زالالدى زاڭ باپتارىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ءۇش بىردەي بەرىك قامالمەن توسقاۋىل قويىلعان.

بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ ءوزارا بايلانىسىندا زاڭ شىعارۋشى، اكىمشىلىك جانە سوت بيلىگىنىڭ ءبىر-بىرىنە شىنجىرشا ماتالعان ارا قاتىناسى ەرەكشە ماڭىز الادى. سەبەبى، پارلامەنت زاڭداردى قابىلداعانىمەن ونى اتقارۋعا جانە تۇسىندىرۋگە قۇزىرەتى جوق. پرەزيدەنت زاڭ اياسىندا بيلىك قۇرعانىمەن زاڭدى وزگەرتۋگە جانە وزىنە ىڭعايلى زاڭداردى قالاعانىنشا قابىلداتىپ الۋعا بيلىگى جۇرمەيدى. وعان تۇسىنىك بەرۋگە دە قۇقىعى جوق. ال سوت بيلىگى زاڭدارعا تۇسىنىك بەرۋگە جانە ناقتى ىستەردى قاراعان كەزدە عانا زاڭعا سايكەس ءوز تورەلىگىن ايتۋعا قۇزىرەتتى. ول زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا جانە اتقارىلۋىنا بيلىك ايتا المايدى. قورىتىپ ايتقاندا، زاڭدىلىقتىڭ بۇزىلعاندىعىنا بايلانىستى بىرەۋ ارىزدانباسا ول ەشتەمە دە ىستەي المايدى. ارىزدانعان كۇننىڭ وزىندە دە اتا زاڭنان اتتاپ كەتۋگە قاقىسى جوق.

دەپۋتات، پرەزيدەنت جانە سۋديانىڭ ءوزارا قاتىناسى دا ءبىر-بىرىنە شىنجىرشا ماتالعان. پرەزيدەنت زاڭدارعا ۆەتو قويا الادى. سۋديا ونىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگى جونىندە تورەلىك ايتادى. پارلامەنت پرەزيدەنتكە سەنىمسىزدىك بىلدىرە الادى. سۋديانىڭ تاعايىندالۋىنا سەناتورلار كەلىسىم بەرەدى. سول سەبەپتى، دەپۋتاتتار پرەزيدەنت پەن سۋديادان قورىقپايدى. سۋديانىڭ كانديداتۋراسىن پرەزيدەنت ۇسىنعانىمەن، ونى بەكىتەتىن سەناتورلار بولعاندىقتان سۋديا پرەزيدەنتتىڭ الدىندا قارىزدار بولىپ قالمايدى. پرەزيدەنتتىك بيلىك تە سونشالىقتى قورقىنىشتى ەمەس. سەبەبى، وعان پارلامەنت سەنىمسىزدىك بىلدىرە الادى. مۇندا پرەزيدەنتكە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ تەك قاۋىم پالاتاسىنىڭ قۇزىرىندا. ال ءىستى قاراۋدى سەنات جۇرگىزەدى. ال ىسكە تورەلىك ەتۋدى ەلدىڭ ەڭ جوعارى سوتىنىڭ باس سۋدياسى جۇرگىزەدى. قاراپ وتىرساڭىز سەنىمسىزدىك بىلدىرگەندەر ءىستى قاراي المايدى. ءىستى قاراعاندار تورەلىك ايتا المايدى. سەناتورلاردىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى كەلىسىم بەرمەسە سۋديا ايىپ تاعا المايدى. دەمەك، پرەزيدەنت شىن مانىندە قىلمىسى باسىنان اسقان بىرەۋ بولماسا وسىنشاما سەناتور ودان تەرىس اينالا قويمايتىن شىعار. ادىلەتتى سايلاۋ ارقىلى ەل جۇرت قالاعان دەپۋتاتتار مەن عۇمىر بويى مانساپتا وتىراتىن سۋديالار دا پرەزيدەنتكە «ءلاپپاي تاقسىر» دەي قويمايدى. سەبەبى، پرەزيدەنتتىڭ ءبىر رەتكى بيلىك قۇراتىن مەرزىمى ءتورت-اق جىل. وسى مەزگىلدە ول بىردە-ءبىر سۋديانىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىناتىن ورايى بولماۋى دا مۇمكىن.

مىنە وسىلاي دەپۋتات پەن دەپۋتات، دەپۋتات پەن مانساپتى، مانساپتى مەن سۋديا ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز، قىزمەتتىك ارا جىگى ايقىن ايىرىلعان، ولاردىڭ ءوزارا اۋىز جالاسىپ، سىبايلاس جەمقورلىققا بارۋىنىڭ كەسىرىنەن بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى يەمدەنىپ الىپ، ەلدى قالاعانىنشا بيلەپ-توستەپ، حالىق مۇددەسىن قانجىعاسىنا بايلاپ جۇرۋىنە جول بەرمەيتىن بىرەگەي كونستيتۋتتسيالىق جۇيە قالىپتاستى. ارينە، بۇگىنگى جۇيە سول كەزدەگى كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە بىرتىندەپ كەمەلدەندى. 1789 جىلدىڭ 4 ناۋرىزىندا اقش كونستيتۋتسياسى تۇتاس قۇراما شتات اۋماعىندا رەسمي قولدانىسقا ەنگەننەن تارتىپ بۇگىنگە دەيىن 27 رەت تولىقتىرۋ ەنگىزىلدى. بىراق اۋەلگى نۇسقاسىنىڭ ءبىر ءارىپى دە وزگەرىسكە تۇسكەن جوق. ەندى سالىستىرىپ كورەيىك. قر كونستيتۋتسياسىنا، ياعني، تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ قالاۋىمەن 1995 جىلى رەفەرندۋم ارقىلى قابىلدانعان قولدانىستاعى كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردىڭ سانىنان جاڭىلاسىڭ. اقش تۇڭعىش پرەزيدەنتى دجوردج ۆاشينگتون بيلىگى كەزىندە پارلامەنت تاراپىنان ەنگىزىلگەن مىنا ەكى تولىقتىرۋدى استىن سىزىپ اتاپ ءوتۋ لازىم. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىنا بايلانىستى ءدىني سەنىم بوستاندىعى، ءسوز جانە ءباسپاسوز بوستاندىعى، بەيبىت جينالىستار، ميتينگىلەر مەن دەمونستراتسيالار جانە شەرۋلەر وتكىزۋ قۇقىعىنا زاڭمەن شەكتەۋ قويۋعا تىيىم سالىناتىندىعى جونىندەگى باپ. «زاڭمەن شەكتەۋ قويۋعا تىيىم سالىنادى» دەگەن قاعيداعا زەر سالساق، بيلەۋشىلەردىڭ كوبى ازاماتتاردىڭ ءوز ارمان-تىلەگىن بىلدىرەتىن وسى ءبىر قاسيەتتى، ەشقاشان قول سۇعۋعا بولمايتىن بوستاندىعى مەن قۇقىعىن «زاڭمەن تىيىم سالۋ» ارقىلى تەجەپ وتىرادى. دەمەك، بيلەۋشىلەردىڭ  ازاماتتاردىڭ وسى ءبىر ەڭ نەگىزگى بوستاندىعى مەن قۇقىعىنا  قول سۇقتىرماۋ ءۇشىن ءسوز جوق «زاڭمەن شەكتەۋ قويۋعا تىيىم سالۋ كەرەك». ارينە، ادام تۋادا تەڭ، ادامداردىڭ ءبارى ءومىر سۇرۋگە، بوستاندىققا جانە باقىتقا قول جەتكىزۋگە قۇقىلى دەلىنگەنىمەن، وعان جەتۋدىڭ جولى دا وڭايعا تۇسكەن جوق. مىسالعا، ايەلدەردىڭ قۇقىعى، قارا ناسىلدىلەردىڭ قۇقىعى، ينديانداردىڭ قۇقىعى جانە باسقادا زاڭدا كورسەتىلگەن كوپتەگەن قۇقىقتارعا قۇراما شتات حالقى عاسىرلار بويى كورەسۋ ارقىلى قول جەتكىزدى.

ال ەكىنشىسى، ءبىر ادامنىڭ پرەزيدەنت مانسابىنا ەكى رەتتەن ارتىق وتىرۋىنا تىيىم سالاتىن باپتىڭ ەنگىزىلۋى. مۇنىڭ ماڭىزى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ەگەر ءبىر ادامنىڭ بيلىگىنە شەكتەۋ قويىلمايتىن بولسا، حالقىنىڭ شەكسىز العىس-قۇرمەتىنە بولەنگەن ۆاشينگتوننىڭ ءوزى بىرتە-بىرتە گيتلەر، سادام نەمەسە نازارباەۆ بولىپ شىقپاسىنا كىم كەپىل؟! ەستەرىڭىزدە بولسا، گيتلەر دە ۆاشينگتون سياقتى سايلانۋ جولىمەن بيلىككە كەلگەن جانە ونىڭ دا ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇل-قىزدارى بولعان جوق.  بيلىككە دەگەن قۇشتارلىق ونىڭ تۋعان حالقىن عانا ەمەس، تۇتاس ادامزاتتى قانعا بوكتىردى. ونداعان جىلدار بۇرىن اراب ەلدەرىندە ورىن العان قان توگىس پەن كەشەگى عانا ەلىمىزدە ورىن العان «قاسىرەتتى قاڭتار» كەزىندە ورىن العان وقيعالاردىڭ قاينار كوزى دە ءبىر ادامنىڭ بيلىككە كەنەدەي جابىسىپ، سارجامباس بولعانشا وتىرۋىندا جاتقانى ءسوزسىز.

سول كەزدەگى ەڭ باستى قاعيدا فرانكلين قاتارلى عۇلامالار قايتا-قايتا ايتۋدان جالىقپايتىن «مانساپتىدان ساقتانۋ ۇرىدان ساقتانۋدان دا قيىن، بيلىكتەن ساقتانۋ ورتتەن ساقتانۋدان دا قورقىنىشتى، تەجەمسىز بيلىك تاسقىن سۋدان دا قاۋىپتى» دەگەن ۇستانىمدار بولاتىن. سول سەبەپتى، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىم كۇردەلىرەك، اۋرەشىلىگى كوبىرەك، جۇمىس ونىمدىلىگى باياۋىراق بولۋى مۇمكىن. بىراق، ەشقاشان دا بارلىق بيلىكتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا سەنىپ تاپسىرۋعا، ونىڭ اينالاسىنا ءوز جەمتىكتەستەرىن جيناپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەۋىنە جول بەرۋگە استە بولمايدى.

1787 جىلعى اقش كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋعا ارنالعان فيلادەلفيا قۇرىلتايىنىڭ تىم ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعاندىعىنىڭ سىرى وسىندا جاتسا كەرەك.

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz