28 قىركۇيەك: م.اۋەزوۆ، ش.مۇرتازا، و.بوكەي

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

التى جىل قارالى، قايعىلى التى جىل ءوتتى. ءاربىرى ءبىر-ءبىر ومىردەي سارىلعان ۇزاق. قارا جەل ۇزىلمەي سوققان كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندەي قۋارعان جۇدەۋ جىلدار... سودان بەرى قاراگوز - قارالى تور بۇلبۇلىنداي، بۇل توسەكتىڭ يەسى.

28 - ءنشى قىركۇيەك - مۇحتار اۋەزوۆ، شەرحان مۇرتازا، ورالحان بوكەي - ءۇش بىردەي ۇلى قالامگەردىڭ تۋعان كۇنى. ۇشەۋىنىڭ ءاربىرى كوكتە كۇنمەن تىلدەسكەن ادەبيەتتىڭ ۇشار بيىك شىڭ-قۇزدارى. قازاقتىڭ ءار بۋىن ۇرپاعىنىڭ قيالىن اۋەلەتىپ، كوڭىلىن تەربەتىپ، ويىن تەرەڭدەتىپ، ءورىسىن كەڭەيتكەن ۇلى تۋىندىلاردىڭ اۆتورلارى. مۇحتار اۋەزوۆ، شەرحان مۇرتازا، ورالحان بوكەي - بۇگىننىڭ، بولاشاقتىڭ كەلەر مىڭجىلدىقتاردىڭ دا وي بەسىگىن تەربەتىپ ماڭگىلىك قالا بەرمەك.

«Abai.kz»

مۇحتار اۋەزوۆ. قارالى سۇلۋ. (نوۆەللا) <!--pagebreak--><!--pagebreak--> التى جىل قارالى، قايعىلى التى جىل ءوتتى. ءاربىرى ءبىر-ءبىر ومىردەي سارىلعان ۇزاق. قارا جەل ۇزىلمەي سوققان كۇزدىڭ سۋىق كۇنىندەي قۋارعان جۇدەۋ جىلدار... سودان بەرى قاراگوز - قارالى تور بۇلبۇلىنداي، بۇل توسەكتىڭ يەسى. سانسىز كوپ كۇندەر ءوتىپ جاتسا دا، نە ءبىر جاڭا ءۇمىت اكەلىپ سەرگىتكەن، نە بولماسا جۇدەۋ كوڭىلدى ءبىر ساعاتقا بولسا دا سەلت ەتكىزىپ الاڭداتقان مەزگىل بولعان ەمەس. قاراگوز بۇل ءومىردى ابدەن مويىنداپ بولعان. كوپ جىل بويىنا سوزىلعان قارالى كۇي قاراگوز ءومىرىنىڭ قالپى بولعان. كۇندەگى داعدىسى، سالتى بولىپ كەتكەن... كۇزدىڭ ايسىز قاراڭعى تۇنىندە، تۇنعاتىپ جۇرگەن جولاۋشى ۇزاق قاراڭعىلىققا قالاي مويىنداپ باعىنسا، قاراگوز دە سونداي مويىنداپ، كونىپ بولعان... سودان بولەك ءحالدى كوكسەتەتىن وزگە ءتۇرلى وي كەلسە، ونى كوڭىلىنە دارىتپاي، وشىرۋگە اسىعادى. سول قاراگوزدىڭ اۋىلى بۇگىن قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن جايلاۋداعى كوك شالعىندى، سالقىن سۋلى شالقار قونىسقا كوشىپ كەلە جاتىر. تاڭ قىلاڭداپ كەلە جاتقاننان جۇگىن ارتا باستاعان اۋىل جازدىڭ كۇنى جاقىن بەلدەن جاڭا قىزارىپ شىعىپ كەلە جاتقاندا ەسكى جۇرتىنان جونەلگەن... قازىر دە كوش جارىم جولعا كەلىپ قالدى. بۇگىن تاۋ اسا قونباقشى بولعان اۋىل قالىڭ تاۋدىڭ ىشىمەن جارتاستى، توعايلى، شالعىندى ەزەكپەن شۇباتىلعان شۇبار توپ بولىپ، دابىرلاپ، شۋلاپ كەلە جاتتى... كوش الدىندا ايداپ كەلە جاتقان ءتورت-بەس جۇزدەي جىلقىسى بار، باسقا ءىرى قاراسى دا مول باي اۋىلدىڭ كوشى جىل بويى يەسىز تۇرعان تاۋدىڭ تۋسىپ كەتكەن ءشوبىن جاپىرىپ، قىزۋى مول تىرشىلىكتى كوشىرىپ كەلە جاتقانداي بولادى. كوشتەگى كوڭىلدى قاتىن-قالاش، جەلىكتى قىز-كەلىنشەك ماڭايلاسقان جىگىتتەرمەن قالجىڭداسىپ، كۇلىسىپ-وينايدى. ارقىراعان سەمىز، سۇلۋ اساۋلاردى مىنگەن جاس جىگىتتەر ۇيىرىنە قاراي جۇلقىنىپ، الاسۇرىپ جەر سۇزگەن ايعىرلارىن قۇتىرتىپ-ويناقشىتىپ كەلىپ، قالىڭ جىلقىنى دۇرىلدەتىپ، جەلدىرتىپ ايدايدى... دۇندۇنيە ماستىق تويىنداي بۋى اسپانعا شىعىپ، قۇتىرىنىپ جەلىگەدى. شۋلاعان جەلىكتى كەش، تاڭەرتەڭگى كولەڭكە باسقان قارا جارتاس پەن قالعىعان وزەكتى دە وياتا سەرگىتكەندەي. بۇل كەشكە تابيعات تا جىلدىق ۇيقىسىنان ويانىپ، ەلەڭ بىلدىرگەندەي. تاڭەرتەڭگى كولەڭكەلى وزەكتەن شىققان سالقىن سامال سوعادى. جىل بويى تۇل بولىپ تۇرعان جايلاۋ بۇگىنگى كۇن جىل قۇسىنداي بوپ قيقۋلاپ، جەڭكىلىپ كەلە جاتقان ەلدى جاڭا كورىپ سەرگىگەندەي. قازىرگى بارلىق سۋرەت، بارلىق دۇنيە ادامدى قىزىق دۋمانعا، ساعىمدى تۇسپەن زور تىلەككە قول بۇلعاپ شاقىرىپ تۇرعانداي. بۇل قىزۋعا جەلىكپەگەن جان جوق... ەڭ اياعى شال قويشى بولات تا ۇستىنەن كەش ءوتىپ بارا جاتقاندا، قۇلا شولاق بيەنى تىراڭداتىپ شاۋىپ كەلىپ، كوش جانىندا كەلە جاتقان تۇرعىلاس ايەلدەر اراسىنان كەلىپ كيلىگىپ، جاۋىرىنىن قيقاڭداتىپ، قالجىڭداسا كۇلەدى. ارقايسىسىنا كوزىن قىسىپ، يەك قاعىپ، ىزدەنىپ سوقتىعادى. قىزىل شىرايلى كەلىنشەكتىڭ قۇلا بيەنى قامشىلاپ ويناعانىنا ەمەكسىپ، جىگىتىمسىپ شىرەنەدى. ءۇش ات جەككەن پاۋەسكەنىڭ ىشىندە كەلە جاتقان قاراگوز بولاتتىڭ قاسىنان ارباسى كەتىپ بارا جاتقاندا از سەرگىپ كۇلىپ: - بولات-اۋ، سەنىڭ دە بازارىڭ تارقاماعانى ما، جانىم-اۋ! - دەيدى... بولات بۇل ءسوزدىڭ تۇكپىرىن تۇسىنەدى. قاراگوز نە دەسە و دەسىن، ۇزەڭگىسىنە شىرەنىپ كۇلىپ: - نەسىن ايتاسىڭ، قاراعىم!.. قىز-كەلىنشەك تال بويىمدى ۇيىتىپ كەلەدى... ىشىمدەگى جانعان وت قىز-قىز قاينايدى، - دەدى. بۇل كوشتە جالعىز جۇدەۋ، جالعىز جابىرقاعان قايعىنىڭ تۇساۋىندا كەلە جاتقان - سول قاراگوز... وسى كوپ مال مەن باي اۋىلدىڭ يەسى بولعان، مىنا دىردۋلى كوشتىڭ باسشىسى بولعان جالعىز جەسىر ايەل - قاراگوز. قاراگوز - 32-اق جاستا. قارالى جاۋلىق سالىنىپ، قىزۋلى بازار ەسىگىن جاپقانىنا التى جىل بولدى... ودان بۇرىن قاراگوز تىرشىلىك بازارىندا ەركىن ءجۇزىپ جۇرگەن ەركەمىن دەيتىن. بۇنىڭ ءومىرىنىڭ ۇستىندە كۇلىمسىرەپ تۇرعان كۇنشۋاقتى، بۇلتسىز، اشىق كوك اسپان بار-دى. سونداي اشىق كۇننىڭ ورتاسىندا ءبىر-اق ساعات ىشىندە ءتۇسى سۋىق، شوق قارا بۇلت ويناپ شىققان. اياقاستىنان كەلگەن ءبىر قازا ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە قاراگوزدى قارالى عىلىپ، قاڭعىرتىپ كەتكەن... سودان بەرى الىستاعى ساعىمداي بولعان جار جەتكىزبەي، بەلگىسىزدىككە باتىپ جوعالعان.. وعان ءدال التى جىل بولدى... قاراگوزدىڭ كۇيەۋى ءازىمحان ول كەزدە 28 جاستا، ءوزى ءبىر اتادان جالعىز جىگىت بولاتىن. باسقا اتالاس اعايىندارى بولسا - بارلىعى دا بولەك اۋىل بولىپ، بوتەن سياقتانىپ، ءوز تىلەگى، ءوز ومىرىمەن بۇلاردان الىستاپ كەتكەن. اعايىندارىنىڭ كەيبىرى قارتاڭ تارتقان ادامدار بولعان. ءازىمحاننىڭ تۋىسقانى، جالعىز سۇيەنىشى جەتپىس جاسقا كەلگەن كارى اكەسى - ۇسەن. ءازىمحان جالعىز جىگىت بولسا دا، از اتانىڭ باسكوتەرەرى اتانىپ، ىرعايلى بولىسىنداعى ەداۋىر ەلگە بەلگىلى بولعان. ءبىر جىل ءدال وسى جايلاۋعا كوشىپ كەلە جاتقان كەزدە، بۇگىنگى كەش كەلە جاتقان وزەكتەرمەن ۇسەن اۋلى كوشىپ كەلىپ، قايىڭدىعا قوندى. قايىڭدى - تاۋ ارالاعان شالعىندى، توعايلى وزەن. جاپىرلاپ قونعان كوپ اۋىل ماڭايىنداعى شۇبىرتقان كوپ مالىمەن قاراگوزدىڭ ول كۇندەرىنىڭ كوركى سياقتاناتىن. ىرعايلى كوپ جىلدان كەلە جاتقان داعدى بويىنشا قوڭىرتاۋ بولىسىمەن قاتتى جۇلىسقان، اراز بولاتىن. سول جىلى دا جاز شىققاننان بەرى قاراي كۇندە قيقۋ، كۇندە «اتتان»، جاعالاي شابىس بولعان. <!--pagebreak--><!--pagebreak--> ىرعايلىنىڭ ۇستەمدىگىن وزگە ەل جۋاندارىمەن بىرگە جوقتاپ جۇرگەن ءازىمحان سول جۋانداردىڭ جەلىكتىرۋىمەن قوڭىرتاۋعا كەيدە وزگەلەردەن جىرىلىپ بارىپ تا سوقتىعاتىن. قوڭىرتاۋ ءبىر كەزدە وزگەدەن ەرەكشە ۇسەنگە كىجىنۋلى دەسكەن. بۇل حابار ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت كەلگەن-ءدى. بىراق ونىمەن ءازىمحاندى دا، بارلىق ىرعايلىنى دا توقتاتا العان جوق. قوڭىرتاۋ ءبىر السا، بۇلار كەيدە ەكى-ۇشتەن الىپ جىبەرەتىن. قوڭىرتاۋدىڭ ازىمحانمەن ەرەكشە جاۋىعۋىنا ءبىر سەبەپ قاراگوزدىڭ باسى ەدى. اۋەلدە قاراگوز قوڭىرتاۋ ەلىنىڭ جەسىرى بولعان. سول ەلدىڭ ءبىر باي اۋىلى - سىبانباي. جاس كەزىندە قاراگوزدى سىبانبايدىڭ نەمەرەسىنە ايتتىرىسقان. بەرى كەلگەندە قاراگوزدىڭ كۇيەۋى اياعى اقساپ، كەم بولىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، وزگە بالالارىنىڭ ىشىندە اكە-شەشەگە قادىرسىز بالا بولادى ەكەن. بويجەتۋگە اينالعان كەزدە سۇلۋ قاراگوزدەن نارازىلىق سوزدەر شىعا باستاعان. قاراگوزدىڭ اكەسى جاس كەزىندە ءولىپ ەدى. جەسىر قالعان شەشەسى ۇسەننىڭ نەمەرە قارىنداسى بولاتىن. ول ۇسەن اۋىلىن توركىن قىلىپ، ىلعي ارالاسىپ جۇرەتىن. قاراگوز دە كىشكەنە كۇنىنەن ۇسەن اۋىلىن ناعاشى ەتىپ، كوڭىلىنە ەرەكشە جاقىن تارتىپ، كەيدە شەشەسىمەن، كەيدە جالعىز ءوزى دە كەلىپ، كەي ۋاقىتتار جاتىپ قايتىپ جۇرەتىن. سول حالمەن جۇرگەندە، ءازىمحاننىڭ بۇرىنعى العان كەلىنشەگى قايتىس بولعان. قاراگوزدىڭ سىبانباي اۋىلىنا بارعىسى كەلمەي جۇرەتىنى كوپ جۇرتقا پاش بولىپ قالعان. باسىندا قاراگوزدىڭ سوزدەرىنە ەلەۋسىز قاراپ، «كەزىندە كورەرمىز» دەپ، ىشتەگى نىق بايلاۋمەن جۇرگەن شەشەسى ءازىمحاننىڭ كەلىنشەگى ولگەن سوڭ، بالاسىنىڭ نارازىلىعىنا ءتۇزۋ قاراپ، ويلانا باستاعان. سول ءحالدىڭ ۇستىندە دورگۋماندا جۇرگەندە، ءبىر كۇنى قاراگوزدىڭ اۋىلىنا امانداسىپ قايتقالى ءازىمحان كەلگەن. ءازىمحاننىڭ نە ويمەن كەلگەنى بۇل اۋىلعا دا، اناسىنا دا بەلگىسىز. ءازىمحان ءوزى دە انىق، اشىق بايلاۋمەن كەلگەن جوق-تى. بىراق ۇيگە كەلىپ كىرگەن جەردە ول بۇرىنعىدان كوپ وزگەرىپ كەتكەن قاراگوزدى كورگەن. بۇل ۋاقىتقا شەيىن بالا قالپىندا جۇرگەن قاراگوز ەندى شيراتىلعان نازىك، ۇزىن بويلى، قىناي بەلدى، تولقىندى قارا شاشى بار تۇڭعيىق سۇلۋ قارا كوزدى بويجەتكەن بولىپتى. كورمەگەنىنە ءبىر-اق جىل شاماسى وتكەن ءازىمحاننىڭ ەندى العاش كەلگەن ساتتە جۇرەگى لۇپىلدەپ سوعىپ، كوز الدىندا ساۋلەلى سۇلۋ جاردى كورىپ قالعانداي بولعان. الدەنەدەن ەكەنى بەلگىسىز، بۇرىن بۇل جايدان ءبىر اۋىز ءسوز ەستىمەسە دە، قازىرگى حالدە ءازىمحاننىڭ جۇرەگىن سوقتىرعان بەلگىسىز سەزىم قاراگوزگە دە سول سەكونتتە بىلىنگەندەي. ءازىمحان اناسىنا امانداسىپ، ەندى قاراگوزگە قاراپ: - ەسەن-ساۋمىسىڭ، قالقام؟ - دەگەندە، ۇيالىپ قاراعان قاراكوزدىڭ جۇزىندە ىستىق قان وينادى. بۇل كۇنگە شەيىن ءجۇرىس كورمەگەن بالا ءجۇزى ومىرىندە العاش رەت الدەقانداي كومەسكى ءتۇس سياقتى ويمەن قىزارىپ، تومەنشىكتەپ قىسىلعانداي بولدى. ەكى جاس ءۇنسىز بەلگى بەرىسكەندەي. ەكى كوڭىل ءبىر-بىرىنە ۇيالىپ، بۇعىپ تۇرىپ، ىم قاقتى. باسى - وسى. ازدان سوڭ ارادا ءسوز ءجۇردى. سۇيەك جاڭعىرتۋ قاراگوزدىڭ باسقا اعايىندارىنا دا تەرىس كورىنبەدى. اسىرەسە بۇل كۇنگە شەيىن ءوزىنىڭ جەسىرلىگىندە ەرەكشە سۇيەنىشى سياقتانىپ وتىرعان ۇسەنمەن قايتادان ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىپ، جاقىن بولۋ قاراگوزدىڭ شەشە­سىنە كەرەك كورىندى. ءسۇيتىپ از كۇن ىشىندە استىرتىن قۇدالىق ءسوزىن بايلاسىپ قويدى... بىراق بۇل - الىستاعى تىلەۋ. ول قيىن اسۋ، بيىك اسقاردىڭ ار جاعىندا جاتقان قيىن ءتۇيىن. سىبانباي بوگەت شىعارماي قويمادى. قوڭىرتاۋ جۇلقىسپاي، جەسىرىن جىبەرمەيدى... ۇسەن جاقتىڭ حابارى جانسىزدانىپ، سىبانبايعا بارىپ قالعاندا، ولار كۇپىلدەپ، كىجىنە باستادى. بىراق اشىق ءسوز، انىق بايلاۋعا ەكى جاعى دا جەتە الماي، ەندى جاقىنداپ كەلە جاتقاندا، سىبانبايدىڭ نەمەرەسى ءولىپ قالدى. بۇدان كەيىنگى ءسوز ۇزاقكا بارا العان جوق. سىبانبايدىڭ وزگە بالالارىنىڭ بارلىعىندا دا نە ايتتىرعان، نە الىپ وتىرعان ايەل بار. بۇرىن ۇستانعان ءسوز بويىنشا سىبانباي: «قاراگوزدى كەيىنگى بالالارعا قاراتامىن... قۇدامنان قول ۇزبەيمىن!» دەگەن بولدى. بىراق بۇل ءسوز ۇزاققا بارمادى. ۇسەن سىبانبايدان العان بارلىق مالدى تۇگەندەپ قايىرتىپ، ءوزى قاراگوزگە قۇدا ءتۇسىپ، ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ ىرعاپ-جىرعاپ كەلىنىن العان... بۇل وقيعا ءوز كەزىندە ىرعايلى مەن قوڭىرتاۋدىڭ اراسىنا كوپ سالقىندىق سالدى. كوپ ىرعاسىپ تارتىسۋمەن بارىپ، ەكى جاق زورعا تىنعان. «ۇسەن كوبىنشە مال كۇشىمەن جەڭىپ الدى» دەگەن ءسوز ەل ورتاسىنا جايىلعان سايىن، سىبانباي بولىمسىزدى سىلتاۋ قىلىپ، ىرعايلىعا سوقتىعا بەرەتىن بولعان. بىراق ارادا بىرەر جىل وتكەن سوڭ، جەسىر داۋىنىڭ كىزۋى سولعىنداپ كەلىپ باسىلدى. سويتسە دە باسىندا ءبىر شيەلەنىسىپ كالعان ەلدەر ەندى جاڭا داۋ، جاڭا ارازدىققا جول تاۋىپ الىپ، كەزەك الىسىپ ۇستاسىپ ءجۇردى. بەرى كەلگەن سوڭ سىبانباي ۇسەن باسىنداعى كەكتى وزگەرتىپ، ءوزى ىرعايلىنىڭ باسقا ەلىمەن، باسقا جۋاندارىمەن كوبىرەك ۇستاسىپ كەتتى. ارازدىق سەبەبى جاڭادان تۋىپ، جاڭا ءسوز، جاڭا ىستەرمەن قايتا قوزعان سوڭ، ۇسەن كوپ ەلىنەن قالىسپاي، ىرعايلىنىڭ باسقا ەلىمەن بىرگە قوڭىرتاۋمەن اندا-ساندا الىسىپ قالىپ، ۇستاسىپ جۇرگەن. وسى حالدە قاراگوز بەن ءازىمحاننىڭ قوسىلعانىنا جەتى جىل تولعاندا، ۇسەننىڭ اۋىلى جايلاۋىنا كوشىپ كەلە جاتىپ، قايىڭدىعا قوندى. جاڭا قونىسقا جايعاسقان كۇنى تۇندە اۋىل ماڭىندا جاتقان جىلقىعا جاۋ تيگەن. كوپتەن ساقتانىپ، قوڭىرتاۋدان كەزەك كۇتىپ جۇرگەن ۇسەن اۋىلى كۇندە كەشكە ەكى-ءۇش سەنىمدى ات-ايعىردى اۋىلدا ۇستايتىن. بۇگىن كوشىپ كەلگەن ەل قيراي جىعىلىپ، شىرت ۇيقىنىڭ ىشىندە جاتقاندا، تاۋدى قاق جارىپ شىققان «اتتان!» داۋىسىنا وزگەدەن بۇرىن ويانىپ، اسىعىپ قامدانعان ءازىمحان بولدى. ءازىمحان ارقانداۋلى تۇرعان بايگى جيرەندى الىپ كەلىپ، اسىعىپ ەرتتەپ جاتقاندا، قاراگوز جۇرەگى دىرىلدەپ تۇرىپ، ۇرىككەن پىشىنمەن قاسىنا كەلىپ: - باسقالاردى جىبەرسەڭىزشى! تاۋ ءىشى شابۋعا جامان، - دەپ ەدى. بىراق  جارىق ايلى تىنىشتىق ءتۇنى جاس جىگىتتىڭ تۇلا بويىن ىسىتىپ، ءبىر قىزۋ قان الىپ ۇشتى. اۋىلدان ءازىمحاننان باسقا دا ءۇش-ءتورت جىگىت شاپتى. بۇلاردىڭ ءبارى تاستاق توبەلەرمەن ساتىرلاتىپ شۋلاپ جونەلدى... بۇل كەزدە اۋىل دا ازان-قازان بولعان. اتسىز قالعان جاياۋلار بوسقا دىردۋ جاساپ ايعايلاسىپ، ءارلى-بەرلى جۇگىرىسىپ ءجۇردى. ءازىمحاندار سول بەتتە بارىپ، جىلقىنى اكەتىپ بارا جاتقان جاۋعا جەتىپ ارالاسقان... جىلقىشىلار كوپ جاۋدان قايمىعىپ، باتىپ ۇرىسا الماي، كەيىن كەلە جاتىر ەكەن. كوپ جىلقىنى قالىڭ جاۋ ۇزىن وزەكپەن دۇرىلدەتىپ، قيقۋلاپ اكەتىپ بارا جاتىر. سول كەزدە قۋعىنشىنىڭ الدىمەن جەتكەن ءازىمحان توسقاۋىل قىلعان كوپ جاۋدىڭ ورتاسىنا كەلىپ كىرىپ كەتتى. ءازىمحان قورىقپايتىن ەر جىگىت ەدى. بىراق بۇرىن كوپ سوعىستا بولىپ توسەلگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءبىر كىسىگە ءالى جەتەرلىك مىقتى دا ەمەس-ءتى. جيرەن اتتى قۋعىنشى ەكىلەنىپ كەلىپ، ەكى-ءۇش رەت اراسىنا كىرىپ شىعىپ، الدىن وراي بەرگەن سوڭ، جاۋ ىشىنەن سوعىسقا ىڭعايلانىپ العان ەكى مىقتى بارىمتاشى ارتىن اينالىپ كەلە جاتقان ءازىمحاندى كورگەندە: - كۇرەڭ اتتى تاعى كەلەدى... ورتاعا الا بەر... ورتاعا ال! - دەسكەن. ءازىمحان ەكى جاۋدىڭ ورتاسىنا سولاردىڭ تىلەگىنشە ەكپىندەپ كەلىپ كىرگەن... بۇل كىرە بەرگەن بەتىندە وڭ جاعىنداعى بوز اتتى ەڭگەزەردەي جاۋدى جەلكەدەن قاعا ۇرىپ جىبەردى... بىراق ءدال سول سەكونتتە ءوزىنىڭ دە جەلكەسىنەن سول جاعىنداعى سارى ايعىرلى جاۋدىڭ قارا سويىلى مىقتاپ ءتيدى. بۇل سويىل ازىمحانعا دەنە تاۋىپ، قاتتى سوعىلدى. العاشقى سويىل ءتيىپ كەتكەندە، قولىنداعى اعاشى ۇشىپ ءتۇسىپ، ءوزى ەڭكەيىپ، اتىنىڭ جالىن قۇشىپ قالدى. ءدال وسى ۋاقىتتا بۇرىنعى اعىنمەن كەلە جاتقان بايگى جيرەن بوز اتتى جاۋدان قيىس ءوتىپ بارا جاتىر ەدى. وعان ءازىمحاننىڭ سويىلى تيسە دە، السىرەتكەن جوق ەكەن. جانىنان قيىس ءوتىپ بارا جاتقان ءازىمحان اتتىڭ جالىن قۇشىپ قالعاندا، اناۋ اق سويىلدى شىر اينالدىرىپ كەلىپ، ماڭداي تۇسىنان قاعىپ-ۇرىپ جىبەردى... ءازىمحان ءبىر-اق سەكونتتىڭ ىشىندە جۇرەگىنەن وق تيگەندەي بولىپ، اتتىڭ ارتىنا ۇشىپ ءتۇستى. ماڭدايدى مەگزەپ ۇرعان كۇشتى سويىل ءدال قۇندىزدىقتان ءتيىپ، باستى ايىرىپ كەتكەن  ەكەن... ءازىمحان اتتان تىماقشا ۇشىپ تۇسكەندە، بۇرىن تالاي سوعىستا بولىپ، قولى اۋىرلىعىنان تالايدى سورلى قىلعان بوز اتتى جاۋ ارتىنا بۇرىلىپ قاراپ: - قاپ، جىعىلۋى تىم جامان بولدى-اۋ!.. جازىم بولماسا يگى ەدى!.. - دەدى. جازىم بولعانى شىن! ءازىمحاننىڭ باسى ءتورت ەلىدەي ايىرىلىپ كەتكەن ەكەن. كەيىنگى جۇرت شۋلاپ جىلاپ، ۇستىنە كەلىپ ۇيىلگەن ۋاقىتتا، ءازىمحان ءۇزىلىپ جۇرە بەردى. سۇلۋ جارعا اقىرعى رەت «قوش» دەۋگە دە ءتىلى كەلمەدى... ءازىمحاندار اتتان سالىپ جونەلگەندە، شوشىنىپ جىلاپ، تىلەۋ تىلەپ قالتىراپ تۇرعان قاراگوز ۇيىنە كىرىپ جاتا الماي، جىلقى جاقتان حابار كۇتىپ تۇرعاندا، جۇمباققا تولعان مۇڭلى ءتۇننىڭ ورتاسىندا اۋىلعا قاراي شۋلاپ كەلە جاتقان قارالى ايعايدى ەستىگەن. بۇل شۋ - اۋىلعا قاراي ات قويىپ، «وي باۋىرىمداپ» كەلە جاتقان جىلقىشىلار مەن قۋعىنشىلار شۋى. العاشقى جىلاۋ، العاشقى قارالى قايعى وسى تۇننەن، وسىنداي ءحالدىڭ ورتاسىندا باستالعان-دى. بۇگىنگى كوش سول ادىرا قالعان قايىڭدىعا تاعى قونعالى كەلە جاتقان پاۋەسكەنىڭ ىشىندەگى قاراگوز العاشقى قازا ءتۇنىن ەسىنە الىپ، ىستىق جالىنمەن ءجيى كۇرسىنەدى. ءازىمحاننىڭ ءولىمىن ىرعايلى جوقتاۋسىز قالدىرعان جوق. ول جاقتان جىلقى الامىز دەپ بارىپ، كىسى دە ءولتىردى... كەگىن دە الدى... ءازىمحان باسىنا ءجۇز تۇيەنىڭ قۇنىن دا الدى. قوڭىرتاۋدى جاسىتىپ، ىقتىردى. بىراق ونىڭ ءبارى سۇيگەن جارمەن ءبىر اۋىز سوزگە كەلمەي، ارماندا قالعان قايعىلى سۇلۋعا تۇك جۇبانىش بولعان جوق. العاشقى ءبىر جىل بويىندا ويىنا ەشنارسە تياناق بولۋعا جاراعان جوق... يەسىز قالعان مول دۇنيە، اۋىر داۋلەتتىڭ ورتاسىندا جەتپىس جاستاعى كارى اتاسى مەن قاراگوز قالدى. ونان سوڭ بۇل ەكەۋىنىڭ دە، بارلىق اعايىننىڭ دا ءۇمىتى سياقتانىپ، ەكى جاسقا كەلگەن كىشكەنتاي مۇقاش قالدى. قاراگوز بەن ءازىمحاننىڭ العاشقى كورگەن بالاسى - وسى. بۇدان باسقا بالا جوق... اكەسى ولگەن سوڭ، كىشكەنتاي دا بولسا، مۇقاش «ءولى ارىستاننان - ءتىرى تىشقان» دەگىزىپ، ءازىمحاننىڭ ارتىنداعى قارالىلاردىڭ سۇيەنىش تىلەگى بولدى. ءازىمحاننىڭ قىرقى وتكەن سوڭ، جالعىزدىڭ كايعىسىن كوتەرە الماي، بۇرىن كارىلىكتىڭ ءوزى دە جەڭۋگە اينالعان ۇسەن دە قايتىس بولدى. ماڭايى تۇلدىر بولىپ، قۇلازىعان جالعىزدىق جاس سۇلۋدىڭ ءبىر ءوزىنىڭ باسىندا عانا قالدى. كۇندە تىرشىلىگىنە ىرزا بولعان جۇرت ۇيقىدا جاتقان قۇلقىن سارىدە، مۇڭايىپ باتقان بەيۋاقتا قاراگوز قارالى جاۋلىعىمەن بەتىن جاۋىپ وتىرىپ، زارلانىپ داۋىس ايتاتىن. - «جالعىز بىتكەن بايتەرەكتەي» ارماندا وتكەن «العانىن» قايعىلى سۇلۋ «التىن تەرەك - ارىسىم» دەپ، اڭىراپ جوقتايتىن. كوزىنەن تامشىلاپ اققان جاسپەن بىرگە، شىنىمەن ەگىلگەن قايعىنىڭ سوزدەرىن ايتىپ، تىڭداعان ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن بوساتاتىن. قاراگوز قايعى ىشىندە كەكسە تارتىپ، ۇلعايىپ كەتكەندەي بولدى. ىشتەگى جالىن مەن كۇرسىنگەن ءجۇزى قاراگوزدىڭ باسقا تىرشىلىكتى تالاق قىلىپ ۇمىتقانىن ءبىلدىردى. قارالى تور تۇتقىنىن جۇرت: «جارىن جوقتاي ءبىلدى» دەستى. قاراگوزدىڭ جوقتاۋى مەن داۋىسىن بارلىق ىرعايلى جاتتاپ الىپ، انگە سالىپ ايتىپ تا ءجۇردى. كەمپىر-شال قاراگوزدى اۋزىنان تاستاماي ماقتاپ: «بايىنىڭ ارتىن بۇنداي جاقسى قىلىپ كۇتكەن ايەل بولعان ەمەس» دەپ اڭىز قىلدى. سونداي جىلاۋ، جوقتاۋ ىشىندە قاراگوز بارلىق ءۇمىتتى، جاستىق دۇنيەسىن كورگە كومدى. ول مۇقاشتىڭ تىلەۋىن تىلەپ، ەندى ەرگە تيمەيتىن تۇل قاتىن بولىپ وتىرىپ قالۋعا وزىنە-ءوزى سەرت بەردى. <!--pagebreak--><!--pagebreak--> دۇنيەسىن بيلەپ، اۋىلىنا، اتاسى مەن جارىنىڭ ورنىنا يە بولىپ وتىرىپ قالدى... ەندىگى جالعىز ءۇمىتى، جالعىز جۇبانىشى - كىشكەنتاي مۇقاش. سۇيەنىشى مەن ەرمەگى ءبىر سونىڭ تاربيەسى بولدى. اعايىن ورتاسى بۇل كۇنگە شەيىن قاراگوزدى قادىرلەپ، كۇتۋدەن قالعان جوق... ۇزاق قايعىنى ءومىرىنىڭ ماڭگىلىك شەر كۇيى قىلىپ ساقتاپ، قاراگوز ءالى كۇنگە كەلەدى... بۇگىنگى كوشتى باستاپ كەلە جاتقان قارالى سۇلۋدىڭ جايى - وسى. بىراق بۇل كۇندەردە ءازىمحاننىڭ قايعىسى جالعىز قاراگوزدىڭ عانا كوڭىلىندە قالعان. وزگە ماڭايداعى ادامدار مەن جەلىكتى دۇنيە ءازىمحان ولمەگەن كۇندەگىدەي ءالى دە قىزىقتى، جەلىكتى. بۇل كۇندە سەگىز جاسقا كەلگەن مۇقاش قاراگوزدىڭ جانىندا كەلەدى. ونىڭ دا كوڭىلى قازىرگى تىرشىلىككە ءماز! ايعايلاپ قۋانادى. اربانىڭ ىشىندە ءىشى پىسىپ سەكىرىپ، داۋىستاپ كۇلىپ، ماڭايلاسقان كىسىلەرمەن وينايدى. بۇل دا بۋىنى بەكىپ، دەنى ساۋ بولىپ، ەرجەتۋگە تاقادى. قاراگوزدىڭ قارالى التى جىلى ءوتتى. سول جىلداردىڭ ىشىندە كولدەنەڭ قاراعان كوز قانشالىق قادالسا دا، قاراگوزدىڭ سىرتىنا شىققان نە السىزدىك، نە قوبالجۋدى كورە العان جوق. بىراق سول ۋاقىتتاردا قاراگوز كورگەن ازاپتى بىلسە ەدى جۇرت!.. كوپ جاس قىرشىنىنان قيىلادى. تىرشىلىگىن قارعاپ ەتەدى. كوپشىلىگىنىڭ سىنىعى جامالىپ، قايتا تۇزەلىپ، ەل قاتارىنا قايتا قوسىلادى... ال قاراگوز قايعىسى ءبىر الۋان ۇزاق، مۇڭلى جىر بولىپ، ءالى كەتىپ بارادى. تۇڭعيىق قارا كوزدەرىنەن سۇلۋ اجار كەتكەن جوق. جاس دەنەسى ءالى دە ۋىزداي اپپاق، تولىق، ساۋ. بىراق نە كەرەك، بارلىق ويى، بارلىق تىلەگى ءبىر-اق جەرگە شەگەلەندى. اياسى ازعانتاي ورىنعا بۇل ءوزىن-ءوزى سىيعىزدى. قارالى كۇنگە شەيىن تاسقىنداپ كەلگەن سەزىمدى تۇسادى، بۋدى... سونىمەن، بىرنەشە جىل ءوتتى. قاراگوز كۇيەۋى بار، بالا تاۋىپ وتىرعان ايەل ەدى... قايراتتى تىرشىلىك ءۇشىن جارالعان جاس دەنە مەن تىلەك ءۇشىن قايناعان ىستىق قان، شويىن ەسىكتى تۇتقىن ورنىنا قاناعاتتانۋ قيىن بولدى. قاراگوز ول قيىندىقتى تىستەنىپ شىداپ، باسىن جەڭىپ جۇرسە دە، كەيبىر كەزدەردە تاڭدى-تاڭعا ۇرعىزاتىن ازاپتار بولاتىن. جاس ايەلدىڭ بۇل تۇندەرى كور ازابىنداي قيناۋ ءتۇنى... ءۇي ءىشى قاراڭعىلانىپ، بۇل توسەككە جاتقاندا، الدەقانداي جىلانشا يىرىلگەن سەزىم تولقىندارى تامىر-تامىرىن قۋالاپ، ونە بويىن بيلەپ كەتەتىن. تىستەنىپ، شىداپ، «قۇتىلار ما ەكەم» دەپ، دۇعا وقىسا دا، سول جىلاندار اۋىر باسىپ، اقىرىنداپ جىلجىپ كەلىپ، اق توسىنە ورالىپ، اق تاماعىنان ءسۇيىپ، بارلىق  دەنەسىن شىدامىنان ايىرىپ، ىسىتىپ، دىرىلدەتىپ جىبەرۋشى ەدى. شوشىنىپ، قاباعى ءتۇيىلىپ، ءدىر-ءدىر ەتىپ جاتىپ، كورپەنى شيىرشىقتاپ، قىسىپ قۇشاقتايتىن. شوقتاي ىستىق-ىستىق ويى تاڭ اعارىپ اتقانشا، ءبىر مينۋتكە بوساتپاي، جانىن جەي، دوزاققا سالىپ شىعاتىن... تالاي تۇندەر قاراگوز شىداي الماي، قاسىنا قىزمەتكەر كەمپىردى شاقىرىپ الىپ، دەنەسىن سيپاتىپ، جارىق جاعىپ قويىپ، كۇرسىنىپ، جۇدەپ وتىراتىن. ول بۇنىڭ ىشىندە تىرشىلىككە ۇمتىلعان جاڭا ءومىر ۇرىعىنىڭ جارىق دۇنيەگە شىققىسى كەلىپ، كوزانا تىلەگەنى ەدى. سول كۇش قاراگوزدى كوپ زامان قيناپ ءجۇردى... ءالى كۇنگە شەيىن مەزگىل-مەزگىل اساۋ سەزىم قۇتىرتىپ كەلىپ، ءبىر توڭدىرىپ، ءبىر قىزدىرىپ، ىسىتىپ، قارالى قاراگوزدى وتقا سالاتىن. بارلىق ۇزاق قارالى كۇندەردە ويلاپ وتكەن قايعى مەن الگى سياقتى ازاپتار قاراگوزدىڭ مىنەزىن دە وزگەرتتى... ول ەرەكشە سەزىمدىلىكتىڭ سەبەبىنەن دەرتتى سياقتاندى. بۇرىنعىعا قاراعاندا، قانى بۇزىلعانداي: تەز اشۋلانىپ، تەز جىلاپ، تەز كۇلىپ جىبەرەتىن كۇيىپ-جانعىشتىق پايدا بولدى... كەيدە جادىراپ وتىرعان قاباعى قازىر شىتىناپ ءتۇيىلىپ، بولىمسىز نارسەگە قينالىپ كەتەدى. وكىنىپ قايعىرىپ، شىدامسىزدىقپەن تۇتانىپ، ۇيقى-تۇيقى بوپ قالادى. تۇندەي تۇڭعيىق كوزدەرى ەندى ىستىق جاس ءۇشىن جارالعانداي بولدى. بىراق سوندا دا قاراگوز ءبىر بايلاۋىنا جابىسىپ، تاستاي مىقتى بولىپ كەلە جاتىر. وزگە دۇنيەدە ءوز كوڭىلىنەن ازعانتاي تەرىس شىققان نارسە قيناپ جىبەرگەندەي بولسا، ومىرىندەگى ەڭ اۋىر، ەڭ قايعىلى تۇيىنگە كەلگەندە، قاراگوز ءوزىن اياماستان قاتتى ۇستاپ، قانداي قيىن ازاپقا بولسا دا كوندىرىپ كەلدى. بۇگىنگى كوش بويىندا ءبىرتالايدان ۇمىتىلىپ كەتكەن ازاپ قاراگوزدى قايتا قيناپ، تولقىتىپ كەلە جاتىر ەدى... قاراگوزدىڭ سوپىلىعى بۇرىنعى مولشىلىق، بۇرىنعى قىزىقتى دۇنيە ورتاسىندا ءوتىپ كەلەدى. كۇندەگىدەي ىستىق جارىق كۇنى تۋىپ، سەزىم تۇندەرى وتەدى... جاز جاسارعان تابيعات تا - مىنەكي جەلىگىپ ەلىرەدى... جان كىرگەندەي بوپ، قىزۋلى تىرشىلىكتى كوكسەگەندەي ماستانادى... ءجۇز بۇرالادى. بوزبالا اساۋمەن تەڭسەلىپ، قۇتىرىپ شابادى. قىز-كەلىنشەك نازدانىپ كۇلەدى... وزگەنىڭ ءبارى ءوز بەتىندە، الپىستاعى قويشى بولات تا قاراگوزدىڭ ەسىنە جىلانداي سۋماڭداعان سەزىمدەردى كەلتىرىپ، جەلىگە ماستاياادى... <!--pagebreak--><!--pagebreak--> ىستىق سەزىم بۇعان قاراگوز كوشتەن وزىپ كەلىپ، جىلدا اۋىل قوناتىن قايىڭدىنىڭ وزەگىنە جەتتى. وزەن بويى قايىڭدى، مويىلدى جاس توعاي... سىلدىراپ سۋ اعادى... تاڭەرتەڭگى كولەڭكەدەن شىققان توعاي سالقىنى، سامالى قاراگوزدىڭ بەتىنە شيراتىلىپ كەلىپ سوعىپ وتەدى. ىشتە - ىستىق سەزىم، قارسى سوققان سالقىن لەپ... پاۋەسكە يەسىز جۇرتقا كەلىپ توقتاعاندا، قاراگوز ءوز ءۇيىن جىلداعى قونىپ جۇرگەن جۇرتىنا تىككىزبەكشى بولىپ، اربادان ءتۇسىپ، سول جەردى ىزدەدى. اقىرى تاۋىپ توقتاپ، اينالاعا قاراعاندا، تومەنگى جاقتا - وزەن بويىندا، ءبىر توعايدىڭ كولەڭكەسىندە دوعارۋلى تۇرعان تراشپەڭكەنى كوردى. و دا وسى جەرگە كوشىپ كەلەتىن ءبىر اۋىلدىڭ الدىن وزىپ كەلگەن ادامدارى بولۋ كەرەك. قاراگوز ۇيىقتاپ جاتقان مۇقاشتى وياتپاي، جالعىز ءوزى اياڭداپ، ءارلى-بەرلى جۇرىڭكىرەي ءتۇستى; اياعى ءالسىز... دەنەسىن زورعا الىپ جۇرەدى. بەلگىسىز تىلەك قيناعان كوڭىل توقتالماي، جىڭىشكەلەپ شانشادى. ەسكى جۇرتتى وزەن جاعاسىنا جاقىنداي بارىپ، تەگىس كورىپ، ەندى ارباعا قاراي جۇرۋگە اينالعاندا، قاراگوز ارت جاعىندا، توعاي اراسىندا ساقىلداپ كۇلگەن جاس داۋىستى ەستىدى. بۇرىلىپ ءبىراز تۇرىپ، توعايعا قاراي ءجۇردى. كولەڭكەلى بيىك توعايدىڭ ءىشى راقاتتى... سۇلۋ... جاس توعايدىڭ سالقىنى جايلى تىنىشتىعىمەن دەنەنى ماس قىلىپ سەندەلتكەندەي. توعايدىڭ شەتىنە كىرگەندە، قاراگوز جىلدا وسى قونىسقا كەلگەندە، ەستىپ جۇرەتىن داعدىلى بۇلبۇل داۋسىن ەستىدى... بۇعان شەيىن جىڭىشكەلەپ ەستىلسە دە، ەلەڭ قىلا قويعان جوق ەدى. ەندى تىڭدادى: ەلسىز تاۋدىڭ ىشىندە، يەسىز قونىستا ماڭگى جاستىق، ماڭگى جاراستىق جىرشىسى - كىشكەنە بۇلبۇل سايرايدى... جاراتىلىستىڭ قىزىعىنا قوشەمەت ايتۋمەن بىرگە، جايىن تاۋ، جارالى جارتاستىڭ جالعىزدىق كۇيىن دە شەرلەندىرىپ قوسادى. كەي كەزدە يەسىزدىك پەن قۇلازىعان تىنىشتىقتىڭ كۇيى سياقتانادى. كەيدە وزەك بويىندا كۇرسىنىپ سوققان جەلدەي، جىبەك ءجىبى سياقتى جىڭىشكە داۋسىن ءجۇز بۇرالتىپ سۋىلداپ، ىسقىرادى... ءتىلسىز تابيعاتتىڭ جۇرەگىن ۇزگەندەي بولىپ، شانشىلىپ قادالادى. ءبىر كەزەك جارىق ايلى ءتۇن ورتاسىندا قالىڭ تاۋدىڭ ىشىندە الىستان ەستىلگەن كوپ كىشكەنە قوڭىراۋلارداي بولىپ، جارتاسپەن جاڭعىرىعىپ دىرىلدەيدى. تاعى ءبىر ساتتە قاراگوز جۇرەگىنىڭ قايعىسىن ايتقانداي بولىپ، ۇزاق مۇڭمەن ىرعالىپ، شۇباتىلىپ تامىلجيدى. ەلسىزدە جالعىز ءوزى ءجۇز تولعانىپ جىرلاعان بۇلبۇل قاراگوزدىڭ ۇزاق جىلعى قايعىسى مەن جايىن تابيعاتتىڭ يەسىزدىگىن جىر قىلعانداي. قارالى ايەلدىڭ سۇلۋلىعىن قوشەمەتتەگەندەي. بۇ دا سەزىم كۇيىن شەرتەدى. ونسىز دا قايناپ جۇرگەن قاندى ءبىر توڭدىرىپ، ءبىر ىسىتىپ، قاراگوزدىڭ جۇرەگىن قىسىپ ەنتىكتىرەدى. «اتتەڭ، قارا جىلانداي ءناپسى!.. نە كۇيگە ۇشىراتاسىڭ؟ قايدا اپاراسىڭ؟» دەي ءتۇسىپ، قاراگوز بۇلبۇلدى تىڭداپ، توعايدىڭ ىشىنە كىرىپ قالىپتى. ءبىر مەزگىلدە باعاناعى ەستىلگەن اشىق كۇلكى تاعى ەستىلدى... بۇل ۋاقىتتا جاقىننان شىقتى... ەكى كۇلكى... ءبىرى - جاس ايەل، ءبىرى جىگىت بولۋعا كەرەك. قاراگوز جاڭىلعان جوق. الدىندا - قالىڭ اعاشتىڭ ساياسىندا جىڭىشكە وزەكتىڭ قاسىندا قاراگوزگە سىرتىن بەرىپ، ءبىر قىز، ءبىر جىگىت قۇشاقتاسىپ ويناپ وتىر... بۇلار قاتتى داۋرىعىپ كۇلەدى. قۇشاقتاسقان قالپىندا قاتار جىعىلا كەتىپ، قۇمارلىقپەن سۇيىسەدى. قاراگوزدىڭ ەكى كوزى ءتۇنجىراپ، جاسقا تولىپ، ەكى بەتىن ەرەكشە ىستىق قان باسىپ كەتتى. تاماعى كەبىرسىپ، قىلعىنىپ جۇتىنادى. تازا اپپاق  كويلەكتىڭ سىرتىنان قارا جەلەتكە كيگەن جاس جىگىتتىڭ ۇزىن بۇيرا شاشى بار. سونداي جاراستىقپەن كيىنگەن قۇمار جاس قىز. ەكەۋى قۇشاقتاسىپ جانتايعاندا، جالاڭاش اياقتارى وزەن سۋىنا مالىنىپ، سالقىن سۋمەن شالپىلداتىپ وينايدى... بۇلار قاراگوزدىڭ اعايىنى ىسماعۇل اۋىلىنىڭ جاستارى. جاس جىگىت - قىزدىڭ قايىنداپ كەلىپ جاتقان كۇيەۋى... وقىعان، سۇلۋ جىگىت. جازداي وسى ەلدە بولاتىن... بۇلاردى اتالارى ەركىمەن جىبەرىپ، جالعىز قىزدىڭ قىزىعىن ەركىنشە قىزىقتايتىن. قاراگوز تانىدى. بىراق ىشتەگى قارا جىلان (قاراگوز بۇل سەزىمىنە وسىنداي ات قويعان) ومىرىندە بۇل كۇنگە شەيىن بولماعان اساۋلىقپەن ءجۇز تولعانىپ يرىلەدى... بويى ۇيىپ كەتتى. قالىڭ جاپىراقتىڭ اراسىندا ۇندەمەي، كوزىن الا الماي قاتىپ تۇرعاندا، ىستىق جاس اعىپ-اعىپ بارادى... ءبىرتالاي تۇردى. دەنەنى ەرەكشە ىستىق سەندەلتىپ كەتكەندە، دۇنيە قاراۋىتىپ، اينالىپ بارا جاتقانداي بولدى... بىراق قۇلاعان جوق. زورعا ەسىن جيىپ، قايتا تۇزەلگەندە، ىشىندە كۇشتى نامىس پەن جىگەر قايناعانداي بولىپ، السىرەپ، ۇيىپ كەتكەن دەنەسىن قايتا جيىپ، بيلەپ الدى. كوزدىڭ قۇرتى سياقتانعان ماس جاستاردى سول ورنىندا قالدىرىپ، قايتا اينالىپ ءجۇرىپ كەتتى. اۋىل قوندى. بۇرىنعىسىنشا جاڭا قونعان ەل كوپ ابىگەردىڭ ارتىنان تىنىشتىق الىپ جايلاندى. جارىق ايلى ءتۇن جىلجىپ كەلدى. كۇندىزگى تولقىنتقان وي ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ تۇنگە جەتكەن. باسىلعان ۋاقىتىندا قاراگوز: «بۇل ەكى جىلدان بەرى ءبۇيتىپ قيناعان سوقتى... ءالى دە قايتا اينالىپ سوققانى شىعار. ولەيىن - ولسەم دە شىدايىن!..» دەپ كۇرسىنگەن قايعى ىشىندە تاعى بەكىندى. توسەككە جاتىسىمەن قاراڭعىلىق قايتا وينادى. قارالى كۇڭگىرت كوڭىلدى، كۇندىزگى كورگەن سۋرەت نەشە ءتۇرلى قىزىلدى-جاسىلدى پىشىنگە ءمىنىپ كەلىپ، مازاقتاپ قيناي باستادى. ءاربىر جاڭا سۋرەت جاڭا كەلگەن ازاپتاي جاندى قىسىپ، جۇرەكتى ينەمەن شاباقتاعانداي بولادى. ساعىمدى تىلەكتىڭ قارا جىلانداي جات بولىپ كەتكەن سەزىمى، بىرەسە بەلگىسىز سۇلۋ جىگىتكە قاراگوزدى قاتتى قىسىپ، قۇشاقتاتقانداي بولادى. ماس قىلىپ ەلتىتىپ، تاماعىنان سۇيگىزگەندەي. بىرەسە ۇستىنە، بارلىق دەنەسىنە اۋىر سالماعىن اكەپ سالعانداي. بىرەسە دىرىلدەگەن ءدامدى، ءتاتتى سۇلۋ سىبىردى ەستىرتكەندەي. شىدام بىتكەندەي... جۇرەك ەزىلىپ بارا جاتقانداي... قاراگوز كورپەسىن سىلكىپ تاستاپ، قاتتى كۇرسىنىپ داۋىستاپ: - اللاي، تۇنشىقتىم عوي!.. قۇداي-اۋ، مۇنشا نەگە سورلى ەتتىڭ؟! - دەپ، قايناپ قىزعان قانمەن، قايدا بارارىن بىلمەسە دە، ۇيدەن اتقىپ شىعىپ كەتتى. اۋىل ۇيقىدا. جارىق ايدىڭ قالعىتقان ساۋلەسىندە جەڭىل كۇرسىنىپ، تىنىس الادى. جاندى جەگەن ازاپپەن قينالىپ شىققان قاراگوزدى بىلگەن جان جوق... ول جالاڭ اياق قالپىندا ۇستىندەگى جالعىز كويلەگىمەن، تارقاتىلعان قارا شاشى ارقاسىنا جايىلعان قالپىنشا، توعايعا قاراي جۇرەدى. بۇل ۋاقىتتا قاراگوز ەرەكشە سۇلۋ. ونى قيناعان دەرت ءالى دە باسىلماي، قايناپ كەلەدى. جۇرەكتەن شىققان جاۋىز دۇشپاننان قۇتىلۋ ءۇشىن، جاس ايەل بەلگىسىز ەم ىزدەيدى... قازىرگى ءتۇن سالقىنى ىستىقتاپ، كۇيگەن دەنەسىنە ازعانتاي دا سەزىلمەيدى. قاراگوز كۇرسىنىپ، جىلاپ كەلىپ، ەكى اياعىن تىزەسىنە شەيىن جالاڭاشتاپ، سۋىق سۋعا باتىرىپ، جيەككە جارىم دەنەسىمەن قۇلاي كەتتى. اق دەنەسى اشىلىپ، قارا شاشى تەگىلە جايىلىپ جاتىر. جۇرەكتە بەلگىسىز قۇمارلىق قاراۋىتىپ شىعىپ، ءجۇز تولقىتىپ بارادى. سول مۇينەتتە باس جاعىنان: - قاراعىم، قاراگوز، نەمەنە؟ - دەگەن ءۇن شىقتى. ءسوزىن ۇققان جوق، كىمنىڭ ءۇنى ەكەنىن دە اڭعارعان جوق. بەتىنە دە قاراماستان، قولىن شالقاسىنان سوزىپ، بۇلعاعانداي بولىپ: «كەلشى بەرى!» دەدى. كەلە بەرگەن كىسىنى وزىنە قاراي جىعا قۇشاقتاپ، قۇشىرلانا تىستەپ سۇيە باستادى... دۇنيە قۇمارلىق ماستىعىنا باتىپ، كوزدەن ءوشىپ بارادى... دەنەدەگى جىلاندار ەندى قۋانا ويناق سالادى. بۇل كۇيدىڭ كىنالىسى بولات ەدى... 1925 جىل.

شەرحان مۇرتازا. 41 جىلعى كەلىنشەك

-  سەن مەنى تانىماي قالدىڭ با، نەگە ۇندەمەيسىڭ، ماقسۇت؟

ول ءتىل قاتپادى. بوساعادا تۇردى دا قويدى.

-  ءبىر-ءبىرىمىزدى كورمەگەلى وتىز جىلعا جۋىق بولدى، ماقسۇت. سەن سوعىسقا كەتكەندە، مەن جيىرما سەگىزدە ەدىم عوي.

ول ۇندەمەدى.

-  قارتايدىم، ماقسۇت. ال سەن ءدال وسىدان وتىز جىل بۇرىنعى قالپىڭدا قالىپسىڭ.

ول ۇندەمەدى.

-  تانىمادىڭ با، ماقسۇت؟ مەن حاديشامىن عوي! سەنى انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ وتىر ەدىم. جۇرت كورسە، سەنى مەنىڭ بالام دەر. سەن، ءسىرا، سول سوزدەن قورقىپ تۇرسىڭ عوي.

ول  ۇندەمەدى.

-  بوساعادا تۇرعانىڭ قالاي، ماقسۇت! تورگە شىق، ءوز ءۇيىڭ عوي.

حاديشا ماقسۇتتى قولىنان ۇستاپ تورگە الىپ شىقپاق «بولىپ، ىلگەرى اتتايىن دەپ ەدى - ورنىنان قوزعالا المادى. ارادا ەكى ادىم جەر، بىراق الىپباس اسۋ سياقتى. جىلىك-جىلىگىنە قورعاسىن قۇيىپ، جەرگە قاعىپ قويعانداي تىرپ ەتۋگە دارمەن جوق.

ال ماقسۇت تابالدىرىقتا ءالى تۇر.

-  سەنىڭ كەلگەنىڭ جاقسى بولدى، ماقسۇت،- دەيدى حاديشا.- تۋىسىڭ شالابايدىڭ قورلىعىنا شىداي الماي، سەنى ايقايلاپ تۇرىپ شاقىرىپ ەم، ەستىگەن ەكەنسىڭ... شالابايدىڭ بىلتىر كۇيەۋگە تيگەن قىزى توركىنىنە تۇسە كەلىپتى. ول قىزدى سەن كورگەن جوقسىڭ، مۇندا تۋعان بالا عوي. قاعىنىپ، بىلتىر بايعا قاشىپ كەتكەن. شالاباي قىزىنا: «ەندى سەنىڭ ولىگىڭدى عانا كورەيىن»،- دەپ ەدى، ءبا-

لەنى مە، قۇداسى باحۋات نەمە ەكەن. شالابايدىڭ كومەيىنە تاس تىعىلعان كاسقىرداي بولدى دا قالدى. تاس قاۋىپ، تاپقانىڭدى يت جەگىر. مەيلى عوي، قىز - جات جۇرتتىق. كۇلاي تۇرماق، سەنىڭ جالعىز قىزىڭ جانار دا الدەقاشان تۇرمىس قۇرىپ، بالالى-شاعالى بوپ كەتكەن. «قولىما كوشىپ كەل، جالعىزدان-جالعىز قايتىپ وتىراسىڭ» دەپ مىڭ ايتىپ جالىندى - بارمادىم.-«ماقسۇتتىڭ ءۇيىنىڭ ءتۇتىنى وشپەسىن - وتىرامىن وسىندا»،- دەدىم.

وي، الجىعان باسىم، ءبىردى ايتىپ، بىرىنە كەتكەنىم... ءبارى اناۋ شالابايدىڭ قىزى كۇلايدان شىقتى عوي. كۇلاي كۇيەۋىمەن كەلىپ ءتۇستى. اۋىل بولىپ جيىلدىق. كۇيەۋ مەن كۇلاي الىپ كەلگەن قورجىننىڭ اۋزىن اشامىن عوي دەپ وتىرعانمىن. اتا جاعىنان العاندا، مەنەن جاقىن كىمى بار شالابايدىڭ؟ اتالاستان وسى ماقسۇتتىڭ ۇيىنەن جاقىن ەشكىمى جوق قوي، بىلە-بىلسە. بىلمەدى. ايدالاداعى اقشاي كەمپىر ۇستادى قورجىننىڭ اۋزىن. اقشاي كەمپىردىڭ بۇگىندە مۇرنىنان ەسەكقۇرت تۇسەدى. شالى قاسىندا، ءۇش بىردەي كەلىنى قىزمەتىن ىستەپ تۇر. شيفرلەپ سەگىز بولمەلى ءۇي سالدىرعان، بالالارىنىڭ باس-باسىنا موتوتسيكلى بار. شالاباي شىركىن، سەنىڭ ءىنىڭ، مەنىڭ قاينىم عوي، قايىن بولماي قاتا قالعىر، قورجىندى ماعان ۇستاتۋعا جارامادى.

بۇرىن ءبىر قۇدايدىڭ باسقا سالعانىنا كونىپ، جوقشىلىقتى دا، توقشىلىقتى دا كورىپ، كوندىككەن باس قوي مىنا باس. بىراق اناۋ قورلىققا شىدامادىم:

-  ءاي، شىراق،- دەدىم شالابايعا،- ارۋاق اتىپ كەتپەسىن،- دەدىم.- ەگەر ماقسۇت بولسا، مەن كىممىن؟ حاديشا بولار ەدىم، الدىمنان كولدەنەڭ جۇرمەس ەدىڭ سەن شىرىك،- دەدىم. ماقسۇت جوق بولعان سوڭ، مەن سياقتى جەتىم كەمپىردى ەلەمەيسىڭ،- دەدىم. ارۋاق اتقىر بولماساڭ، اناۋ اقشاي كىم، مەن كىم؟- دەدىم.- ءجون بىلمەيتىن قانداي كورگەنسىز ەدىڭ،- دەدىم.- تۇقشيىپ، تومەن قاراپ، جەر شۇقىلايدى، جەرگە كىرگىر.

ال، الگى اقشاي قۇتىرسىن.

-  الدى-ارتىنىڭ ءبارىن جالماعان قاقباس،- دەدى مەنى.- ءولىپ قالماي جاپادان-جالعىز نەعىپ وتىرسىڭ. قورجىننىڭ اۋزىن ۇستاعان سەنىڭ نە تەڭىڭ، قاقباس،- دەدى.

-  ءاي، اقشاي،- دەدىم مەن دە. قانىم قارايىپ كەتتى.- الدى-ارتىمدى جالماپ، جالماۋىز بولايىن دەپ قۇدايدان تىلەگەن جوقپىن،- دەدىم. ماقسۇت كوپپەن بىرگە اسكەر كەتتى. سەنىڭ بايىڭ قۇراقباس قۇساپ اسكەردەن قاشىپ، ءۇش جىل بويى تاۋدا تاعى بوپ جۇرگەن جوق دەدىم. قىزىم جانار بولسا، تۇرمىسقا شىقتى، قۇدايعا شۇكىر، قازىر بالالى-شاعالى،- دەدىم. ءوزىم بولسام، ماقسۇتتىڭ وتىن وشىرمەي، ءتۇتىنىن تۇتەتىپ   وتىرمىن.   «قىرىق  جىل قىرعىن بولسا دا - اجالدى ولەدى». كەبەنەك كيگەن، ايتەۋىر، ءبىر كەلەدى. ماقسۇت ۇيدەن كەبىن كيىپ اتتانعان جوق قوي،- دەدىم. ونى مەن سەمىز دەپ سويعان جوقپىن، ەتتى دەپ ساتقان جوكپىن، مەن قايدان قاقباس بولامىن،- دەدىم. ءسويتىپ ەم:

-  سورلىسىڭ، سورلى،- دەپ اقشاي ەرنىن شىعاردى، ەرنىڭە كۇيدىرگى شىكقىر.- تاعى وتىز جىل كۇت، كەلەدى ماقسۇت،- دەپ كەكەتتى.

-  كۇتەمىن،- دەدىم.- ءجۇز جىل كۇتەمىن،- دەدىم. ءسويتتىم دە، ىزاعا شىداي الماي، ايقاي سالىپ دالاعا اتىپ شىقتىم.

-  قايداسىڭ، ماقسۇت!-دەپ ايكايلادىم. ۇيگە ەندى كىرىپ وتىرعانىم دا وسى ەدى، سەن كەلىپ قالدىڭ، ماقسۇت. اقشاي ەندى نە بەتىن ايتار ەكەن، بالەم. كىسىمسىپ، قىزدان كەلگەن كورجىننىڭ اۋزىن ۇستاپ، دارەجەگە جەتىپ، جەتىسىپ ەدى، ەندى قارابەت بولدى، قاراڭ قالعىر...

ول ۇندەمەدى.   ءبارىن ءۇنسىز   تىڭداپ بوساعادا   ءالى تۇر:

-  نەگە ۇندەمەيسىڭ، ماقسۇت؟!-دەپ حاديشا سوڭدا شىڭعىرىپ جىبەردى.

* * *

حاديشا ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ وياندى. كادىمگى ءۇيى. ۇيدە جالعىز ءوزى. تاڭ اتىپ قالىپتى. سيىردى ساۋىپ، تابىنعا قوساتىن ۋاقىت بولىپتى.

-  شىننان تاعى دا ءتۇس پە؟-دەدى وزىنە-ءوزى.-شىننان ماقسۇت ءبىر ءتىل قاتپادى ما؟- دەدى وزىنە-ءوزى.

ال، شىندىعىندا، حاديشا اقشايدان كورگەن قورلىعىن ارىز ەتىپ ايتقاندا، سول تۇستە ماقسۇت ساي-سۇيەگى سىرقىراپ ەگىلىپ ەدى. قانشاما جۇباتۋ سوزدەر ايتىپ ەدى حاديشاعا.

بىراق ولگەندەردىڭ كوزىنەن ەش ۋاقىتتا جاس شىقپايدى. ولگەندەردىڭ ءسوزىن تىرىلەر ەش ۋاقىتتا ەسىتە المايدى.

ال حاديشا بولسا:

-  ماقسۇت تىم بولماسا تۇسىمدە كورگەندە نەگە ءبىر ءتىل قاتپادى؟- دەپ ءالى اڭ-تاڭ.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ءبىر نازىك ساۋلە

كەلتەساي رازەزىنە جولاۋشى پوەزى ءبىر-اق مينۋت ايالدايدى. ال، ەكسپرەسس توقتاماق تۇرماق، ەكپىنى باسەڭدەتپەي، جۇلدىزشا اعىپ وتەدى.

حاديشا ۇزاتىلعان قىزىنىڭ ۇيىندە قىستاي جاتىپ، ەندى اۋىلىنا قايتپاقشى بولعان. قىزى جانار مەن كۇيەۋ بالاسى جەكەن:

-  ءالى بولا تۇرساڭىزشى، اۋىلىڭىزعا بارعاندا نە بىتىرەسىز جاپادان-جالعىز،- دەگەن.

-  ە، شىراقتارىم، ءتىرى ادامنىڭ تىرشىلىگى تاۋسىلا ما. كوكتەم بولسا شىعىپ قالدى. كوك سيىردى شالاباي كورشىگە: «اۋەلى قۇداي، ودان سوڭ وزىڭە تاپسىردىم» دەپ كەتىپ ەم، بۇزاۋلايتىن كەزى ەدى، ول نە بولدى ەكەن؟ شالابايى تۇسكىردىڭ قاراسانى سۇزەگەن ەدى، كوك سيىردى ءسۇزىپ بۇزاۋ تاستاتىپ قويدى ما - قايدان بىلەيىن.

-  اپام-اي، ايتەۋىر. سول سيىردى ساتىپ جىبەرىپ، ءبىرجولاتا كەلسەڭىزشى، نە بار قارتايعاندا جالعىزدان-جالعىز. باس اۋىرىپ،   بالتىر     سىزداماي   ما   ەكەن،- دەيدى

قىزى.

-  و، سورلى قار، مەنى ارۋاق اتسىن دەپ ءجۇرسىڭ عوي. ارۋاقتاردى قايدا قوياسىڭ؟ سەنىڭ اكەڭ بار ەمەس پە ەدى، بابالارىڭ بار ەمەس پە ەدى؟ ولاردىڭ ارۋاعى ءتۇتىن شىقپاعان ۇيدەن بەزبەي مە ەكەن؟ كۇيزەلمەي مە ەكەن؟ و دۇنيەگە بارعاندا مەن ولارعا نە بەتىمدى ايتام؟ و نەسى-ەي!--دەگەن شەشەسى.

سودان حاديشانى قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى كەلتەساي رازەزىنەن پوەزعا شىعارىپ سالىپ تۇرعان. شوق تالدىڭ تاساسىنان كوك پوەزد قىرىقاياق جۇلدىز قۇرتتاي يرەلەڭدەپ شىعا كەلدى. كەلتەسايدا بيلەت تەك جالپى ۆاگونعا سا-تىلادى. سول جالپى ۆاگوندى ىزدەپ جانار مەن كۇيەۋ بالا ءارى-بەرى الاق-جۇلاق جۇگىردى. جازعىتۇرىمدا جاۋ الاتىنداي بارقىت شاپان كيىپ، كۇندىكتى شالقايتىپ، شاڭىراقتاي ەتىپ وراعان حاديشا قىزىنىڭ سوڭىنان ءبىر كۇيەۋ بالاسىنىڭ سوڭىنان ءبىر جۇگىرىپ ەسى كەتتى. اقىرى جالپى ۆاگون تابىلىپ، ونىڭ تۇتقاسىنا جارماسا بەرگەندە، پوەزد جىلجي باستادى.

كۇيەۋ بالا قورجىندى تامبۋرعا لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەنەسىنىڭ قولتىعىنان دەمەدى.

-  ويبۋ، مىنا جانىڭ شىققىر قايتەدى-ەي،- دەدى حاديشا پوەزعا ۇرسىپ.- توقتاي تۇر-ءاي... پاستوي!

ءتاڭىرى جارىلقاپ، تامبۋردا تۇرعان ءتامپىش مۇرىن ءبىر قارا قىز كەمپىردىڭ قولىنان تارتىپ، ىشكە ەندىرىپ الدى. حاديشا پوەزعا ىلىنگەنىنە شۇكىرشىلىك ايتۋدىڭ ورنىنا، بۇرقىلداپ ۇرسىپ ءجۇر:

-  ويبۋ، مىنا جانىڭ شىققىر قايتەدى، سوڭشا اكەسى ولگەندەي اسىققانى نەسى... ءاي، جانار، جەكەن-اي، امان بول، اينالايىن، اينالايىن، قاراقتارىم اشەيىن، ساداعاڭ بولايىن، شىراقتارىم اشەيىن...

كەلتەسايدىڭ قىزىل كىرپىشتەن سوكقان   رازەزى   تاعى ءبىر توپ تالدىڭ تاساسىندا قالدى.    ءوزىنىڭ  داۋسىن  ەندى جانار مەن جەكەن ەستي قويمايتىنىن حاديشا سوڭدا بارىپ ءتۇسىندى.

قىزىن قيماي، تۋماسا دا تۋعانداي بولعان كۇيەۋ بالاسىن قيماي، كومەيىنە ءبىر ءتۇيىن تىعىلىپ، كوزىنە مولتىلدەپ جاس ىركىلدى.

«قال، قال» دەپ جالىنعاندا، نەگە قالا قويمادىم، دەپ وكىنگەنىن بايقادى.

«جوق،- دەدى تاعى دا  وزىنە-ءوزى.- قايتقانىم دۇرىس.

ءبىر كۇن وتەر. ەل بار، جۇرت بار - جالعىزسىراماسپىن».

-  اپا، قايدا باراسىز؟

حاديشانىڭ تارس ەسىنەن شىعىپ كەتىپتى. الگى ءوزىن تامبۋرعا قولىنان تارتىپ شىعارىپ العان قىزدى مۇلدە ۇمىتىپ كەتىپتى.

-  قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، سەن بولماعاندا ىلىنە المايتىن ەكەنمىن،- دەدى حاديشا بەيتانىس قىزعا جالباڭداپ، ريزالىعىن ءبىلدىرىپ.- بورانتاۋعا بارامىن، شىراعىم. ءوزىڭ قايدا باراسىڭ؟

-  مەن بە؟-دەپ قىز ءوزىنىڭ قايدا بارا جاتقانىن جاڭا ويلاعانداي داعدارىڭقىراپ قالدى.- دانا-اتاعا بارامىن، اپا.

-  وندا بورانتاۋدان ارى كەتەدى ەكەنسىڭ عوي. مىنا پوەزى تۇسكىر بورانتاۋعا توقتار-توقتاماستان ءجۇرىپ كەتە مە دەپ قورقامىن.

-  قورىقپاڭىز، كومەكتەسەمىز عوي،- دەپ كۇلدى بەيتانىس قىز.

ءسويتىپ، حاديشا كەمپىردىڭ قورجىنىن كوتەرىسىپ، ءوز كۋپەسىنە ەرتىپ باردى. ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى جايعاسىپ وتىرىستى. ۆاگوننىڭ تەرەزەسىنەن ءيىر-ءيىر اقباس تاۋ پوەزبەن جارىسىپ جوڭكىلىپ جاتتى. وسى ءبىر باسىنا بۇيرا بۇلت قونىپ، اتلاس كوك اسپانمەن ايمالاسىپ جاتقان تاۋ مىنا قىزعا كورگەن ءبىر تۇستەي ىستىق، بىراق بۇلىڭعىر.

نەگە ىستىق - ءوزى دە بىلمەيدى. وسىناۋ تاۋسىلماس تاۋدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ءوزىنىڭ شەشەسى جۇرگەندەي كورىنەدى دە تۇرادى. ال، تاۋى تۇسكىر سويلەمەيدى، تاسى تۇسكىر سويلەمەيدى. ۇلى جۇمباق. وسى ما، وسى جەر ەمەس پە؟ وسىنداي كولبەڭدەگەن تاۋ ما ەدى، ساعىم با ەدى؟ تەمىر جولدىڭ بويى سياقتى ەدى. ويتكەنى اناسىنىڭ ارقاسىندا ۇيقتاپ كەلە جاتقاندا پاروۆوزدىڭ قىشقىرعان داۋسىنان شوشىپ، جىلاعانى ەسىندە. شەشەسىنىڭ ءوزىن كوتەرىپ كەلە جاتقانى انىق. ونى بىلەدى. ونان كەيىن سول شەشەسىنىڭ ارقاسىندا كەلە جاتىپ تاعى ۇيقتاپ كەتكەن بولۋى كەرەك، ارعىسىن بىلمەيدى. سودان سوڭ اپاتايىن كورگەن ەمەس. سودان بەرى تالاي جىل ءوتتى.

-  اكە-شەشەڭ بار ما، قاراعىم؟-دەدى حاديشا.

-  بىلمەيمىن.- قىز يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ كۇلەر-كۇلمەس ەزۋ تارتتى.

«بىلمەگەنى نەسى؟ دەنى ساۋ ما ءوزىنىڭ؟»- دەدى ىشىنەن حاديشا. بىراق داۋىستاپ:

-  بىلمەيمىنىڭ نە؟- دەدى.- ءوزىڭ قايدان كەلەسىڭ؟ ءۇيىڭ بار ما؟

قىز تومەن قاراپ، تەرەزەنىڭ جاقتاۋىن ساۋساعىمەن سۇرتكىلەي بەردى. حاديشا سوڭدا بايقادى، قىزدىڭ ادەمى مويىل كوزىنە جاس تولىپ، شۇپىلدەپ تۇر ەكەن.

«قۋ باسىم، قاراپ وتىرماي، بايعۇستىڭ جاراسىن قاسىپ الدىم با؟»

-  مەن دەتدومدا ءوستىم، اپا،- دەدى قىز ەندى ەزۋ تارتپاق بولىپ.

- ە، بايعۇس-اي،- دەدى حاديشا كوڭىلىنە كەلەدى-اۋ دەپ ويلاپ جاتپاي. سوڭان سوڭ ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي، لەزدە قاتقىل ۇنمەن، جۇلىپ العانداي:

-  قاي جەردىڭ جەتىمحاناسى؟- دەدى.

-  و اپا، كوپ. دانا-اتادا دا بولدىم، جاسىلكەنتتە دە بولدىم، ماۋەلىدە دە بولدىم. كوپ...

حاديشا ەندى مىنا قىزدى جاڭا كورگەندەي، ەجىرەيە قاراپ:

-  اتىڭ كىم؟-دەدى.

قىز بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرگىسى كەلمەگەندەي، قاسىن كوتەرىپ، سىزداڭقىراپ قالدى دا، ۇلكەن كىسىنىڭ ساۋالىن جاۋاپسىز قالدىرماستان:

-  ۆاليا،- دەدى.

-  تەك، «بالەسى» نەسى؟!

-  «بالە» ەمەس، ۆاليا،- دەپ كۇلدى قىز.

-  جەتىمحانادا ورىسشا بوپ كەتكەنسىڭ عوي، ايتپەسە اكە-شەشەڭ قويعان قازاقشا اتىڭ بار شىعار؟

شي بارقىتتى ۇستىنە قاباتتاپ كيە بەرگەن مىنا كەمپىر ەندى ۆالياعا ۇناماي قالدى. «الگىندە مەن بولماسام، پوەزعا ىلىنبەي دە قالار ەدى، ەندى وكتەم-وكتەم سويلەۋىن»،- دەدى ىشىنەن.

ال، حاديشا قىزعا سۇقتانا قاراعانىن قويمادى. ۆاليا مۇنىسىن ۇناتپاي تەرەزەگە بۇرىلدى. باسىنا شاراداي اق شاڭقان كۇندىك وراعان مىنا كەمپىر قادالىپ قاراي بەرگەن سوڭ: «ەسى دۇرىس پا ءوزىنىڭ؟» دەگەن كۇدىك تە كەلدى.

ۆاليا شىداي الماي ورنىنان تۇرىپ كەتتى. ۆاگوننىڭ قارسى جاق تەرەزەسىنە بارىپ، اينەككە بەتىن باسىپ شاقپاقتاۋ جوتاسىنان ارى اسپانعا نايزاداي شانشىلعان الاتاۋعا قارادى. جۇرەگى ءدىر ەتتى.

پوەزد شاقپاقتاۋدىڭ بيىگىنەن ەڭىسكە قاراي ەڭىرەي جونەلدى. حاديشا شي بارقىت بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان پاپيروس الىپ، كوريدورعا شىقتى. شىلىمدى تۇتاتىن، سونگەن شىرپىنى     شيشاقپاقتىڭ     قورابىنا   قايتا سالىپ قويدى.

«كەمپىر باسىمەن تەمەكى شەگۋىن»،- دەدى تەرىس اينالىپ.

حاديشا    قىزدى    يىعىنان    تارتىپ،   وزىنە   قاراتىپ الدى.

-  ءاي، بالە.

-  بالە ەمەس، ۆاليا.

-  ءۋاليا بولساڭ بولا عوي. كەمپىر باسىمەن شىلىمى نەسى دەپ تۇرسىڭ با؟ گەرمان سوعىسىنان بەرى تاپقان ونەر عوي. قازىر بورانتاۋعا كەلەمىز. ءبىزدىڭ وجەتتە زۋايدا دەگەن كەمپىردىڭ باياعىدا جەتىمحاناعا وتكىزگەن قىزى جوعالىپ كەتىپ ەدى. سەن سول ەمەس پە ەكەنسىڭ دەپ كەلەمىن. بىراق ونىڭ اتى باسقا سياقتى ەدى.

-  مەنىڭ شىن اتىم بەلگىسىز،- دەدى قىز جۇلىپ العانداي.-ۆاليا دەپ دەتدومدا قويعان. زۋايدا، زۋايدا... ەستىمەگەي سياقتىمىن.

-  زۋايدا بايعۇس اناۋ ءبىر جىلى قىزىن دانا-اتاداعى جەتىمحاناعا اپارىپ وتكىزگەن ەكەن، قايتىپ بارسا - باسقا قالاعا اۋىستىرىپ جىبەرىپتى. سودان كوز جازىپ قالدى عوي. ءتىرى بولسا، سەن سياقتى بويجەتكەن شىعار.

-  ا، ءسىزدىڭ اۋىل قايدا؟

-  ءبىزدىڭ «وجەت» پە؟ مىنا تاۋدىڭ ەتەگى عوي. بورانتاۋدان روۆناي ون شاقىرىم. وسى سەن ءبىزدىڭ زۋايدا بالەگە ۇقسايتىن سياقتىسىڭ-ەي؟

«قۇداي-اۋ،- دەدى قىز،- شىنىمەن وسىنىڭ ساندىراعى كەلسەشى».

-  ءاي، ءۋاليا،- دەدى كەمپىر پاپيروستان سوڭ داۋسى اشىلعانداي ساڭقىلداپ.- وسى سەن شايتان ءبىزدىڭ زۋايداعا ۇقساپ بارا جاتقان سياقتىسىڭ. و دا جاس كەزىندە سەندەي قارا دومالاق ەدى. قازىر ۇرىسقاق قارا كەمپىر بولدى عوي. سەن ءادىرىسىڭدى جازىپ بەرسەڭشى، زۋايدا سەنى ءوزى ىزدەپ بارسىن. موجيت بيت، سوڭىڭ جوعالىپ كەتكەن قىزى شىعارسىڭ. بىراق ونىڭ اتى باسقا سياقتى ەدى...

قىز تاعى دا تاۋ جاققا قارادى. تانىس سياقتى. «قاشان كورىپ ەدىم؟- دەدى. الدە جاي ەلەس شىعار. ەش ۋاقىتتا مۇنداي تاۋ كورمەگەن شىعار. قيالدا نە كورمەيسىڭ، قيالدا بۇدان دا بيىك تاۋلار بولادى. ال اناسى ماسكا كيگەن ادام سياقتى. بەت-اۋزى اق جاۋلىقپەن شاندۋلى ما ەدى - ەش بەلگى ەسىندە جوق.

-  اپا، مەن سىزبەن بىرگە بارامىن «وجەتكە»،- دەدى ۆاليا.

حاديشا سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي، قىزدىڭ بەتىنە باعجيا قاراپ ءسال تۇردى. سوڭان سوڭ:

-  الدا، اينالايىن-اي، ساعىنعان ەكەنسىڭ عوي،- دەدى.

* * *

ولار بورانتاۋ رازەزىنە ءتۇسىپ، «وجەتكە» باراتىن كولىك قاراستىرىپ ەدى، ەشتەڭە تابىلمادى.

-  اپا، ون كيلومەتر دەگەن نە، جاياۋ كەتە بەرەيىك، قورجىندى ماعان بەرىڭىز،- دەدى ۆاليا.

-  الدا، اينالايىن-اي! تۇڭىلمەگەن ەكەنسىڭ عوي. سوعىس باسىلعالى قانشا جىل - مەن دە تۇڭىلگەن جوقپىن. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ قوجايىنى كەتكەلى قاشان! الدەقاشان سۇيەگى قۋراپ قالدى ما دەيىن دەسەڭ - كوز كورگەن جوق، كوڭىل سۋىعان جوق. موجيت بيت، ءتىرى شىعار...

رازەزدىڭ قىزىل ءۇيى - ايدارلى اتەش سياقتى. اينالاسىن قورشاپ شوعىرلانا قالعان الاسا اق ۇيلەر - اق مەكيەندەر ارتتا قالدى. «وجەتكە» قاراي بۇرالاڭداپ، سايعا ءتۇسىپ، سايدان شىعىپ قارا جول جاتتى.

سايلاردىڭ بەتەگەلى بۇلىمدارى ءبىر جەرى تاقىر، ءبىر جەرى اشاڭ جاسىل - توزعان دوقاباداي. بايشەشەك جۇمىرتقا جارىپ شىققان بالاپانداي قايدان، قايدا كەلگەنىن بىلە الماي، اڭ-تاڭ قالىپ تۇرعان سياقتى. قارتاڭ-قۇلاقتىڭ جاپىراعى تىربيىپ-تىربيىپ، ولەرمەنشە تىرىسىپ، وزگە ءشوپتىڭ ءورىسىن تارىلتىپ، جايىلىپ بارادى ەكەن.

اسپاندا بوزتورعايلار، توسكەيدە تراكتورلار ءبىر-بىرىمەن ايتىسىپ تۇرعان كەز ەكەن.

كوكتەمنىڭ ساۋمال اۋاسى تىنىسىن كەرنەپ كەتكەندەي، ۆاليا تۇشكىرىپ-تۇشكىرىپ جىبەردى.

-  اققۇش جارەكىم-اللا!- دەدى حاديشا.- قورجىن داۋاي، سەن شارشاعان، قىزىمكا.

ليمون تۇستەس سارى كوبەلەك بۇلاردان وزىپ تا كەتپەي، قالىپ تا قويماي، قاپتالداسىپ، قالت-قۇلت ەتىپ ۇشتى دا وتىردى. اناسىن ىزدەگەن ادامعا جول كورسەتىپ، سەرىك بولعىسى كەلگەندەي.

سايدىڭ قاباعىندا قارىندارى شەڭبىرەك اتىپ، جەلىندەرى جەر سىزىپ، سيىرلار جايىلىپ ءجۇر ەكەن. ءجۇنى ءالى تۇسپەگەن جۇدەۋ كوك ەسەككە مىنگەن باقتاشى رازەزدەن جاياۋ كەلە جاتقان ەكى ايەلگە كوزىن قولىمەن كولەگەيلەپ كوپ قارادى.

«وسىنىڭ ءبارىن مەن ءبىر كەزدە كورىپ ەم،- دەدى قىز وزىنە-ءوزى.- مىنا شاربى بۇلتتى، كوگىلدىر اسپاندى، مۇنارلى بيىك تاۋدى، قىلتيعان بايشەشەكتى، ماڭقيعان سيىرلاردى، تەرەڭ سايلاردى بۇرىن ءبىر كورگەن سياقتى. ءسىرا، تۇسىندە شىعار؟»

قىزدىڭ كەۋدەسى دۇرسىلدەپ، الگى «وجەتكە» تەزىرەك جەتكىسى كەلدى.  قوداس ءجۇندى كوك ەسەك مىنگەن باقتاشى تىماعىن باسا كيىپ الىپ:

-  وۋ، حاديشامىسىڭ؟ ات-كولىك امان با؟-دەدى.- كوك سيىرىڭ بۇگىن-ەرتەڭ بوشالايدى-اۋ، ءسىرا. قاسىڭداعى قاي بالا؟

-  بۇل - باياعى زۋايدانىڭ جوعالىپ كەتكەن قىزى كورىنەدى.

باقتاشى ەندى تىماعىن جوعارى كوتەرىپ قويىپ قارادى.

-  و، اينالايىن،- دەدى،- ءتىرى، بار ەكەنسىڭ عوي. قايران، مامبەت جاكەمنەن قالعان جادىگەر ەكەنسىڭ عوي.

«مەن ءبىر كەزدە بۇل شالدى دا كورگەنمىن»،- دەدى ۆاليا.

-  زۋايدانىڭ باياعىدا جوعالىپ كەتكەن قىزى تابىلىپتى، حاديشا الىپ كەلە جاتىر ەكەن،- دەگەن حابار «وجەتكە» لەزدە جەتىپ، تاراپ كەتتى.

زۋايدانىڭ ۇيىنە كەمپىرلەر مەن بالالار تولىپ قالدى. زۋايدا قىزىن كورمەي جاتىپ اڭىرادى-اي دەيسىڭ.

-  ولگەنىم ءتىرىلىپ، وشكەنىم جاندى ما، جۇرتىم-اۋ! اينالايىن، ءشامشيا-اۋ، اداسىپ قالعان اناڭدى اقىرى تاپتىڭ با، قۇلىنىم؟!.

-  ە، بايعۇس، قايتسىن،- دەدى كەمپىرلەر.

-  ويباي-اۋ، قىزىنىڭ اتى ءشامشيا ما ەدى؟

-  اپىر-اي، ۇمىتىپ تا قالعان ەكەنبىز عوي.

ۆاليا وزىنە قۇشاق جايا، كوزىن تارس جۇمىپ الىپ، اڭىراپ كەلە جاتقان اق كيمەشەكتى كىشكەنتاي قارا كەمپىرگە قاراپ سوستيىڭقىراپ قالدى.

كەمپىر كەلىپ، باس سالىپ، قوس يىعىنان ايقارا قۇشاقتاپ، بەتىنە-بەتىن تاقاپ، تەڭسەلىپ ءبىر تۇردى دەرسىڭ. ونىڭ كوزىنەن دومالاعان جاس موينىنا تامعاندا، ۆاليانىڭ دا كوڭىلى بوساپ، وكسىپ-وكسىپ جىبەردى.

حاديشا ماقتانىپ، پاپيروس الىپ تۇتاتتى،

-  جاناردىڭ اپاسى-اۋ، قايدان تاپتىڭ بۇل قىزدى؟- دەپ ابىسىندارى جابىلا سۇراپ جاتىر.

حاديشا قالاي تاپقانىن قايتالاپ شىققان. بۇل كەزدە كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، جىلاۋىن قويعان زۋايدا ءبىر ءسات ۆالياعا ءۇنسىز تۇيىلە قاراپ تۇردى دا، جۇگىرىپ بارىپ قىزدىڭ باسىنداعى جاسىل الا ۇشكىل ورامالدى جۇلىپ الدى. ادامدار اڭ-تاڭ. ۆاليا دا ساسىپ قالعان. زۋايدا ونىڭ قىرقىلعان تولقىن قارا شاشىن ساۋساعىمەن ارى-بەرى اشىپ كورىپ، باسىنان كۇدىكتى بىردەڭە ىزدەگەندەي تىنتكىلەدى.

زۋايدا سالدەن سوڭ قولىن كيمەشەگىنىڭ استىنا جاسىرىپ، تومەن قاراپ، كۇبىجىكتەپ قالدى.

-  باسە، قايدان بولسىن،- دەدى كەمسەڭدەپ.

-  ءاي، بايعۇس-اۋ، مۇنىڭ نە؟- دەدى حاديشا.

-  مەنىڭ ءشامشيامنىڭ توبەسىنىڭ ويماقتاي جەرى ەكى جاسىندا وتقا كۇيىپ قالىپ ەدى-اۋ...

-  و، تۇقىمىڭ قۇرىماسىن، تۇقىمىڭ قۇرىماعىر. جۇرت بالشىقتان بالا جاساپ الا الماي جۇرسە، باۋىرىڭا كەلىپ تىعىلعان قىزدى كەۋدەسىنەن يتەرگەنىڭ نە، سورلى! ءاي، ءۋاليا، ءجۇر بەرى، شەشە بولماي قالسىن، بۇل شەشەك العىر زۋايدا!

حاديشا ۆاليانى قولىنان جەتەكتەپ، قىستاي قۇلىپتاۋلى تۇرعان ءوز ۇيىنە قاراي اسىعا ادىمدادى. اسىقپاسا، اداسىپ بارىپ تاپقانىنان ايرىلىپ قالاتىنداي.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ورالحان بوكەي. مىناۋ اپپاق دۇنيە

"...ون ني ۆ چەم نە ۆينوۆات!

پروشۋ ۆاس، ۆەرنيتە ەمۋ

سۆوبودۋ"

(لۋيزا)

1

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جەڭىسپەن اياقتالعانىنا ون جىل تولىپ، ەلدىڭ ىرسيعان ارقاسى، تىرتيعان قابىرعاسىنا شىر بىتەيىن دەپ قالعان كەز ەدى. بۇگىندە مىقتاپ تويىنىپ كوز ەتى وسە باستاعان جۇرتتىڭ  تاۋبەسى ءالى بويىندا،- ەرتەڭدى-قاراكەش يتىرىقتاتقان جۇمىستان زارەزەپ بولىپ شارشاۋ، جۇيكە توزدىرىپ جالىعۋ دەگەندى بىلمەيتىن جانكەشتى ۋاقىتتىڭ ءوز قىزىعى - وزىندە: بالا سەكىلدى اڭقاۋ الدانعىش، ەسسىز يلانعىش; يە-يە، جۇرەكتىڭ سوعىس سالعان جاراسى ەپتەپ جازىلا باستاعان-دى. كىرشەڭ كوڭىلدىڭ قايتىپ اعارماستاي بولعان، قايتىپ جاڭارماستاي بولعان جاۋلىعى ۋاقىت جەلىنە قايتا جەلبىرەپ، باتسايىداي قۇلپىرعان، قىزىققا تولى شۋاقتى دا، شاتتىقتى شاقتارىنىڭ ءبىرى ەدى. سوعىستان سوڭعى ون جىل - وسىنا تىم از ءارى ۇزاق مەزگىلدىڭ ەنشىسىنە، قيراعان، بۇلىنگەن دۇنيەنى قالپىنا كەلتىرۋ عانا ەمەس، جىلاپ-سىقتاعان جەتىم مەن جەسىردىڭ باياعىدا، سول ورنى تولماستاي بولعان، اۋىر قايعىنىڭ، اھلاپ-ۋھلەگەن وكىنىشتىڭ وكسىگى باسىلىپ، ۋانۋى دا تيگەن. جاۋ سالعان جارا تىرتىققا اينالدى، جىرتىلعان جەرىمىز جامالىپ، اۋزىمىز اققا ءىلىندى. سوناۋ ازا مەن قازاعا تولى جىلدارداعىدان گورى اينالايىن تابيعات تا جاساپ-جاسارىپ، تۇلەپ-تۇرلەنىپ توتى قۇستاي سىلانعان. قار ەرتە ەرىگەن; كوكتەم ەرتە شىققان; كوك تەز كوكتەگەن; جىلداعىداي ەمەس 1955 جىلدىڭ قۇسى تىم-تىم ەرتە ورالعان; ال، تاۋ باسىنىڭ قارى ءالى ەرىگەن جوق، كۇنى كەشەلەرى عانا دۇمبىلەز جاتقان قىستىڭ ىزعارىن ەسكە سالعانداي كۇن ساۋلەسىمەن ويناپ، ايناداي شاعىلىسادى انە.

بيىل بۇقتىرما وزەنى شاناعىنان اسىپ، دولدانىپ، قاتتى تاسىدى. اۋىزدىعىمەن الىسقان اق ەزۋ تەنتەك، كوبىك تۇكىرگەن تولقىندار جاعالاۋدى بار پارمەنىمەن ۇرعىلاعاندا اساۋ تەپكىگە شىداي الماعان جارقاباق گۇرس-گۇرس ومىرىلادى. اسىرەسە، قۇلا تۇسپەن شوقتىعى ەڭسەلەنە موڭكىپ اققان تاۋ وزەنىنىڭ جال-جال تولقىنىنا جارماسىپ، قالقىپ بارا جاتقان بەيشارا سالىندىلاردان: قايىڭ،

تەرەك-تالداردان سۋ بەتى كورىنبەيدى - اتكوپىر. ەندى-ەندى عانا بۇرشىك اتىپ، جاپىراعىن جايا باستاعان اعاشتىڭ ءتۇپ-تامىرىمەن قوپارىلىل، تىرشىلىكتەن مۇلدە قوشتاسۋى، ماڭگى سولىپ، سەمىپ، جاعالاۋدا قۋارىپ قالارى ايانىشتى ەدى. قار قالىڭ جاۋعان جىلى بۇقتىرما  بايىپ، مايەكتەنىپ  جەتىسىپ قالاتىن. ال، تاۋ وزەنىنىڭ تاسىعانىن كورۋ - الدەبىر ۋلى-شۋلى كۇي تىڭداعانداي ايىزىڭ قانا قۋاتتانىپ، كوڭىلىڭە جەلىك پايدا بولىپ، اعىزىپ-اعىزىپ الار ارعىماق ىزدەگەندەي ەلەگىزىپ، تاقىمىڭ قىشىرى جانە راس.

سونىمەن 1955 جىلدىڭ كوكتەمى كەلدى. ماي مەرەكەسىن ۇلان-اسىر تويلاپ، ەندى جەڭىس كۇنىنە قام جاساعان شىڭعىستاي اۋىلى ۇلكەن ءبىر قاربالاستا. اسىرەسە ءبىرىنشى مايدى جاقسى قارسى الدى. قولىنا قىزىل تۋ ۇستاپ قازداي تىزىلگەن كولحوزشىلار، مۇعالىمدەر مەن مەكتەپ وقۋشىلارى بۇكىل اۋىلدى اينالىپ، دەمونستراتسياعا شىقتى. قۇندىزداي شۇباعان قىزىلدى-جاسىلدى شەرۋدىڭ سوڭىنان الا اۋىلدىڭ تامام بالا-شاعاسى ەرىپ، قىلاياعى اۋىلدىڭ قايقى قۇيرىق يتىنە دەيىن ەركەلەپ ەرمەك تاپتى. ءان ايتىلدى: وتان تۋرالى، ۇلى جەڭىس، ءبىرىنشى ماي تۋرالى. بۇدان سوڭ اعاشتان قيىپ سالىنعان ەسكى كلۋبتىڭ الدىندا، اشىق اسپاننىڭ استىندا جويقىن ميتينگ ءوتتى. اۋداننان كەلگەن كيتەلدى، حروم ەتىكتى اپپاق سازانداي سۇلۋ وكىل سويلەدى، سوندا وكىلدىڭ قاعازعا قاراماي تەز-تەز سويلەگەن ءسوزىن شىبىننىڭ ۇشقانى بىلىنبەستەي تىنىشتىقپەن ۇيىپ تىڭدادى: ارتىنان اۋىل جاستارىنىڭ كۇشىمەن دايىنداعان كونتسەرت بولدى. ءتىپتى سول كۇنى سوعىستان قايتقان سولداتتاردىڭ دا ارقاسى قوزىپ، سولتاقان دەگەن ەلۋدەگى ازامات التايدى جاڭعىرىقتىرىپ، ءان شىرقادى. بوزتورعايدىڭ ۇنىندەي شىرىلداپ شىعاتىن جىڭىشكە داۋىس كوكپەڭبەك اسپاندا دىرىلدەپ، ءىلىنىپ تۇرىپ قالعانداي، جالعىز نوقات بولىپ ماڭگىگە قاتىپ قالعانداي ەدى. بۇدان سوڭ قابىرعاسى قاۋساعان جامان كلۋبتىڭ شىرىگەن ەدەنىن تەپكىلەگەن „قىرىقاياق", „ساراتوۆ", „پولكا" دەگەن بي باستالعان. ۇزىن كويلەكتى، تىك يىقتى قىزدار شالبارىنىڭ بالاعى جەر سىزعان، شاشىن شالقايتا قايىرىپ، جىپ-جىلماعاي قىرىنعان جىگىتتەرمەن ۇزاق بيلەگەن. ايلى اسپاننىڭ استىندا ۇزاق قىدىرىپ، سىبىر-سىبىر سىرلاسقان. بۇل كۇنى ءار ۇيدە قازان كوتەرىلگەن، شىرماۋىق سالىپ، قولدان اشىتقان بال سىرانى ولەردەي ءىشىپ، ماس بولعان جانە وسىنا ماستىق وزدەرىنە سونشالىق جاراسقان. ويتكەنى ەشكىم ەشكىمنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، اتا باباسىنان ءتۇسىپ بالاعاتتاماعان ەدى-اۋ. بار بولعانى ازداپ وتىرىگىن قوسىپ، سوعىستا نەمىستى قالاي قىرعاندارىن، تىرقىراتا بەرلينگە دەيىن قۋعاندارىن، جەڭىسكە قالاي جەتكەندەرىن جىر قىلىپ ايتىسقان... ول كەزدە ايتار اڭگىمە قانداي كوپ ەدى...

سول كۇنى نۇرلان دا تاڭ اتقانشا كوز ىلمەگەن: اۋەلى ەلمەن بىرگە دەمونستراتسياعا شىققان، سودان كەيىن اپپاق سازانداي وكىلدىڭ ءسوزىن اۋزىن اشىپ تىڭداعان، سودان سوڭ ساحناعا يەگىن تىرەپ قويىپ ويىن كورگەن، بي باستالعاندا سىقسيما تەرەزەدەن سىعالاپ تۇرعان، بۇدان سوڭ اۋىل عاشىقتارىنىڭ تۇنگى وڭاشا جورىعىن اندىعان، جورتۋىل تاڭ قىلاڭ بەرە اياقتالىپ، جاۋ ءتۇسىرىپ كەلگەندەي توسەگىنە جىعىلعان; شەشەسى ۇرىسقان، ۇرىسىپ ءجۇرىپ ۇستىنە ءوزىنىڭ شاپانىن جاپقان، جان-جاعىن قىمتاعان، ماڭدايىنان سۇيگەن: „ازامات بولىپ قالدى، قۇلىنىم", دەپ سۇيسىنە كۇبىرلەگەن. تابالدىرىققا كەلىپ قالعان بوز-بالالىق شاق نۇرلانعا دا ءوزىنىڭ الاڭسىز كۇندەرىن الا كەلگەن. قىزىلاسىقتان قار كەشكەن، قاندى جىلداردىڭ اۋىرتپالىعى بالكىم ەرەسەكتەردەن گورى بالالارعا كوبىرەك باتتى دەسەك، تويىپ تاماق ءىشىپ، جارىتىپ كيىم كيمەگەن قارا دومالاق قازاق ۇلدارىنىڭ ءبىرى نۇرلان-تىن. ەسەيمەي تۇرىپ ەس كىردى، مىناۋ دۇنيەنىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن ۇلكەندەرمەن بىرگە تاتتى. ەر-ازاماتىنان ايرىلعان ءار ءۇي „تىلەۋى تەرىس جالماۋىز، اكەسىن قۇرتقان قۋ جەتىم" دەپ تاياققا جىقتى. كۇنمەن بىرگە شىعىپ، كۇنمەن بىرگە باتقان مۇگەدەك بالالىق شاق اسىرەسە اكەدەن ايرىلعاندار ءۇشىن قوش-قوشىن ەرتە ايتقان ەدى. نۇرلاننىڭ وزگە قۇرداستارىنان اناۋ دەگەن ايىرماسى باقىتىنا وراي ما، „اكەسىن جۇتقان قۋ جەتىم" دەگەن ءسوزدى ەستىگەن جوق. جامان اكەسى باسى قالقايىپ وت پەن وقتىڭ ورتاسىنان ەسەن-ساۋ ورالدى. ەسەن-ساۋ ورالعانىمەن اۋىرعىشتاي بەرەدى، قورىقشىلىعىنا ءبىر كۇن شىقسا ەكى كۇن توسەك تارتىپ جاتادى. ەسكى جارا - ءالى الىنباعان وق سىزداتادى بىلەم، قىڭقىل-سىڭقىلى كۇن وتكەن سايىن كوبەيىپ بارادى. كەي ءتۇنى كورەر تاڭىن كوزىمەن اتقىزىپ ىڭقىلدايدى، ءتىسىن قايرايدى، „العا" دەپ الاسۇرادى. ونداي ساتتە نۇرلان شىداي الماي، سىرتقا شىعىپ كەتەدى. جار جاعاسىنداعى جالعىز تەرەكتىڭ تۇبىندە بۇقتىرمانىڭ سارىنىن تىڭداپ، اۋىر ويعا باتادى. تەرەك جالعىز ەمەس ەدى، كوپ ەدى، تالايىن وزەن جالمادى، ەندىگى كەزەك وسى نۇرلاننىڭ وزىنە مەنشىكتەگەن كارى تەرەگىنە جەتكەندەي. ول تىم بولماعاندا بيىلشا قۇلاماي تۇرا تۇرسا ەكەن دەپ تىلەدى. كەيدە اۋىلعا قاراي جان ۇشىرا ەنتەلەگەن بۇقتىرمانى ارى اۋناتىپ اعىزاتىن تىلسىم كۇش ىزدەيتىن. جاردى جەگىدەي جەگەن جەمىر وزەن بىرتىندەپ اننا اپاسىنىڭ ۇيىنە جاقىنداپ قالعانى قابىرعاسىن ءتىپتى قايىستىرۋشى ەدى. وكىمەت ورناماي تۇرىپ، كوشىپ كەلگەن جالعىز ءۇي - ورىس نۇرلانداردىڭ كورشىسى، مىنە، ەلۋ جىلدان استى شاي دەسىپ بەتىنە كەلىپ كورگەن جوق. اننا-اپاسى نۇرلاننىڭ كىندىگىن كەسىپتى. كەيدە اناسى: ايتىپ وتىراتىن: „دۇڭك ەتكىزىپ تۋراسىن ايتاتىن ورىس مىنەزدى بولىپ بارادى ۇلىم. انناعا كىندىگىن بەكەر كەستىرگەن ەكەنمىن". كىندىك شەشەسىنىڭ شالى گريشا اعاي وتكەن جازدا دۇنيە سالدى، جالعىز قىزى مارۋسيا بولسا بايعا - قازاققا ءتيىپ كەتكەنىنە ءۇشىنشى جىل، كەيدە كەلەدى، كەيدە مۇلدە ات ءىزىن سالماي قويادى. سول اننا-اپاسى ايتادى: „كوكتەم بيىل ەرتە شىقتى، ىرىستى، بەرەكەلى جىل بولادى، بىراق ءولىم-ءجىتىم مول بولادى، اسىرەسە قاريالار قيراپ، قىرىلادى". ونى ەستىگەن جۇرت شامدانىپ „مىستان كەمپىردىڭ جاعى قارىسسىن، قارا باسىنا كورىنسىن" دەپ دولدانىپ، ءوز وتىنىڭ باسىن ءوزى سابالايدى. گريشا اعايدىڭ قالاي ولگەنى نۇرلاننىڭ ءالى ەسىندە. شىڭعىستاي اۋىلىنداعى جالعىز ۇستا شال قايىڭنان شانانىڭ باسىن ءيىپ وتىرعان جەرىندە ءجۇرىپ كەتىپتى. ونىڭ و دۇنيەگە جىم-جىرت اتتانىپ كەتكەنىن بىلايعى ەل بايقامايدى، ويتكەنى ول وتە ۇيقىشىل شال ەدى. سوعىس كەزىندە پىشەنشى ايەلدەردىڭ شالعىسىن شىڭداپ وتىرىپ، نە بولماسا ماياعا ءشوپ اپەرىپ تۇرىپ، نەمەسە قاز باۋىزداي بەرىپ قالعىپ كەتەدى ەكەن. ءبىر كۇنى نۇرلاننىڭ ۇيىنە بۇلان-تالان اشۋلانىپ اننا-اپاسى كىرەدى. گريشا اعايدى بالاشا دەدەكتەتىپ، قولىنان جەتەلەپ العان: „ەي، قۇداي كورشى،- دەدى،- ەلۋ جىل وتاسقان شالىممەن بولىنەيىن دەپ سەندەردى كۋالىككە تارتا كەلدىم. قىرمانعا استىق ۇشىرايىن دەپ كەتسەم قارا باسىپ جالعىز ساماۋىرىندى ءبۇلدىرىپ تاستاپتى. وتتىعىنا تولتىرىپ تۇرىپ شوق سالعان دا، شاي قۇيىپ ىشەم دەپ شۇمەگىن بۇراعان كۇيى ۇيىقتاپ كەتىپتى. سودان بارلىق سۋى سۋالىپ، قاڭسىعان ساماۋىرىن بالقىپ ىستەن شىققان. نە ىستەيمىن، اقىلدارىڭدى ايتىڭدارشى",- دەپ گريشا اعايعا الايا قاراسا، ول كىسى پەشتىڭ تۇبىندەگى ورىندىقتا قورىلداپ ۇيىقتاپ وتىر. سودان جۇلقىلاپ ءجۇرىپ، ارەڭ وياتىپ امانىندا ۇيىنە ەرتىپ كەتەدى. نۇرلاننىڭ اناسى ساندۋعاش ايتىپ وتىرادى: „بايعۇس اننا ءبىر ۇيگە قوناققا بارسا، ۇيىقتاپ قالماسىن دەپ شالىنىڭ بۇيىرىنەن تۇرتكىلەپ، سانىنان شىمشىلاپ وتىرۋشى ەدى دەپ..." سوندىقتان گريشا اعايدىڭ كولحوزدىڭ شەبەرحاناسىندا قىلجيىپ ءولىپ وتىرعانىن - ۇيىقتاپ وتىرعانعا جورىپ، ەشكىم جولامايدى. تەك كەشكە جاقىن اننا بارىپ: „تۇر قاقباس، تۇر" دەپ شالىنىڭ جاعاسىنان تارتىپ قالعاندا سىلق ەتىپ قۇلاپ تۇسەدى. اننا-اپا جان-جولداسىن قارا جامىلىپ، كوپ جوقتادى; قازاقتىڭ قاتىندارىنداي بەتىن جىرتىپ، شاشىن جايىپ جىرلاعان جوق، ءۇنسىز ەگىلدى. كىندىك شەشەسىنىڭ ءۇيىنىڭ بۇرىشىنداعى قاسىن كەرىپ، كوزىن باقىرايتقان „بوتەن شالدىڭ" سۋرەتى الدىنا شىراق جاعىپ، شوقىنىپ كۇبىرلەپ تۇرعانىن سان رەت كورگەن ەدى. كورگەن سايىن اناسىنان سۇرايتىن، سوندا ءوز شەشەسى ايتاتىن: „ول - ورىستىڭ قۇدايى، سەن ول تابىنىپ جاتقاندا بارا بەرمە، كاپىر بولىپ كەتەسىن،..." سوندا نۇرلان ايتقان: „مەنى بالالاردىڭ بارلىعى كىندىگىڭدى ورىس كەسكەن،شوقىنشىسىڭ،- دەپ مازاقتايدى". ومىرگە جاڭا كەلگەن كەزىندە باسقا ەل قۇرىپ قالعانداي كىندىگىن اۋىلداعى جالعىز ورىس ايەلىنىڭ كەسكەنىنە وكىنىپ تە ءجۇردى. ەسەيە، ەس كىرە كەلە تاعدىرىنىڭ اناۋ شۇيكەدەي كوك كوز كەمپىرگە تەلۋلى ەكەنىن، جىلبىسقى كەزىندە كوپ اۋىرىپ، شىبىن جانىن وسى ورىس ايەلى امان ساقتاپ قالعانىن ءبىلدى. وسىنشالىق   مول   مەيىرىمگە   تولى   انالىق   قارىزدان   قانداي جاقسىلىق جاساپ قۇتىلامىن دەگەن ۇياتتى سەزىم دە جۇرەگىن شاباقتايتىن-دى. اننانىڭ بۇل اۋىلدا ەمدەپ، دومداپ جازباعان ادامى از. ءتىپتى، قىستىگۇنى عانا كەلگەن دارىگەر قىزعا بارماي ساۋساعىنىڭ ۇشى قاناپ قالسا وسى كىسىگە جۇگىرەدى. بۇل اۋىلدا - شىڭعىستايدا جەمىس ەگەتىن جالعىز ءۇي - اننا مەن گريگوري اعايدىكى ەدى. تەك، اۋىلدىڭ   تامام   بالاسى   كوكتەمەي   جاتىپ   تاپتاپ،   وگورودتى اقتاڭلاقتاپ كەتەتىن. ونداي جورىققا العاشقى كەزدە نۇرلان دا قاتىسىپ ءجۇردى. ءبىر كۇنى سالقامدى جۇلا بەرگەن مۇنى گريگوري اعاي شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى دا، ۇرماي-سوقپاي اقىلىن ايتتى: „سەن بىزدىكى كىندىك بالا، وگورودتى سەن وحرانيات ەتۋىڭ كەرەك.  بۇدان بىلاي ۇرلىقتى قوي. جەمىس جەگىڭ كەلسە ءبىز ءوزىمىز دە بەرەمىز. بالا جوق، سەن جەمەگەندە - كىم جەيدى",- دەدى دە قوينى-قونىشىن كوكونىسكە تولتىرىپ بەردى. بۇل سول وقيعادان بىلاي قايتىپ وگورودقا ۇرلىققا تۇسكەندى قويعان. قازىر ويلاسا ءوز وسپادارلىعىنا ءوزى قينالادى. بىراق، بالالىققا ءبارى جاراسىمدى... گريشا اعاي ولگەن سوڭ بۇل كىندىك شەشەسىنە ءتىپتى ءۇيىر بولا تۇسكەن. ەرتەڭدى كەش وتىنىن جارىپ، سۋىن اكەلىپ بەرەدى. كەيدە جەمىس-جيدەك ەگۋگە كومەكتەستى. كەي كۇنى ورىس پەشىنىڭ ۇستىنە شىعىپ الىپ، قارالا مىسىقپەن ويناپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالاتىن. وندايدا اننا ۇيقىسىن بۇزباستان ۇستىنە شالىنىڭ قارا تونىن جاۋىپ، كۇزەتەر ەدى.  بىردە ول الدەكىم ءتۇرتىپ جىبەرگەندەي سەلك ەتىپ ويانىپ كەتتى. كوزىن ۋقالاپ اشىپ قاراپ ەدى، اننا-اپاسى اياق  ماشيناسىمەن  ءجۇن  ءيىرىپ،  اندەتىپ وتىر ەكەن. نۇرلان ءاننىڭ ءسوزىن ۇقپاسا دا اۋەنىنە تەربەلىپ، ماۋجىراپ ۇزاق جاتتى... بۇرىن ەستىمەگەن ءان الدەبىر قيالدارعا، الىس ارماندارعا جەتەلەگەندەي مۇڭلى، ءارى شالقار كەڭ. سوندا ول ءوزى كورمەگەن، تەك كارتادان عانا بىلەتىن ورىس جەرىنىڭ سىڭسىعان باي ورمانىن، جىلىپ اعار كەڭ وزەنىن، قايىڭدى شالقار شابىندىعىن كورگەندەي قيال دۇنيەسىنە شومىپ، كوزىن جۇمار ەدى. كوزىن جۇمسا دا ءبارىبىر ءجىپ ءيىرىپ، كوك جازىقتىڭ ورتاسىندا اندەتىپ وتىرعان اننا-اپاسىنىڭ اياۋلى بەينەسى وشپەيتىن. ءوز ۇيىنە قونباعان كۇنى بۇنى ەشكىم ىزدەمەيتىن: „ە، ورىس شەشەسىنىڭ ۇيىندە شىعار" دەپ كاپەرسىز وتىرا بەرەر ەدى. كورشى-قولاڭجاعى قاتىندار نۇرلاننىڭ اناسىنا: „بالاڭدى ورىس كەمپىر   دۋالاپ    قويعاننان    ساۋ    ما،  ۇيىرسەكتەپ  سول ۇيدەن شىقپايدى",- دەپ قىجىرتار ەدى. وندايدا ساندۋعاش: „جاس كەزىندە جانىن الىپ قالعان سول اننا بايعۇس، بالا قىلىپ الام دەسە دە قارسىلىعىم جوق" دەپ تيىپ تاستاۋشى ەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

2

ماي مەرەكەسىنىڭ ىستىق-سۋىعى باسىلىپ، دىردۋمەن ەكى كۇندى وتكىزگەن كولحوزشىلار كوكتەمگى قاربالاس جۇمىسقا جۇمىلا قايتا كىرىستى. بيىل قارا دالاعا كۇنباعىس ەگىپ، بۇل ەلدە بۇرىن بولماعان جاڭا  ىرىم  باستاماق.   ونى   باستايتىن  اۋداننان  كەلەتىن   ءبىر قارشاداي قىز كورىنەدى. العاشىندا شارۋاشىلىقتىڭ بۇل باستاماسىن تۇسىنبەگەن جۇرت: „نەمەنە، سوندا شەكىلدەۋىك جەيتىن بولدىق پا" دەپ ناۋمەز كوڭىلمەن كۇڭكىلدەسكەن. كۇنباعىستىڭ مال ازىعىندىق سۇرلەم ءۇشىن ەگىلەتىنىن، مۇنى جەگەن سيىردىڭ جارداي بولىپ سەمىرىپ، ءسۇتى بۇلاق بولىپ اعارىن بىلگەن سوڭ، بالالارىن جۇگىرتىپ جىبەرىپ، تۇقىمدىق داننەن ۇرلاتىپ الىپ ءار ءۇي ءوز وگورودىنا سەۋىپ تاستاپ ەدى. ۇرلىقتارى كۇنباعىستارى باس جارا اشىلارىن ەشقايسىسى سەزگەن جوق.   نۇرلاننىڭ   اۋرۋ   اكەسى   سول   كۇنباعىس   ەگىلگەن دالانىڭ قورىقشىسى.  ول كوبىنە بيىل  ونىنشى كلاستا وقيتىن ۇلى - نۇرلاندى ساباقتان بوساعان ارەدىكتە ءوز ورنىنا جىبەرىپ، اياق سۋىتادى. وسى قورىقشىلىق جۇمىستىڭ ءتىپتى ازاپ ەكەنىن اكەسى زارلاپ كۇندىز-ءتۇنى ايتىپ وتىرۋشى ەدى. مالىن بايلاۋعا، نەمەسە قوراعا قاماپ ۇستاۋعا ۇيرەنبەگەن جۇرت كەشكە ورىستەن قايتقان سيىرىن قاقتاپ ساۋىپ الىپ، باسقا ءبىر سالادى دا ەگىندىككە ايداپ قويا بەرەتىن. وڭكەي قۋ ءمۇيىز قاراسان كەلگىرلەر سالىپ ۇرىپ، قارا دالاعا، جۇمىسى بارداي موڭىرەڭدەپ جەتىپ باراتىن. تاڭ اتقانشا ارى-بەرى قۋىپ، تىرپىق قالمايدى. ابدەن ءتىس قاعىپ، قۋلانىپ العان سيىرلار بۇتا-قاراعاي، ساي-سالانى باسپالاپ تىعىلىپ تۇرىپ، قورىقشىنىڭ كوزى تايا بەرە ەگىندىككە قايتا تۇسەتىن. ءالى كوكتەمەگەن قاپ-قارا دالانى تاپاپ، ۇستىنە جۋساپ لاستاعانعا ءماز. مۇنداي قاسكۇنەمدىك سيىر ءتولى بۇزاۋعا دا جاستايىنان جۇققان. كۇنى بويعى ەرمەك - جەر تارپىپ گۇجىلدەگەن بۇقاشىعا بار بۇزاۋ، تايىنشانى قۋ. كەيدە نۇرلان ەگىندىككە تۇسكەن مالدى اكەسىنە ايتپاي قۋىپ وتىرىپ، قويشىسى جايلاۋعا كوشىپ كەتكەن يەن قىستاققا قاماپ تاستايتىن. شايپاۋ ايەلدەر وسى ۇرت مىنەزى ءۇشىن تالاي رەت قارعاپ-سىلەگەن دە. سوندا اكەسى ايتاتىن: „بۇل ءوزى سوعىستان دا قيىن بولدى عوي. مايداندا قارسى كەلگەن دۇشپاندى اتىپ تاستاي سالۋشى ەدىك. جاۋدان بەتەر قاسكوي ادامدار بار، نە اتا المايسىڭ، نە اسا المايسىڭ..." نەگە؟ ونىڭ سەبەبىن نۇرلان بىلمەيدى جانە پالەندەي باس قاتىرىپ ويلامايتىن دا.   ول  ويلايتىن  -  تەزىرەك  ەر  جەتسەم  ەكەن،  وقۋدى ءتامامداپ، اۋىلدان كەتسەم ەكەن، بالكىم ۇيلەنسەم... كىمگە؟ تاعى بىلمەيدى. ونىڭ بىلەتىنى الدەكىم مۇنى ساماسى سارعايىپ كۇتىپ ءجۇر، ساندالىپ ىزدەپ ءجۇر، ايتەۋىر ءبىر كۇنى ەكەۋى جولىعادى. ال قازىر بۇعان

ەشكىم دە ۇنامايدى. ويشا اۋىلداعى، بارلىق قىزدى ساناپ، كوز الدىنان كوگەندەگەن قوزىداي وتكىزەدى. جوق! بۇلاردىڭ ىشىندە جوق ول. سوسىن ول تاڭ اتقانشا ۇيىقتاي المايدى. دەنەسى ىسيدى، جۇرەگى ءجيى- ءجيى سوعادى، ساناسىنا قايداعى-جايداعى ورالىپ اتىپ سىرتقا شىعىپ كەتەدى. تابانىن توپىراققا باسىپ، سالقىندايدى. باسقىشقا وتىرىپ، تەلمىرىپ جۇلدىزدان تانا تاعىنعان القارا كوككە، سول كوكتەگى مايدا جۇزگەن ايعا تەلمىرەدى. اۋىل... ال، اۋىل سول باياعى قالپى، جىم-جىرت ۇيقىدا; قايماقشىل جاتقان تىنىشتىقتاردى بۇقتىرمانىڭ سارىنى عانا بۇزادى. جوق، بۇقتىرمانىڭ سارىنى بۇزبايدى، قايتا سول اۋىل ۇستىندە ۇيىعان تىنىشتىقتىڭ كۇزەتشىسىندەي ماڭگى تولاستاماس قۋاتپەن سارقىراپ اعىپ جاتقانى. ەگەر بۇقتىرمانىڭ سارىنى ءبىر ساتكە توقتاپ قالسا، مىناۋ جىلقىداي جۋساعان دۇنيەنىڭ ءولى تىنىشتىعى سوندا عانا بەيمازالاناتىنداي ەدى: وسىنشالىق جۋاس مامىرستان تىنىشتىقتى قالايدا ءبىر نارسە بۇزۋشى ەدى عوي. ول نە؟ ە-ە، ەرىنشەك ۇرگەن ءيتتىڭ داۋىسى ما، ۇيقىسىراعان قوراز با، ول ەمەس... ەندى نە؟ ە-ە، اشقاراق ەنەسى ورىستەن كەلمەي قالىپ قارنى اشىپ موڭىرەگەن بۇزاۋ ما، ول دا ەمەس... ەندى نە؟ ە-ە، سىراعا تويىپ الىپ، سىرنايلاتىپ جۇرگەن قوجاقتىڭ بارقىراعان ءانى؟ جوق، جارقاناتتىڭ سۋسىلى شىعار; سۋدىڭ ار جاعىنداعى توعايدا اۋپىلدەگەن ەلىك شىعار، ءتۇن قوڭىزىنىڭ ىزىلداپ ۇشىپ كەلىپ سيىردىڭ مۇيىزىنە سارت سوعىلىپ قۇلاپ ءتۇسۋى مە; ءۇيىرىن تابا الماعان جىلقىنىڭ كىسىنەۋى مە؟.. كەيدە اۋىل ىرگەسىندەگى بەيىتتەن جانعا جات ءۇن ەستىلگەندەي بولۋشى ەدى، سول ما؟.. پەيىشتەن جانعا جات ءۇن ەستىلگەندەي بولۋشى ەدى، سول ما؟.. پەيىشتەن ەسكەن سامال ما، سولار ما تىرىلەردى شاقىرعان... جوق! نە سوندا مىناۋ بارقىت ءتۇننىڭ تىلسىمىن بۇلدىرگەن، بورازدالاعان، تىلگىلەگەن نە؟! ءتاڭىرىم-اۋ، كەۋدەسىندەگى اسكولكا سىزداتقاندا جانىن قويارعا جەر تاپپاي ىڭقىلداعان اكەسىنىڭ قۇلىنداعان زارلى ءۇنى ەكەن-اۋ... وسىدان ون جىل بۇرىن اياقتالعان سوعىستىڭ، اۋزىن ارانداي اشقان زەڭبىرەكتىڭ ءالى سەمبەگەن ءۇنى، اكەسىنىڭ بويىنان سەنبەي، قايتا جاڭعىرىعىپ جان-جاققا تاراپ مازالاپ تۇرعانى ما ەكەن؟ جو-جوق ول دا ەمەس... قازىرگى جاس ءسابيدىڭ ۇيقىسىنداي تازا ۇيىعان تىنىش­تىقتى بۇزعان ءوز جۇرەگىنىڭ ماحاببات ىزدەگەن، تازالىقتى اڭساعان، ەرتەڭىنە الاڭسىز ۇلى ءدۇبىرلى قۋانىشتى ۇمىتپەن تەلمىرگەن قۇلىن كوڭىلدىڭ كوپ-كوپ اڭسار اندەرى; ءالى ايتىلماعان، ايتا الماي جۇرگەن ساعىنىش سازدارى، ەشكىمگە سەزدىرمەگەن، ىشتەي جاسقانا جاسىرعان ۇيالشاق سەزىمنىڭ سەرگەلدەڭ ءۇنى، جوقتان باردى ىزدەگەن ۇشپا قيال قۇسىنىڭ قانات سۋسىلى; مۇمكىن جاس بوتانىڭ ءتاي-تايىندەي بالاڭ دەنەنىڭ جۇمساق ءدىرىلى... جۇمساق ءدىرىلى... جاسقانا ءان سالۋى... ءتاڭىرىم-اۋ، ۇلى تىنىشتىقتى بۇزعان وسى ءۇن ەكەن-اۋ، ونى قايدان بىلگەن! ءيا، ونىڭ بىلەتىنى - تەزىرەك ەر جەتسە، وسى اۋىلدان ەرتەرەك كەتسە، بالكىم تەك قيالىندا عانا كەزدەسىپ جۇرگەن عاشىعىنا قوسىلسا، ءسابيلى بولسا... نۇرلان ءوز ويىنا ءوزى كۇلىپ جىبەردى. „سول نەمەنى باقىرتىپ-شاقىرتىپ كەرەگى بار ما ءوزى. مۇمكىن كەرەگى جوق شىعار. مۇمكىن ول ءسابي ەرتەڭ بولار... بالكىم بولماس تا... سوعىسقا كەرەك سولدات شىعار... ءبارى مۇمكىن".

ماي مەرەكەسى بىتكەنمەن، ەكىنشى مەرەكە ەندى-ەندى عانا باستالا بەرگەن شاق ەدى. ولگەندە كورگەن، بەس جىلداي قان توگىپ، ميلليونداعان ادامىمىزدى قۇرباندىققا شالىپ، ارەڭ دەگەندە قولىمىز جەتكەن ۇلى جەڭىس كۇنى - ەرتەڭ دەگەندە شىڭعىستاي اۋىلىندا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. تىپ-تىنىش جاتقان جاماعات الاتايداي ءبۇلىندى. ەلدى الاتايداي بۇلدىرگەن شىبىق ءمىنىپ، اۋىلدىڭ ۇستىنەن شاڭداتىپ، شاپقىلاپ وتكەن قارا بالا بولدى. ول قۇيرىعىن سابالاپ، قۇيىن-پەرەن جۇگىرگەن كۇيى بار داۋسىمەن، „نەمىس كەلە جاتىر، نەمىس كەلە جاتىر" دەپ جەر جاڭعىرىقتىرا ايعايلادى. العاشىندا تەنتەك ۇلدىڭ بۇل وسپادارلىعىن اركىم ءار ءتۇرلى قابىلدادى. ۇلكەندەر جاعى: „جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن، ءوز باسىڭا كورىنسىن، جەتپەگىر جامان ىرىم باستاعانى نەسى",- دەپ جەر تەپكىلەپ ۇرىستى. كەيبىرى شىنىندا دا ءبىر جەردە تىعىلىپ قالعان جاۋ اعاش-اعاشتىڭ اراسىمەن باسپالاپ، التايدىڭ ءور قويناۋىندا جاتقان موماقان اۋىلدى اڭدىپ باسىپ الۋعا كەلە جاتپاسىن دەپ جاعاسىن ۇستاي شوشىدى. وسى جاستارىنا دەيىن ءتىرى نەمىستى كورمەگەن تاۋ اراسىنداعى اڭقاۋ جۇرتتىڭ اۋزىن اشتىرىپ، تاڭدايىن تاقىلداتقان وقيعا وسىلاي وقىستان باستالدى دا، ورتتەي قاۋلاپ، گۋىلدەپ ەتەك الدى. بالانىڭ ءسوزى راسقا اينالدى، شىنىندا دا نەمىس كەلە جاتىر! بىراق، جاسىرىنىپ قالعان دۇشپان ەمەس، وسى كولحوزعا اگرونومدىققا كەلە جاتقان، بۇل ەلگە كۇنباعىس ەگۋدى ۇيرەتكەن قارعاداي عانا نەمىس قىزى. ونىڭ انىق سول، وسىدان ون جىل عانا بۇرىن جەرىمىزگە جەتى باستى ايداھار بولىپ شاپقان فاشيستەردىڭ قىزى ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن نۇرلاننىڭ اكەسىن شاقىرتتى. بۇل اۋىلدا نەمىستى كورگەن، ءتىپتى جالعىز نەمىستى عانا ەمەس، قيىر شىعىستا جاپوندى، سولتۇستىكتە فيندىكتەردى كورگەن جانە جىعا تانيتىن ەسى ءبۇتىن سولدات سول عانا دەپ ءبىلىستى. سوعىستان باسى امان-ەسەن ورالعان سول - اكىم مەن بريگادير يسا جانە بۇل اۋىلداعى اقساق-توقساق بىرەر ازامات. قورىقشىنىڭ دەنساۋلىعى ناشار، اسىرەسە بۇگىن ىستىعى كوتەرىلىپ، ورنىنان تۇرا الماستاي اۋىر سىرقاتتانىپ جاتقان سوڭ قىزدى قارسى الۋعا يسانى ازعىرعان. ول ءتىپتى، زارەزەپ بولىپ، مۇلدەم ات-تونىن الا قاشتى. انشەيىندە „گۋ-تيمورگين", „گۋتينتاك", „گۋت-گۋت كامارا", „حون دە حوك" دەپ كىسىنىڭ قۇلاق ەتىن جەيتىن بريگادير „تانىمايمىن دەسە تانىمايمىن" دەپ بەزەكتەدى: جۇرت وعان: „ەندەشە سەنىڭ بەرلينگە بارعانىڭ دا، ءتىپتى،

نا تو پوشلو سوعىسقانىڭ دا وتىرىك، قاشىپ ءجۇرىپ قايتىپ كەلگەن دەزەرتيرسىڭ",- دەپ شابىنا وت تاستاي شامداندىردى. ال، ول بولسا: „ە، نەمەنە، مەن ول قىزدىڭ قوينىنا جاتىپپىن با" دەپ بەزەكتەيدى. سول ءبىر شاقتا اۋداننان اۋىلعا اۆتوبۋس جۇرمەيتىن. اپتاسىنا ەكى-ءۇش رەت قاتىنايتىن قوجاقتىڭ ماشيناسى بولماسا، ادامداردىڭ كوبى قارا جولدا شۇبىرىپ جاياۋ-جالپى كەتىپ بارا جاتاتىن. اگرونوم قىز دا جاياۋ كەلەدى ەكەن دەگەن حابار دۇرلىكتىرىپ جانە جەتتى. شىڭعىستايدان شىعا بەرىستەگى ءبىر شاقىرىم جىراقتا كۇركىرەمە دەگەن بۇلاق بار ەدى. مىنە، وسى بۇلاقتان بەرى وتكەن قىزدىڭ الدىنان تايلى-تاياعى قالماي اۋىلدىڭ مۇقىم ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن قاپتاپ شىققاندا جولاۋشى ەسى قالماي قۋاندى; ءوزىن قارسى الۋعا شىققان اق نيەتتى ادامدار ەكەن دەپ بالاشا ءماز بولادى. بىراق، جاقىنداي-جاقىنداي كەلە ءوڭى قۋقىل تارتىپ، وزگەرىپ سالا بەردى. ادەمى ءبىر كوڭىلمەن: „زدراۆستۆۋيتە" دەپ سالەم بەرىپ ەدى، قاباقتارىنان قار جاۋىپ، وقتى كوزدەرىمەن اتا قاراعان قازاقتاردىڭ ءتىپتى وڭدەرى جىلىپ، ەرىندەرى دە جىبىرلامادى. بارلىعى دا ازىرەيىل كورگەندەي ەكىگە جارىلىپ، ىعىسا جول بەردى... اركىمگە ءبىر جاۋتاڭداپ قولعا تۇسكەن قويانداي قورقاق ءحالدى باسىنان كەشىرگەن نەمىس قىزى: „كولحوزدىڭ كەڭسەسى قايدا؟"- دەپ سۇرادى ورىسشا. جاۋاپ بولمادى. جاۋار بۇلتتاي تۇنەرگەن وجار توپتىڭ مۇزى ەرىگەن جوق، قايتا بۇرىنعىسىنان ءارى دۇمبىلەزدەنە ءتۇستى. ەندى نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ تۇردى دا، بەتىن قولىمەي باسىپ جىلاپ جىبەردى. وسى شاقتا سەڭدەي سىرەسكەن سۋىق توپتىڭ اراسىنان نۇرلاننىڭ شەشەسى جۇلقىنا شىقتى دا: „جىلان كورگەندەي بولماڭدارشى تۇگە، بۇل قىزدىڭ جازىعى نە؟"- دەپ قولىنان جەتەلەگەن كۇيى كولحوز كەڭسەسىنە قاراي دەدەكتەتە جونەلدى. ساندۋعاشقا نارازى بولعان جۇرت ناۋمەز كوڭىلمەن كۇڭكىلدەسىپ بەت-بەتىنە تاراي باستادى.

بۇل وقيعا نۇرلانعا اسەر ەتە قويعان جوق. وقۋدان قولى بوساسا بولدى، اكەسىنىڭ ورنىنا قورىقشىلىققا كەتەدى. اسىرەسە سوڭعى كۇندەرى بۇرىنعى جەلىكتى كوڭىلى سۋىنعانداي، مازاسى كەتىپ، بەي-جاي، ۇيقىلى-وياۋ ماناۋراپ جۇرگەن. اجەپتاۋىر ءان ايتاتىن ونەرى بار-تىن. مەكتەپ ديرەكتورى مەن كلاسس جەتەكشىسى قانشاما قولقالاپ: „ونىنشى كلاستان كوشىرمەيمىز، باعاڭدى كەمىتىپ قويامىز" دەپ ۇرىسسا دا 9 ماي كۇنى بولاتىن كونتسەرتتە ءان ايتپاۋعا بەكىندى. وسى ءمىز باقپاس قاتتى مىنەز كىمنەن جۇققانىن، قايدان پايدا بولعانىن ءوزى دە تۇسىنبەدى. بەرى تارت دەسە، ارى تارتىپ، قۇرىسىپ-تىرىسادى دا قالادى. ۇلى جەڭىس كۇنىندە ءان ايتپاۋى قۋانىشقا قارسىلىق ەمەس، ءىشىن كەۋلەپ، ساناسىنا ۇيىقتاعان بەيجاي سەزىمنىڭ، وزگەنى قويىپ ءوزى دە سەزە بەرمەگەن

تۇڭعيىقتى ويلارعا، ءوزى ۇعا بەرمەيتىن بۇيىعى وڭاشا ءبىر تىرلىككە قاقپايلاپ الىپ كەتۋى ەدى: مىناۋ اپپاق دۇنيەنى... باز كەشىپ، ءالى ەشكىمنىڭ اياعى جەتىپ، تابانى تيمەگەن ءوز ارالىن - ءوز ارمانىن ىزدەۋى، جەر بەتىندەگى قىبىر-جىبىر تىرلىكتىڭ قاي-قايسىسىنا دا قاناعاتتانباۋى، بوتەن، قورقىنىشتىلاۋ ساپاردى ساعىنۋى، نەمەسە ەشكىمگە بىلدىرمەي ەپتەپ ەرلىكتى اڭساۋى - ءسويتىپ، بوزبالالىقتىڭ بوز اتىنا ءمىنىپ، الىسقا، بوز الا تاڭداعى مۇنارلى جورىققا اتتانىپ، سودان ءجۇز جىلدان سوڭ،، بالكىم مىڭ جىلدان سوڭ، ماڭدايى جارقىراپ ورالسا عوي، اتتەڭ... قاناعاتتى، تابىنۋ مەن جالىنۋدى مانسۇقتاپ، ءور سەرپىپ وتەر كوڭىلدىڭ كوك قۇسى ەركىندىك اسپانىنا شىرقاي ۇشار داۋىلپاز شاعى - ون سەگىز جاسار نۇرلاننىڭ ءون بويىن ۋلاپ، سەزىم سەرگەلدەڭىنە سالعان ەدى. ەگىندىكتە شوشاڭ ەتەر مال بولماسا دا اكەسىنىڭ اقكەڭسىرىك قاراگەر اتىنا ءبىر ءمىنىپ السا، قايتىپ تۇسكىسى كەلمەي ۇزاقتى كۇن سەندەلەتىنى-اي... اگرونوم قىز كەلگەن كۇنى دە كوپ-كوپ قىزىقتان قۇر قالىپ، قارا دالادا جورتۋىلداپ جۇرگەن. كەشكە جاقىن ورالعان ول اقكەڭسىرىكتى ارقانداپ، وتقا قويىپ ۇيگە كەلگەندە شاي ۇستىندە شەشەسى ايتتى:

-  اۋىلعا اگرونوم قىز كەلدى. اننا-اپاڭنىڭ ۇيىنە كۆارتيرگە تۇردى.

نۇرلان ءمان بەرمەي از-كەم وتىردى.

-  نەمىس قىزى ەكەنى راس پا؟- دەپ سۇرادى اكەسى.

- راس دەيدى. اتىن ايتىپ ەدى، قيىن ەكەن ەسىمدە قالمادى،- دەدى شەشەسى،- مەن بولماسام بايعۇستى ءولتىرىپ قويا جازدادى.

- اڭگىمەلەسىپ كوردىڭ بە،- دەدى اكەسى.

- قايدان،- دەدى شەشەسى،- قازاقشا بىلمەيدى. اننا-اپاڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا وڭدى قىز كورىنەدى. ە-ە، ەسىمە ەندى ءتۇستى، اتى ليزا.

- ءليزا ەمەس، لۋيزا شىعار،- دەپ تۇزەتۋ جاسادى اكەسى. اڭگىمەنى العاشىندا زاۋىقسىز تىڭداپ وتىرعان نۇرلاننىڭ  قۇلاعى ەلەڭدەي باستادى. كەرەڭ ادامداي مەڭىرەيىپ، ءبىراز وتىردى دا:

--قاشان كەلدى؟- دەدى تۇيەدەن تۇسكەندەي.

- تۇستەن كەيىن،- دەدى ىدىس-اياقتى جۋىپ جۇرگەن ساندۋعاش.

- مەن بارىپ كورىپ قايتسام قايتەدى؟

-  ات سوعىپ، شارشاپ كەلدىڭ، تۇشتاڭداماي دەمىڭدى ال. تاڭ اتا قايتا تۇراسىڭ، اكەڭنىڭ اتقا ءمىنىپ، مال قايىرار شاماسى جوق،- دەدى شەشەسى.

-   بارسىن،- دەدى توسەگىن قامداپ، جاتۋعا ىڭعايلانعان اكەسى.

-  بارمايدى!- دەپ كەسىپ ايتتى شەشەسى.- ول قىز ەشقايدا قاشپايدى. ىرگەڭدە كورەرسىڭ. قاراعايداي ءمۇيىزى، سايتاندىكىندەي

قۇيرىعى جوق، مارۋسا سەكىلدى اق سارى، كوك كوز قىز. شاشى ادەمى ەكەن،- دەدى شىن سۇيسىنگەندەي،- اپپاق بولىپ يىعىنا توگىلىپ جاتىر، كوزدىڭ جاۋىن الادى، سەنەن الدەقايدا ۇلكەن جيىرمادان اسسا كەرەك.

„شاشى كەرەمەت ەكەن، اپپاق بولىپ يىعىنا توگىلىپ جاتادى..."- دەپ ويلادى ىشىنەن نۇرلان.

3

نۇرلان 9 ماي كۇنى ادەتتەگىدەن الدەقايدا ەرتە وياندى. بىرەۋ بۇيىرىنە ءبىز سۇعىپ العانداي، سەلك ەتىپ اتىپ تۇرعان. كوزىن جىپىلىقتاتىپ جان-جاعىنا ۇركە قاراپ ەدى، تورگى بولمەدە اكە-شەشەسى قاپەرسىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، باسقا بوتەن ءۇن جوق، جىم-جىرت تىنىشتىق. ءتۇنى بويى جاۋ سالعان ەسكى جارانىڭ ورنى سىزداپ، شىداتپاي زارلاپ كوز ىلمەگەن اكىم تاڭ الدىندا عانا بايىز تاۋىپ، ەپتەپ كوز شىرىمىن العان سەكىلدى. اياعىنىڭ ۇشىنان مىسىقشا جۇمساق باسىپ، سىبدىرىن بىلدىرمەي دالاعا شىقتى. اسپان شايداي اشىق، تۇپ-تۇنىق ەكەن. سول اشىق اجارمەن توبەدەن تونگەن تۇپ-تۇنىق اسپانعا اڭتارىلا قاراپ تۇرىپ، تۇنىعى شايقالماعان كوڭىلدىڭ كوك دونەنىن جەلىكتى مىنەزبەن ەرتتەپ قايتا ءمىندى. التايدىڭ شىعىسى اعاراڭ تارتىپ، الىپ تاۋدىڭ ار جاعى ءبىرسىن-ءبىرسىن ورتەنىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. شىعار كۇننىڭ التىن جالقىنى ۇشپا شوقىلاردىڭ سوناۋ... ۇشار باسىنا اشەكەيلى تاقيا كيگىزىپ، ىڭىرانا كەرگىپ باياۋ كوتەرىلەدى. بۇقتىرمادان جەڭىل بۋ ۇشىپ، ول دا اڭعاردىڭ القىمىنان ۇزاي الماي، قور بولا شۇباتىلىپ باۋىرلاپ جاتىر. تىنىمسىز سايراعان بوزتورعاي، الاڭسىز ۇيقى تۇنشىقتىرىپ سەرەيگەن اۋىلدى وياتا الماي شىرىلدايدى بەيشارا. ال، ەندى ەندى عانا قىلتيىپ بالامۇرتتانا باستاعان كوكتى كوكتەمگى شىق قابىزداپ، ارتىڭدا باسقان ءىزىڭ باتىپ قالادى. اۋادا سارايىڭدى اشار جۇمساق سالقىندىق بار. تاۋ ءىشىنىڭ قوڭىلتاق جەلى، تاڭ الدىندا ساپ بولىپ اڭعاردى عاجاپ ءبىر تىنىشتىق جايلاعان. نۇرلان دەنەسى جازعىتۇرىمنىڭ جىبەكتەي سالقىنتىم اۋاسىنا شومىلعان سوڭ سەرگىپ سالدى. اقكەڭسىرىك ارقانداعان قازىقتىڭ اينالاسىنداعى تىسىنە ارەڭ ىلىنەتىن كوكتى تاقىرلاپ جەپ، قارا توپىراعىن شىعارىپ باسقا ۇرعانداي سۇلق تۇر ەكەن، نۇرلاندى كورگەندە كەگجەڭ ەتكىزىپ باسىن وقىس كوتەردى دە، اياڭداپ كەلىپ جۇگەندەگەنشە قوس قۇلاعىن تىگە وقىراندى. بۇقتىرمانىڭ جالپاق وتكەل دەپ اتالاتىن ءبىر ايىرىعىنا جەتەلەپ اپاردى، اسىقپاي سۋاردى، سونسوڭ جەتەلەپ ۇيىنە الىپ كەلىپ اسىقپاي ەرتتەدى. بۇدان سوڭ، بيشىگىن قولىنا الىپ،كۇنباعىس سەبىلگەن اڭىزعا بەتتەدى. ءتۇنى بويى جۋساعان جەرىنەن كەرەناۋ كوتەرىلىپ، كەرىلگەن سيىرلار تۇياقتارى سىرتىلداپ ورىسكە بەتتەگەن. كۇن شىقتى. اۋىل بىرتىندەپ ويانا باستادى. ەسكى كلۋبتىڭ شەكەسىندە جەڭىس كۇنىن ايعاقتايتىن قىزىل تۋ جەلبىرەيدى.

توعىزىنشى ماي كۇنى بالالار وقۋعا بارعان جوك. ۇلكەندەرشە مەرەكەلەدى. قابىرعاسىن قاقىراتىپ ءجۇرىپ ازاپپەن جەتكەن جەڭىس كۇنىندە ىڭىرسىپ ينە جۇتقان يتتەي ۇيدە جاتۋدى ار سانادى-اۋ دەيمىن، اكىم دە ءىلدالدالاپ ورنىنان تۇرىپ، قورىقشىلىققا ءوزى كەتكەن. كەشكە كلۋبتا وتەتىن سالتاناتتى جينالىسقا شاقىرىپ، اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى ءسوز سويلەيسىڭ دەپ تاپسىرعان. „مەنى قايتۋشى ەدىڭدەر مازالاپ، وزگەلەر دە جەتەدى عوي، سوعىسقا بارعان جالعىز مەن ەمەس" دەپ تارتىنشاقتاپ ەدى، پرەدسەداتەل „نەمەنە جەڭىس كۇنىنە قارسىسىز با، ۇلى جەڭىسكە قۋانبايتىن شىعارسىز",- دەپ اكىرەڭدەگەن سوڭ امالسىز كونگەن. كونسە دە ىشىندەگىسىن اقتارىپ بارىپ، جارايدىعا كوشىپ ەدى: „سەن ماعان ءويتىپ قوقاڭداما شىراعىم،- دەدى نۇرلاننىڭ اكەسى.- ءبىر كورگەنىم سەن ەمەس، بوربايىڭدا لىپاڭ جوق قارا سيراق بولىپ قاڭعىپ جۇرگەنىڭدە مىنا مەن جاپون، فين سوعىسىن تامامدەپ، سوناۋ يت ولگەن جەر - بەرلينگە دەيىن جاياۋ بارعان اداممىن. مەن بىلە-بىلسەڭ قازاقتان شىققان تۇڭعىش وفيتسەرمىن. سوناۋ 1936 جىلى قازاقتاردى اسكەر قاتارىنا شاقىرعاندا ءبىرىنشى بولىپ تىركەلگەن مىنا مەن. قانىما ايىرباستاپ العان جەڭىستى تارتىپ الايىن دەپ كوكىپ تۇرسىڭ با؟" بۇل اۋىلعا الدىڭعى جىلى كەلگەن جاس سەلسوۆەت قىپ-قىزىل شيقانداي بولىپ قاتتى اشۋلاندى. بار قولىنان كەلگەنى „شتراپتاتامىن" دەپ شاتپاقتاپ، قوينىنداعى مورىنە جارماستى. اكىم شال ونىڭ بىدىق-بىدىق ەتكەن ءسوزىن قۇلاعىنا ىلمەي، اتىنا ءمىندى دە قاسقايىپ مال قايىرۋعا اتتانىپ كەتە بەرگەن.

-   „سەن شال ولەسىڭ،- دەدى جاس پرەدسەداتەل ارتىنان ايعايلاپ،- كەۋدەڭدەگى قورعاسىن قويمايدى، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ مۇرتتاي ۇشىرادى. سوندا سەن شالدىڭ سۇيەگىڭە توپىراق سالۋعا بارماسپىن".

-  ە،- دەدى شال وعان ايعاي سالىپ،- ءتورت جىل وق پەن وتتىڭ ورتاسىنان سەن سالاتىن ءبىر كۇرەك توپىراقتىڭ ءدامى ايداپ كەلگەن-اۋ.

نۇرلان جاڭا كەلگەن نەمىس كىزىن كۇنى بويى كورە المادى. بۇرىنعىداي ەمەس اننا-اپاسىنىڭ ۇيىنە القىن-جۇلقىن جەتىپ بارۋعا ءوز-وزىنەن قىسىلدى. ال، قىز بولسا ەرەگەسكەندەي ءتىپتى ەسىك الدىنا دا شوشاڭ ەتىپ شىقپادى-اۋ. قاراي-قاراي كوزى تالعان نۇرلان قاس قارايا، ەلمەن بىرگە كلۋبقا اياڭدادى.

كلۋب دەگەنىمىز ەرتەرەكتە سالىنعان جاتاعان ەسكى ءۇي.

استىن تاقتايلاپ، تورىنە ساحنا ورناتىپ، ادەمىلەپ اكتەگەن سوڭ داڭعاراداي مادەنيەت وشاعى بولىپ شىعا كەلگەن. جاڭاسىن سالىپ الامىز دەپ تەپەڭدەگەندەرىنە بەس جىل تولدى، قۇرعاق ۋادەمەن كەلەدى. تاۋەكەل دەپ باستاپ كەتسە „ىنتىماق" كولحوزىنىڭ بايلىعى جەتەر ەدى. قۇنتتىڭ جوقتىعى ما، الدە ۋاقىتتىڭ ازدىعى، جۇمىس قولىنىڭ جەتپەۋى مە ءالى كۇنگە جەتەسىزدىك جاساپ وتىر. نۇرلاننىڭ ەستەن كەتپەيتىنى، بىلتىر وسى تۋعان اۋىلىنا راديو ورناتقانداعى وقيعا ەدى. قاس قىلعانداي سىم تەمىر جۇرگىزگەن جىگىتتەر: „سەندەردىڭ ۇيلەرىڭ نەگىزگى كوشەگە كىرمەي، قاعا بەرىستە ۇركىپ تۇر. سوناۋ استىرتتا جاتقان اننا مەن اكىمگە جەكە دىڭگەك ورناتار جايىمىز جوق",- دەپ راديو جۇيەنى بۇلارعا جەتكىزبەي بۇرىپ اكەتكەن. ەكى ايداي باسقا ۇيگە بارىپ ابدەن الەگى شىققان نۇرلان اكەسىنە تاۋدان دىڭگەك الدىرىپ، ءۇش كۇن ءوزى مىقشىڭداپ شۇڭقىر قازعان. سوسىن كىندىك شەشەسى مەن ءوز ءۇيى ورتاسىنا ءزاۋلىم باعانا ورناتىپ، سىم تارتتىرىپ ەدى. ءسويتىپ، قاقساعان قارا تاباق اكىمنىڭ ۇيىندە دە ءان سالاتىن بولعان. ەڭ قىزىعى، كلۋبتىڭ شاتىرىنا ۇلكەن اق شەلەك - راديو ورناتىپ، تۇڭعىش رەت دۇنيەنى دۇرلىكتىرە سارناپ قويا بەرگەندە، شىڭعىستايدىڭ تىگەرگە تۇياعى قالماي، بار مالى تاۋعا قاشىپ شىعىپ كەتىپ ەدى. سوندا تالاي ءۇيدىڭ مالى جوعالدى. ءيا، سول اق شە­لەك بۇگىن دامىل تاپپاي سويلەپ تۇر. نۇرلان „جەڭىس-جەڭىس" دەگەن سوزدەن باسقا جارىتىپ ەش نارسە ۇعا المادى. قاتتى جاڭعىرىققاندىكى مە داڭعارالانىپ، انىق ەستىلمەدى. ەلەكتر شامىن ۋادە ەتكەنىمەن ءالى ورناتقان جوق. جينالىستىڭ ءبارى كەروسين شامىنىڭ جارىعىمەن وتەتىن ەدى.

كلۋب ءىشى ادەتتەگىدەي الاكولەڭكە ەكەن. ادامدار كوپ جينالىپتى. بالالار جاعى ساحنانىڭ الدىنا قويداي جۋساپ باعانا، ەرتە جارىقتان جاتىپ العان. جينالىستىڭ ارتىنان كينو كورسەتىلەدى دەگەن سوڭ قىزىل ىڭىردەن كەلىپ، جايعاسىپ ءبىرجولا ورىن تەپكەن سەكىلدى، كەيبىرى قالعىپ-شۇلعىپ ارەڭ وتىر. قاراعاي تاقتايدان مىقتاپ جاسالعان ۇزىنىنان-ۇزاق ورىندىقتاردا قازداي تىزىلگەن اۋىل ادامدارى كۇبىر-سىبىر كوڭىلدى شەرتىسەدى. ساحنا تورىنە دە تاقتايدان ىستەلگەن بيىك ستول قويىلىپ، قىزىل ماتامەن جابىلعان. نۇرلان بوساعاعا سۇيەنىپ ءبىراز تۇردى دا ارت جاقتاعى سامالاداي بولىپ ساپ تۇزەپ تۇرەگەلىپ تۇرعان جاستارعا بارىپ قوسىلدى. پرەزيديۋمعا اۋەلى كولحوز باستىعى، سونان سوڭ اۋداننان كەلگەن وكىل، سوڭىن الا اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى كەلىپ ىرعالا، ىڭىرانا جايعاستى. كول­حوز باسقارماسىنىڭ باستىعى كوپشىلىكپەن باس يزەسىپ امانداسقان بولدى دا، اناداي تۇستا وتىرعان اكىمدى تورگە شاقىردى. ونداي قۇرمەتتى كۇتپەگەن قورىقشى قورىنىپ قالىپ ەدى، اۋىل باسشىسى:- اكىم اعا، پرەزيديۋمعا كەلىڭىز، بۇل - ءسىز اپەرگەن جەڭىس!-دەپ قولقالاپ بولماعان سوڭ، ىڭعايسىزدانا قىزىل ستولعا باردى. بۇل اكىم - اكىم بولعالى كورگەن قۇرمەتى ەدى. وتىرعانداردىڭ اراسىنان „جاۋدى جالعىز جەڭگەندەي، جامان شالدى ەسىرتكەنى نەسى"- دەگەن ناۋمەز كۇڭكىل ەستىلدى. اۋىل اعاسى ءسوز باستادى:

-   نەمىستەردى كۇل-تالقان ەتىپ، قورقاۋلاردى ءوز ۇياسىندا تالقانداعان جەڭىستىڭ ۇلى كۇنىنە ارناعان سالتاناتتى جينالىسىمىزدى اشىق دەپ جاريالاۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر!- ساتىر-سۇتىر قول سوعىلدى.- ءبىرىنشى ءسوز اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن كەلگەن وكىل بەكباۋ قاراسارتوۆقا بەرىلەدى،- دەپ ۇلكەن ءىس بىتىرگەندەي ورنىنا نىعىزدانا قايتا وتىردى. مىنبەگە وكىل شىقتى. ورتا بويلى، قىزىل شىرايلى، شاشىن ارتىنا جىلتىراتىپ تاراعان تولىق كىسى ەڭ اۋەلى اسپاي-ساسپاي كيتەلىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ قوينىنان قاعازىن شىعاردى، بۇدان سوڭ كوزىلدىرىگىن الىپ، ونى ۇرلەپ جىبەرىپ قول ورامالىمەن ءسۇرتتى، كيدى، سونسوڭ تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ، ماناۋراعان كۇيى ءبىر كەكىرىپ وقۋعا كىرىستى.

-   جولداستار! ءبىزدىڭ سوعىسقانىمىز پرەدسەداتەل جولداس ايتقانداي ءتىپتى دە نەمىس ەمەس، نەمىس باسقىنشىلارى، ياعني گيتلەر باستاعان فاشيستەر،- دەپ اۋىل اعاسىنىڭ كىرىسپە سوزىنە ساياسي وزگەرتۋ ەنگىزدى. بۇل ءسوزدى ول قاعازعا قاراماي، اۋىزشا ايتتى. ءدال وسى كەزدە كلۋبتىڭ ويبايلاپ اشىلاتىن ەسىگى ءان سالىپ، جاڭا عانا قايماقشي باستاعان بۇكىل تىنىشتىقتى بۇزدى. مىنبەدە تۇرعان وكىلدەن باستاپ تۇگەل - ءبار-ءبارى ادامدىق اۋەستىكپەن ەسىككە جالت قاراسقان. كەلگەن اگرونوم ەكەن. نۇرلان ونى ال دەگەندە تانىمادى. باسىنا ورامال تارتقان قىز الاكولەڭكە ۇيدە اۋىلدىڭ كوپ قىزىنىڭ بىرىنە تىم ۇقساعان. جانىنداعى شايىر شايناپ تۇرعان شوفەر جىگىت قوجاقتان سۇراپ ەدى، جالماڭ قاعىپ، جىنىن شاشقان تۇيەدەي بىلش ەتكىزىپ ەدەنگە تۇكىرىپ تاستادى دا: „نەمىستەن كەلگەن شىبىش، جاۋدىڭ تۇقىمى" دەپ گۇر ەتە قالدى. جۇرت ەندى وكىلدىڭ ءسوزىن تىڭداۋدان گورى، ءتىرى، ەسىكتىڭ كوزىندە سوستيىپ تۇرعان نەمىستىڭ قىزىن قىزىقتاۋعا كوشكەن. اۋىل اعاسى وسىنى سەزدى مە قولىنداعى قارىنداشىمەن ستولدى تىقىلداتىپ: „قانە، جولداستار، تىنىشتالىڭىزدار",- دەپ ەسكەرتۋ جاساپ ءوتتى. سونسوڭ، الگى قىزعا: „پروحو­ديتە، پوجالۋيستا، ساديتەس، ءاي جىگىتتەر، ءبىرىڭ ورىن بەرشى",- دەپ ەدى، ەشقايسىسى ءمىز باقپادى. اگرونوم قىسىلىپ قالدى بىلەم، „ني­چەگو، يا موگۋ پوستويات" دەدى مايدا ۇنمەن. بۇل وقىس كورىنىس، جات قىلىق وكىلگە جاققان جوق بىلەم، قىرجيىپ، كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان سۇزە قاراپ، بايانداماسىن ارمەن قاراي جالعاستىردى.

-   جولداستار! نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىن تالقانداپ، ازاتتىقتىڭ تاڭى اتقانىنا، مىنە، ون جىل! (وتىرعان جۇرت تاعى دا اگرونوم قىزعا قارادى) جەڭىس بىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق، جولداستار!

20 ميلليوننان استام سوۆەت حالقى قىرىلدى. مىڭداعان ايەل جەسىر، مىڭداعان بالا جەتىم قالدى. ۋكراينانىڭ، بەلورۋسسيانىڭ قالالارى مەن سەلولارى تالقاندالدى...

وسى كەزدە ارت جاقتان ايعاي شىقتى: „اگرونوم قىزدى تىرىدەي قاقتاپ جەمەي نەعىپ وتىرمىز. قىرىپ-جويىپ، ءولتىرىپ-ورتەپ، قيراتىپ-بۇلدىرگەندەرى ازداي اۋىلىمىزعا تايراڭداتىپ جىبەردىك. قۇدايدىڭ قىزى بولسا... دا اكەڭنىڭ اۋزىن..."

كەڭىردەك جىرتا ايعاي سالعان نۇرلاننىڭ قاسىندا تۇرعان قوجاق.

نۇرلان الگى ءبىر ۇر دا جىق ءسوزدى ءوزى ايتقانداي جامان قىسىلدى دا، شوفەردىڭ جانىنان جىلىستاپ كەيىن تۇردى. ەسىككە ەندى ءبىر قاراعاندا نەمىس قىزى جوق ەكەن...

كينو قىزىقتى بولدى. سوۆەتتىڭ سولداتتارى گيتلەردىڭ اكەسىن تانىتىپ، سوققاندا ءسولىن، قاققاندا قانىن الدى. تىقسىرا قۋىپ، جەلكەلەپ، جۇدىرىقتاپ جەڭىپ شىعادى. بىزدىكىندەي ەمەس، ول كەزدەگى كينودا، نەمىس سولداتتارىنىڭ تۇرلەرى دە سۇقسىرايعان قورقىنىشتى، ادامنان گورى حايۋانعا كوبىرەك ۇقساۋشى ەدى; ءالسىز، ءالجۋاز، مۇلدەم سوعىسا المايتىن وڭكەي بەيشارالار ەدى...

كينودان سوڭ سوزالاڭداي بارىپ زورعا باستالعان ويىنعا نۇرلاننىڭ قالعىسى كەلمەدى. ۇيگە كىرۋگە دە زاۋقى جوق، قاشاعا سۇيەنىپ كوپ تۇردى. اسپانعا قاراپ ەدى، بۇگىن جۇلدىز سامساپ ءجيى تۋعان ەكەن. اۋادا كوكتەمنىڭ سالقىن لەبى بار. كلۋب جاق ۋ دا شۋ ارانىڭ ۇياسى سەكىلدى. دەلديىپ، بوستان-بوس تۇرعانشا ەگىنجايدى بولجاپ كەلەيىن دەپ وقتالىپ ەدى، اكەسى ءوزى كەتكەن بە اقكەڭسىرىك ات اۋلادا كورىنبەدى. اننا اپاسىنىڭ ۇيىنە قالاي كەلگەنىن، نەگە كەلگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالعان. ايتەۋىر، ءبىر ىرىقتان تىس تىلسىم كۇش جەتەلەي جونەلگەنى راس ەدى. كىرەر-كىرمەسىن بىلمەي، اڭتارىلىپ ءبىراز تۇردى. تايداي تۋلاي جونەلگەن جۇرەك ءلۇپىلىن ارەڭ بايىزداتىپ، تاۋەكەل دەپ ەسىك اشتى. الدىڭعى ۇيدە كىندىك شەشەسى كورىنبەگەن سوڭ تورگى بولمەنىڭ ەسىگىنەن جاسقانا سىعالاپ ەدى، اننا توسەككە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، سولقىلداپ جىلاپ جاتقان اگرونوم قىزدىڭ شاشىنان سيپاپ وتىر ەكەن، مۇنى بايقاعان جوق. نۇرلان اياعىنىڭ ۇشىنان باسقان كۇيى لىپ ەتىپ قايتا شىعىپ كەتتى. جۇرەگى قىسىلىپ، قولقاسىنا كەپتەلە تاعى دا تارسىلداپ الا جونەلگەن... كەۋدەسىنەن مىڭ-ميلليون ات دۇرسىلدەتە شىرقاي شاپقىلاپ ءوتىپ جاتقانداي. ءتىپتى، ءوز جۇرەگىنىڭ سوعىسىن ءوزى ەستىپ كەلەدى. باياعى، جار جاعاسىنداعى جالعىز تەرەكتىڭ تۇبىنە كەلدى. بۇقتىرما كەشەگىدەن گورى جاقىنداپ قالعان، ەندى از كۇندە بايتەرەكپەن مۇلدە قوشتاساتىنىن ءبىلدى. بۇكىل بالالىعى ساياسىندا ءوتىپ ەدى. اكە-شەشەسىنە وكپەلەسە وسى كارى تەرەكتىڭ تۇبىنە قاشىپ كەلەتىن. نۇرلان

وسى بايتەرەك پەن اننا-اپاسىن وتە ۇقساتاتىن: مەيىرىمدى، كىمدى بولسا جاتىرقامايتىن كەڭ پەيىل... نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ كوز الدىنا ەتپەتىنەن قۇلاپ، جىلاپ جاتقان اگرونوم كەلدى. ايادى. جوق، اياعان جوق، „نەمىس ءبىزدى دە اياماعان", انشەيىن بوزبالا كوڭىلمەن اۋەستەنە ەسكە الدى. اننا-اپاسى مۇنى دا تالاي الدىنا الىپ، باسىنان سيپاپ ۋاتقان. ەندى ونىڭ بويىن قىزعانىش مەڭدەدى. ەگەر نەمىستىڭ قىزى بولماسا عوي، كىندىك شەشەسىنىڭ ورىس پەشىنەن جاڭا عانا الىنعان بورششىن ءىشىپ، ىستىق نانىن جەپ، جىپ-جىلى، شاپ-شاعىن ۇيدە ماسايراپ وتىرار ەدى. اننا-اپاسى بۇعان ۆولگا وزەنى تۋرالى ۇزاق-ۇزاق اڭگىمە شەرتەر، سونسوڭ  ۇلى وزەن جايلى ىڭىلداپ ءان ايتار، سول اڭگىمە مەن ءاننىڭ اۋەنى جەتەلەپ ورىس پەشىنىڭ ۇستىندە گريشا اعايدىڭ تونىن يىسكەپ، ءتاتتى ۇيقىعا كەتەر ەدى. شالى ولگەننەن بەرى كىندىك شەشەسى شەشىلىپ، بۇرىنعىداي جايراڭداپ كۇلىپ، ماسايراپ، كول-كوسىر كوڭىلمەن اڭگىمە ايتپايتىن ەدى. كوپ كۇرسىنەتىن، ءۇنسىز ىشتەي ەگىلەتىن، سىرتتاي جۇدەيتىن. بۇرىنعىداي ەمەس بەلى بۇگىلىپ، شوگىپ بارادى; بۇرىنعىداي ەمەس كوزىنىڭ نۇرى قاشىپ، جاساۋراي بەرەتىن بولىپ ءجۇر. نۇرلانعا ينە ساباقتاپ بەر دەپ سان رەت شاقىردى. اننا-اپاسىنىڭ وسى اۋىل ءۇشىن مۇلدەم جات تۇرمىسى، ويى، اڭگىمەسى، ادامدارعا دەگەن قارىم-قاتىناسى نۇرلاندى قايران قالدىراتىن. ءتىپتى كىندىك شەشەسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە باسقاشا، مۇلدەم باسقاشا ءيىس سەزەتىن. جەر بەتىندەگى قىبىرلاپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءوز مىنەزى، ءوز بەت-بەينەسى، ءوز تىرلىگى ءبىر-بىرىنە قانشالىق ۇقساماسا، سول ادامداردىڭ ءيسى دە سونشالىق وزگەشە ەكەنىن سوندا عانا ۇققان. ادام ءيىسى! نۇرلان بۇل ۇيدەن بورشش ءىشىپ شىققان ءتۇنى „سەنەن ورىستىڭ ءيىسى شىعادى" دەپ مۇنى اۋىل بالالارى جاندارىنا جولاتپاۋشى ەدى. بىراق ول ءۇشىن بۇل الەمدە اننا-اپاسىنان ءتاتتى، كەرەمەتتەي سۇلۋ، جانى جايساڭ كىسى جوق سەكىلدى. شۇيكەدەي عانا كوك كوز، سارى كەمپىردى سابيلىك تازا كوڭىلمەن كەرەمەتتەي سۇيەتىنىنە ءوزى دە قايران قالاتىن. قىزىل شاقا، بالاپان كەزىندە استىق ورۋعا كەتكەن شەشەسى مۇنى ىلعي دا كورشىدەگى ورىس كەمپىردىڭ ۇيىنە بەسىككە بولەپ، قالدىرىپ كەتەدى ەكەن. سوندا قارنى اشىپ، بەزەكتەپ جىلاعان بالانى اننا سان رەت ءوز ومىراۋىن بەرىپ، ۋاتادى ەكەن; انالىق مەيىرىمگە بولەنىپ قارنى تويعان سوڭ، تومپايىپ ۇيىقتاپ قالادى ەكەن. بالكىم نۇرلاندى ءوز شەشەسىنەن گورى كىندىك شەشەسى كوبىرەك ەمىزگەن شىعار; بالكىم جاڭا تۋعان جاس نارەستە انا ەمشەگىن، انا ماحابباتىن تالعامايتىن شىعار... بالكىم جەر بەتىندەگى بالالاردىڭ جانە جەر بەتىندەگى انالاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى جوق تا شىعار...

بۇلقان-تالقانى شىعىپ الاسۇرا اققان بۇقتىرمانىڭ جاعاسىندا وتىرعان نۇرلان اكەسى اكىمنىڭ اڭگىمەسىن ەسىنە الدى. اكەسى ايتاتىن: „گريگوري مەن اننا التايعا تىم ەرتەرەكتە، ۋىزداي جاس كەزىندە، 1910 جىلى جەر اۋىپ كەلىپتى. ارقاسىنا تاڭعان دورباسىنان وزگە بايلىعى جوق، قىز بەن جىگىتتى قازاقتار قۇشاق جايا قارسى العان. گريگوري اعاي العاشىندا ابدىكارىم بولىستىڭ ءپيسارى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. كەيىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنە كەلە، ءتىلماشى بولادى. جەرگىلىكتى قازاقتارمەن بىرگە بۇلار دا جاڭا وكىمەتتى جانىن سالا قارسى الادى. ءۇي سالىپ شىڭعىستايدى اتا مەكەنىنە اينالدىرادى. اۋىپ كەلگەن ورىستاردى ەلدىڭ ءبارى بىردەي جاقسى كورگەن جوق، كەيبىرى: "كىرمە، قاڭعىرىپ كەلگەن قايىرشىلار" دەپ كوزگە شۇقىدى. العاشقى جىلداردا سان رەت قورا-قوپسىسىن، نە مونشاسى مەن مايالاپ قويعان ءشوبىن ورتەپ جىبەرەدى ەكەن. گريگوري سۆەتوسلاۆيچ سوندا دا كوشپەي وسى جەردى ماڭگى مەكەندەپ قالعان. گريگوري مەن اننانىڭ كەلۋى مۇقىم شىڭعىستايعا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. ەلدى اعاش شەبەرلىگىنە، ءۇي سالۋعا، بىلعارى يلەۋگە ۇيرەتگى. ولار كەلگەندە شىڭعىستايدا بىردە-ءبىر مونشا جوق ەدى. قيراعان، ءتۇبى تەسىلگەن زاتتار بۇتىندەلمەي كۇرەسىندە قاڭسىپ قالاتىن. ىسمەرلىك گريشا اعايدان باستالعان-دى... قازاقتىڭ دالاسى كەڭ عوي دەيتىن اكەسى،- كىمگە بولسىن قونىس، كىمگە بولسىن ءورىس، قاشقانعا دا، قۋعانعا دا ەكىنشى وتان بولعان. ونداي دارقاندىعىنان ازاپ شەگىپ جۇرگەن جوق، بىلىمگە، ونەرگە ۇمتىلدى. ۇيرەنىپ الىپ، ەندى وزدەرىن ۇيرەتەتىندى شىعاردى. دەگەنمەن، دەيتىن اكەسى، مەن گريشا كورشىمنەن سان رەت سۇرادىم: تۋعان جەر، وسكەن ەلىڭدى ساعىنبايسىڭ با؟- دەپ. ول جەر شۇقىپ ويلانىپ وتىراتىن، سوسىن كۇرسىنەتىن، سونان سوڭ ايتاتىن: بىلەم، قازاقتا „ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە" دەيتىن ماتەل بار. مەنىڭشە دەيتىن ول، ادام قاي جەردە ءوز باقىتىن، ءوز قۋانىشىن تابادى، سول جەر - تۋعان جەرى.

نۇرلان سوناۋ جوتانىڭ ۇستىندەگى ەكى شاڭىراققا - ءوز ءۇيى مەن ورىستىڭ ۇيىنە قاراپ ەدى، شامدارى سونگەن جوق، ءالسىز جارىق شاشىپ تۇر ەكەن. وسى تۇستان كوز سالعاندا تۇيىلگەن ءبىر كىسىنىڭ قوس جۇدىرىعى سەكىلدى، ال تەرەزەدەن ساۋلەلەنگەن شام - ساۋساقتاعى گاۋھار جۇزىكتەي كوز قىتىقتاي نۇرلانادى: كلۋبتاعى مەرەكە ءالى اياقتالماعان سىڭايلى. ءور جاق ىرگەدە شوگىپ جاتقان تاۋ، اجارىن انىق تانىتپاي، تۇنجىراي قاراۋىتادى. نۇرلان وسى سونادايدان جىم-جىرت نۇسقىنمەن بەرىشتەنگەن تاۋعا ورمەلەي شىعىپ، سوناۋ كۇلىمدەگەن سانسىز جۇلدىزداردىڭ ءبىرىن الىپ تۇسكىسى كەلدى-اق. قىزىق، نە جىلۋ، نە جارىتىپ جارىق بەرمەيتىن جۇلدىزدى ادامزات نە سەبەپتى جاقسى كورەدى... الدە وتە تۇڭعيىقتا، قول جەتپەس بيىكتە بولعاندىقتان با... جاقىن نارسەنىڭ قادىرى بولماي جەك كورەتىنىمىز سوندىقتان شىعار. ادام ءوزىنىڭ قولى جەتپەيتىن، ارمانداي الىس دۇنيەگە اۋەس كەلمەي مە؟ ادام ماڭگى ورىندالمايتىن ماقسات-مۇراتتاردى قۋىپ، ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە مۇرنىن تەسكەن تايلاقتاي ەلپەڭدەپ جۇرمەي مە...

اكەسى ەگىندىكتەن كەلدى بىلەم، ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى. وزەن جاقتان ساپ-سالقىن جەل ەستى. ءتۇن بالاسىندا بۇقتىرمانىڭ سارىنى الدەقايدا قاتتى ەستىلەدى. الگىندەگى ات ءدۇبىرى ساپ بولدى دا، ماڭايدى تاعى دا جىم-جىرت، جۇمساق موماقان تىنىشتىق باستى. تەك، بۇقتىرمانىڭ سارىنى... تەك سول عانا جالعىز ءسات بايىرقالاماي اسىعىس اعىسپەن الاسۇرىپ، جوڭكىلە قاشىپ بارادى. تەك سول عانا... بۇقتىرما عانا ماڭگى ولمەيتىندەي، ماڭگى سۋالمايتىنداي ەزۋى كوپىرشىپ مەنمەن مىنەزبەن دولدانا اعادى... تەك سول... بۇقتىرما عانا تۇنگى التاي ارۋدىڭ كۇمىس تەڭگەلى شولپىسىنداي سىڭعىرلاپ، ەركەلەي بۇلاڭدايدى...

ول بۇگىن كۇندەگىسىنەن دە ەرتە تۇردى. تۇندە كەش جاتقاندىكى مە، تاس بولىپ ۇيىقتاپ قالعان ەكەن، شەشەسى وياتتى.

- اكەڭ تاڭ اتقانشا تىنىش الا الماي شىقتى. ەگىنگە مال ءتۇسىپ كەتپەسىن. بولجاپ كەلشى،- دەدى. توعاي ىشىندە ارقانداۋلى اقكەڭسىرىك اينالاسىن باياعىدا تاقىرلاپ، تىقىرشىپ تۇر. نۇرلان ءالى ۇيقىسىن اشا الماي، مەڭ-زەڭ بولعان سوڭ بەتىن سۋىق سۋمەن شايىپ جىبەرەيىن دەپ وزەن جاعاسىنا بارىپ ەدى، بۇرىندى-سوڭدى كورمەگەن عاجاپ كورىنىسكە قايران قالدى. بۇقتىرمانىڭ جيەگىندە بار بايلىعىمەن شاعيداي سۋدىراعان شاشىن تارقاتا جايىپ جىبەرىپ، اپپاق سازانداي قىز وتىر. سۋ پەرىسى بولىپ جۇرمەگەي دەپ ال دەگەندە شوشىنا شەگىندى. ارت جاعىنان شىققان تىقىرعا ەلەڭدەپ، قىز دا جالت قاراپ ەدى، ەكى كوزى تاس توبەسىنەن شىعىپ، سىرەسىپ تۇرعان بوزبالا جىگىتتى كورىپ، كۇلىپ جىبەردى. نۇرلان تابانى قارا جەرگە شەگەلەنىپ قالعانداي ورنىنان قوزعالا المادى. سۋ جاعاسىندا توتىدايىن تارانعان قىزعا تىكتەپ، جانار توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. اق قايىڭ بالتىرى، سونشالىق تازا، ءمىنسىز بەتى، تاڭعى شىقتاي جىلت-جىلت ەتكەن شاشى - كوز قارىقتىراتىن. ول تاعى دا وزگەشە ءبىر نازىك پىشىنمەن كۇلدى، سونسوڭ نۇرلاندى ىمداپ شاقىرعانداي بولدى. بىراق ول قوزعالۋعا دا، قيمىلداۋعا دا باتىلى جەتپەي، تاس ەسكەرتكىشتەي مەلشيىپ تۇر. قىز مۇنىڭ جانىنا كەلىپ، الدە نە ايتقانداي ما؟ ۇققان جوق. قىز تاعى دا سويلەدى. سىقىلىقتاپ كۇلدى، ءتىپتى قولىنان تارتقانداي... نۇرلان ءۇنسىز. ءسال قوزعالسا، نە بولماسا اۋزىن اشسا، نە بولماسا قاتتىراق دەم السا وسىناۋ ادام ايتىپ جەتكىزگىسىز ءتۇس سىندى تاڭ-تاماشا كورىنىستەن، ەندى عانا ويۋلانا باستاعان تەڭدەسسىز سۇلۋ سۋرەتتەن ايىرىلىپ قالارداي سەزىندى. ەسىن ەپتەپ جيناعاندا الگى كۇنمەن تالاسقان التىن شاشتى قىز ۇزاپ بارا جاتىر ەكەن. اقكەڭسىرىك تە قوس قۇلاعىن تىگىپ سولاي قاراي-ۇركە قاراپ تۇر. نۇرلان تىزگىنىنەن تارتىپ، شۋ-شۋلەپ جەتەلەگەن سوڭ عانا ەرىنشەكتەنە سوڭىنان ەردى. الگى سۋ پەرىسى ءجۇرىپ ەمەس، ءجۇزىپ بارا جاتقانداي، انە... ءجۇز مەتر قاشىقتىقتا - بالكىم ون مەتر قاشىقتىقتا ماڭىپ بارادى. ەندىگى ساتتە اننا-اپاسىنىڭ ۇيىنە كىرىپ جوق بولدى... عايىپ بولدى... كوزدەن تاسالاندى. نۇرلاننىڭ جانارىنا جاس ءۇيىرىلدى، كوڭىلى - وسى ازىردە عانا جاۋىننىڭ استىندا قالعانداي، سونسوڭ اسپاندى تورلاعان بۇلت ىدىراپ، كۇلىمدەپ كۇن شىققانداي شۋاقتى نۇرعا مالىندى. ول ءوزىن وسىنشالىق سەرگەك، ءارى باقىتتى سەزىنىپ كورگەن جوق. بىلتىردان بەرى يىعىنان مىڭ باتپان سالماقپەن باسقان جۇكتى ءاۋپ دەپ اۋدارىپ تاستاپ  سەكىرىپ بيلەپ، ور تەكەشە ويناقتاپ شىعا كەلگەندەي. جۇرەگىندە زاپىران بولىپ ۇيىقتاعان بەلگىسىز مۇڭ، بەلگىسىز ارمان، بەلگىسىز قاسىرەت - قۇلان تازا، نوسەر جۋىپ-شاۋىپ كەتكەندەي-اۋ. جۇمباق بىرەۋدى ىزدەۋشى ەدى عوي، تاپقانداي... بىراق كىم ول، بىلمەيدى. ءتاڭىرىم-اۋ، تاپتى،- كىم ول؟! بىلمەيدى... ەندى ويلايتىن دا، قيالداپ، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزاتىن دا ەشكىم جوق. ول ءوز قيالىندا كامەلەتكە تولعالى سوم بولىپ سوعىلعان، ءومىر بويى ىزدەپ وتەم دەيتىن ەلەس ادامىن جولىقتىرعانعا قۋاندى، بىراق ودان مۇلدەم ايىرىلاتىنىن جانە بۇعان دەيىنگى كوڭىلىندە گۇل بولىپ ەنگەن ارمان-قىزىن ماڭگىگە ولتىرگەنىن تاعى دا سەزگەن جوق. اقكەڭسىرىكتى تەز ەرتتەپ ءمىندى دە، ساۋىرىنىنا سالىپ-سالىپ جىبەرىپ، قۇيىن-پەرەن شاپقىلاي جونەلدى. ول بۇرىن تاۋلىك بويى قارنى تويماي قاپتالىن كوبىك قاقتاپ جۇرەتىن اقكەڭسىرىكتى اياۋشى ەدى، قامشى جۇمسامايتىن، ورىنسىز قىستاپ، ارام تەر قىلمايتىن، جانى اشيتىن... ال، قازىر ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي اعىزىپ شاپقىلادى، كوزىنەن جاس اققانشا زۋلادى، بۇل زىمىراعان سايىن ىرگەدە عانا تۇراتىن كوكجيەك الىستاپ، ارمەن قاراي قاشا بەردى. بوزبالا ۇيىنە تەك قاس قارايا اندەتىپ ورالعان-دى.

اكە-شەشەسىن قوناققا شاقىرىپ كەتكەن ەكەن، بيىل ونعا تولعان قارىنداسى قاعاز-قارىنداشىن جايىپ سالىپ، ساباق وقىپ وتىر، اعاسىن كورىپ قۋانىپ قالدى. ەلەگىزەدى بىلەم.

-  سەن قايدا ءجۇرسىڭ؟- دەدى اعاسىنا،- پاپام مەن مامام ات ۇركىپ جىعىلىپ قالدى ما دەپ زارەسى قالمادى. انە كوجە، اياققا قۇيىپ ءىش، سونسوڭ ساباعىڭدى وقى، ايتپەسە ەكىلىك الىپ، ونىنشىدان كوشپەي قالاسىڭ، ۇيات ەمەس پە؟

كادىمگى ەرەسەك كىسىدەي، سالماقتانىپ اقىل ايتتى. تىقىلداپ كىلەڭ بەسكە وقيتىن قارىنداسىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى دە، ۇن كوجەنى راقاتتانا ۇرتتادى.

-  اننا-اپا كەلدى،- دەدى قارىنداسى.- سەنى سۇرادى. ەكى كۇن بولدى ءبىزدىڭ ۇيگە جولاماي كەتتى دەيدى. نەگە بارمايسىڭ؟ بىلەسىڭ بە، اننا-اپانىڭ ۇيىندە سۇلۋ بولعاندا وي-سۇلۋ... نەمىستىڭ قىزى تۇرادى. باعانا مەنى شاقىرىپ الىپ، كامپيت بەردى.

نۇرلان كۇلدى. جاۋاپ بەرگەن جوق. قارىنداسى بۇرتيىپ وكپەلەپ قالدى.- ۇندەمەسەڭ قوي،- دەدى،- ەندى مەن دە ۇندەمەيمىن.

اعاش ۇيدە قوڭىر تىنىشتىق ورنادى. جۇپىنى بولمەنى شامنىڭ ءالسىز جارىعى بولماشى عانا ساۋلەگە بولەگەن: بۇرىشتا تۇرعان اعاش كەبەجە، ىرگەدەگى اعاش توسەك، ەسىك جاقتاعى تاندىر - ءبارى-ءبارى اباجاداي بولىپ كورىنەدى. قابىرعاعا تۇسكەن قارىنداسى شولپاننىڭ كولەڭكەسى دە اربايعان ءداۋ. نۇرلان ەندى ءبىر قاراعاندا شولپان پىسىلداپ، جىلاپ وتىر ەكەن.

-  نە بولدى، شولپان، نە بولدى ساعان،- دەپ جانىنا بارىپ شاشىنان سيپادى. قارىنداسى باۋىرىنا تىعىلىپ، وكسىپ قويا بەردى.

-  مەنىمەن ەشكىم سويلەسپەيدى، مامام جۇمساي بەرەدى، پاپام اۋىرادى، ال سەن... سەن بولساڭ ۇيگە جولامايسىڭ. جالعىز ۇلىمىز تاڭ اتقانشا دالادا جۇرەدى، اۋرۋ بولماسىن دەيدى مامام.

- جىلاما،- دەدى كوزىنىڭ جاسىن الاقانىمەن ءسۇرتىپ،- ماماڭ وتىرىك ايتادى، مەنىڭ دەنىم ساۋ، ەكىلىگىم جوق، ساباقتى جاقسى وقيمىن. ەسەيىپ، بوي جەتىپ تۋرا مەنىڭ جاسىما كەلگەندە ءالى سەنىڭ دە ۇيقىڭ قاشادى.

- مەنىڭ قازىر دە ۇيقىم كەلمەيدى،- دەدى قارىنداسى ەركەلەي.

-  ەندى بۇدان بىلاي ەكەۋمىز اڭگىمەلەسىپ تۇرامىز. مەن ساعان كوپ-كوپ ەرتەگى ايتىپ بەرەمىن، جاراي ما؟

- الدامايسىڭ عوي، پيونەرلىك ءسوزىم، دەشى.

- كومسومولدىق ءسوزىم، مەن پيونەر ەمەسپىن.

- وندا كەل، مەنىڭ قاسىما وتىر دا، ساباعىڭدى وقى. نۇرلان   „جارايدى"  دەدى   دە  وقۋلىقتارىن  اقتارا  باستادى.

كىتاپتى الدىنا وڭگەرىپ الىپ، قانشا تەسىلە قاراسا دا حيميا ەلەمەنتتەرىنىڭ ورنىنا باعانا... تاڭەرتەڭ وزەن جاعاسىندا جولىقتىرعان قىز كەتپەدى كوز الدىنان. شاشى جىلتىراپ، كۇلىمسىرەيدى دە تۇرادى... بەتىن ۋقالاپ جىبەرىپ، قايتا ۇڭىلەدى، قايتا تۇرادى... اتىپ دالاعا شىعىپ كەتتى... شولپان اڭ-تاڭ بولدى.

4

نۇرلاننىڭ ومىرىنە ۇلى وزگەرىس كىردى. بۇرىنعى بۇيىعىلىق جوق، بۇكىل دۇنيە اپپاق... بەينەبىر ءان سالىپ تۇرعانداي تامىلجيدى. مەكتەپكە بۇرىنعىداي ەمەس ءبىر مينۋت كەشىكپەي بارادى، ساباعىنا تياناقتى ازىرلەنەدى، اكەسىنىڭ ورنىنا قورۋشىلىققا دا ءجيى شىعاتىن بولىپ ءجۇر. ءبىر كەرەمەتى بارىنە ۋاقىت تاۋىپ ۇلگەرەدى. جالعىز ۇلىنىڭ اياق استىنان وزگەرگەن مىنەزى اكەسى مەن شەشەسىن تاڭقالدىرماي قويعان جوق. بىراق سەبەبىن ەشقايسىسى تابا المادى. „ەس كىرگەن شىعار، ەر جەتتى عوي",- دەدى شەشەسى. „ۇلىمنىڭ ەسى الدەقاشان كىرگەن، ول وتە اقىلدى بولىپ ءوسىپ كەلەدى"- دەيدى اكەسى. قارىنداسى دا ريزا. اعاسى ءار كۇن كەشكە الدىنا الىپ وتىرىپ، ەرتەگى ايتىپ بەرەدى. كەيدە ۇيىقتاپ قالسا توسەگىنە اپارىپ جاتقىزادى، بەتىنەن ءسۇيىپ، جان-جاعىن قىمتاپ جابادى. كىندىك شەشەسىنىڭ ۇيىنە ءالى اياعىن اتتاپ باسقان جوق. ءيسى بۇرقىراعان ىستىق بورششتى، ايالى الاقان، قامقور ءسوزدى قانشا ساعىنعانىمەن جۇرەگى داۋالامادى. بەلگىسىز ءبىر سەزىم، بۋىنىن الىپ، اياعىن تۇساپ، ولاي قاراي اتتاپ باستىرمايدى. جو-جوق، كەۋدەسىنەن يتەرگەن تىلسىم كۇش ەمەس، قايتا سولاي قاراي جەتەلەر كۇش بار، وكىنىشكە وراي ولاي قاراي جۇرگىزدىرمەيتىن قۋات جانە بار. ەلۋ جىلداي جىمداسىپ، ايىرىلماستاي، قونىس تەپكەن ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىنا ادام اسا الماس بيىك اسۋ ورناعانداي. نۇرلاننىڭ ەندىگى قولىنان بار كەلەرى - قوس جانارىن ءدۇربى قىلىپ، جالىقپاي تەلمىرە قاراي بەرۋ، اگرونوم قىزدىڭ ءاربىر كىرگەن-شىققانىن قالت جىبەرمەي اڭدۋ، ويشا سويلەسۋ، قيالمەن قول ۇستاسىپ، توعاي ارالاپ، وزەن جاعالاۋ... ويشا الىسقا... تىم شالعايعا تاڭعى شىقتى كەشىپ تەنتىرەپ كەتۋ، ايتەۋىر سول اسپاننان تۇسكەندەي بولعان قىزدىڭ سوڭىنان قالماي قاڭعىرۋ. بۇل نە ءوزى؟ ماحاببات پا؟ ول ەداۋىر: مۇمكىن بەس جاس، مۇمكىن ەلۋ جاس... ۇلكەن عوي... بۇل نە ءوزى؟ ...كوزسىز، ەسسىز سەزىمنىڭ بوز بالانى بۋىندىرىپ، موينىنا قىل شىلبىر بولىپ ورالۋى ما... بۇل نە ءوزى؟.. كوپتەن كۇتكەن قيال قىزدىڭ ءولىپ-ءتىرىلۋى مە... ايعايلاپ الىستان قول بۇلعاپ شاقىرۋى ما... الدە جانىندا باياعىدان جۇرگەن سەزىم - قىزدىڭ ايتەۋىر ءبىر كۇنى سەرگەلدەڭگە دۋشار قىلار سەزىكتى بەينەسى مە، بۇل نە ءوزى؟.. قاپيادا عايىپتان پايدا بولعان اققۋ-قىزدىڭ ايدىنعا كەلىپ قونۋى، مامىرلاپ ءجۇزۋى - بەيبىت ءجۇزۋى كەزىندە الدەكىمنىڭ تاس لاقتىرىپ ۇركىتۋى مە... نە ىستەۋ كەرەك مۇندايدا، دارمەن جوق، راسىراعى تاجىريبە جوق، ءجالاڭتوس سۇيىسپەنشىلىك بار. باسىڭدى تاۋعا ۇر، تاسقا ۇر قاشىپ قۇتىلا الماس جاستىقتىڭ اقجەلكەندى قايىعىنا ءمىندىڭ، ەندى تۇسە المايسىڭ... سەزىم جەلى قالاي ايداسا سولاي ىعاسىڭ. نۇرلاننىڭ ەشكىمگە ءتىس جارماي، ءتىپتى وزىنەن دە قىزعانعان جاسىرىن سىرى، قۇپيا جۇمباقتى سۇيىسپەنشىلىگى كۇندى كۇن قۋعان سايىن بۇرشىك جارىپ، گۇلدەپ، قۇلپىرىپ سالا بەردى. ەندى ول تاستىڭ جارىعىن قۋالاپ وسكەن شىنارداي جاسىرىن قاۋلاعان تازا ماحابباتىنان ءوزى جان ۇشىرا قورىقتى دا. قولىنان ءتۇسىرىپ بايقاۋسىزدا سىندىرىپ الام با، الدە جانعا جات، تانگە سالقىن بوتەن بىرەۋگە تاپتاتىپ الام با دەپ قورىقتى; ال سىندىرماق تۇگىل، سىزات تۇسىرسە قايتىپ قالپىنا كەلتىرۋ، جاماپ-جاسقاۋ مۇمكىن ەمەسىن سەزگەن... الدە سەزبەگەن... ولاي ويلاۋدىڭ وزىنەن سەسكەنگەن، ىسىنىپ-سۋىنعان جان دۇنيەسىندەگى جۇمىرتقانى جارىپ شىققان بالاپانداي اۋزىن اشا شيقىلداعان ءسۇپ-سۇيكىمدى اق ۇرپەك ماحابباتى قالىقتاپ ۇشار زەڭگىر اسپاندى،

قيالاي قونار زاڭعار شىڭدى ءالى ۇيالشاق تىلەكپەن ەگىلە، ەسىنەن ايىرىلا اڭساعانى ما؟ مىناۋ اپپاق دۇنيە... جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەن پەندەسىنە كورسەتەرى كوپ ەكەن-اي. نۇرلان بۇگىن كەشكە ەرلىك جاساعىسى كەلدى. ءتۇبى نەمەن ءتامامدالارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەر ەرلىك جاساعىسى كەلدى. نەشە كۇننەن بەرى جولاي الماي، سارساڭدا جۇرگەن اننا-اپاسىنىڭ ۇيىنە ەسىگىن ايقارا اشىپ، كىرىپ بارماق بولىپ بەكىندى. ول ءۇشىن سىلتاۋ كەرەك. وسىندايدا سەبەپ تە قۇري قالادى-اي. توعايدان شىبىق قيىپ اكەلىپ وگورودىڭىزدىڭ كەتكەن، ءيا-ءيا تارقاتىلعان تۇسىن توقىپ بەرەيىن دەسە... جو-جوق مۇنىسى شاراسىزدىق، ءتىپتى كۇلكىلى جاعداي; ءا-ءا تاپتى-تاپتى: ءۇي ماڭايىندا قارۋلى قولدى قاجەت ەتەتىن، ىبىرسىپ قىستان قالعان قوقىر-سوقىردى تازالاپ بەرسەم دەيدى... قوي باتىرىم، بۇل دا جەتىسكەن سىل­تاۋ ەمەس. نە ىستەۋ كەرەك ءوزى؟ اڭگىمەلەسەتىن ادام تابىلعان سوڭ، اننا-اپاسى دا بۇل ۇيگە سيرەك قاتىنايتىن بولدى. انشەيىندە تابالدىرىقتى توزدىرۋشى ەدى. نۇرلان قاراپتان-قاراپ وتىرىپ، اشۋلانا باستادى: „ورىسى نە، نەمىسى نە، ايىرماسى جوق. قۇلىندى بيەدەي جاراسا قالۋىن قاراشى",- دەدى ىشىنەن. مىنە، قىزىق، ەسەڭگىرەگەن كوڭىلىن ساپ-ساپ باسىپ، ەسىن جيسا، كىندىك شەشەسىنىڭ اۋلاسىندا تۇر. ۇرلىق ىستەگەندەي جان-جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراپ شەگىنە بەردى. ماڭايدا قىبىر ەتكەن جان جوق. اكەسى كۇنباعىس ەگىلگەن القاپتان شوقىتىپ كەلەدى ەكەن. كوزىنە تۇسپەيىن دەپ قوراعا قايتا كىردى. كەۋدەسىن بالعامەن الدەكىم ۇرعىلاپ جاتقانداي، نەمەسە ءبىر قاراعايدى جالعىز ءوزى تۋراپ شىققانداي القىنىپ كەتتى. ءوزى ۇيىنەن بەتەر تايراڭداپ، ءتورى مەن توسەگىن بەرمەيتىن اننا-اپاسىنىڭ باسپاناسىنا باسىن سۇعا الماي، قور بولعانىنا جىنى كەلدى. باتار كۇنگە ءجۇز بەرىپ، قاشاعا سۇيەنىپ كوپ تۇردى. ەندى كوڭىلىن جۇدەۋ مۇڭ قابىزداي باستاعان. ءدال وسى ساتتە ەسىك سىڭسىپ اشىلىپ، اپاسى شىقتى. نۇرلان تىعىلىپ ۇلگىرە المادى.

- وۋ، نۇرلانجان، نە قىلىپ تۇرسىڭ، بالام، ءبىزدىڭ ۇيگە جولاعاندى قويدىڭ عوي، وكپەلەپ ءجۇرسىڭ بە؟- دەپ بەتىنەن ءسۇيدى.- ءجۇر ۇيگە، بەيۋاقىتتا دالادا تۇرا ما كىسى. مەن سەنى قىزىممەن تانىستىرايىن.

„قىزىممەن..." نۇرلاننىڭ ءون بويىن قىزعانىشتىڭ وتى دۋىلداتا شارپىپ ءوتتى. „قىزىممەنىنە جول بولسىن".

بۇلار بولمەگە كىرگەندە شام ءالى جاعىلماعان، الاكولەڭكەلەۋ ەدى. اگرونوم پەش الدىندا كولگىرەپ، ەمىن-ەركىن كارتوپ تازالاپ وتىر. ۇستىندە كەلتەلەۋ گۇلدى-گۇلدى شىت كويلەگى بار، القام-سالقامداۋ جايعاسقان ەكەن، نۇرلاندى كورىپ ەتەگىن تارتىپ، قىسىلعانى ما، ەكى تىزەسىنىڭ اراسىن جىمداستىرعان بولدى. قىستان قالعان كارتوپ وسىڭكىرەپ، جارىق شالماعان اپپاق ساباعى شىرمالا شۋاتىلىپ جاتىر. قىزعا كارتوپتىڭ قابىعىن ارشۋ جاراسپايدى ەكەن.

- تورگە شىق، وتىر،- دەدى اپاسى. سونسوڭ اگرونومعا بۇرىلىپ:

-  پوزناكومسيا، ەتومۋ پارنيۋ يا كرەستنايا مات. زوۆۋت - نۋرلان،- دەدى ورىسشالاپ. نە ايتقانىن جىعا ۇقپاعان نۇرلان اتى اتالعان سوڭ ساسقالاقتاپ: „ا" دەپ اتىپ تۇردى. اننا كۇلدى. كۇلدى دە:

- سەندەردى تانىستىرىپ جاتىرمىن،- دەدى. قىز كوز قيىعىمەن سالقىنداۋ قارادى دا:- لۋيزا،- دەدى.

اننا كوپ ايالداعان جوق، شەلەك الىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. سيىر موڭىرەدى. تىنىشتىق قايتا ورنادى. نۇرلان شۇباتىلعان قول-اياعىن قويارعا جەر تابا الماي ءوزىن تىم ارتىق سەزىنىپ وتىر ەدى، اگرونوم قىز ءتىل قاتتى:

-   ۆ كاكوم كلاسسە ۋچيشسيا؟- دەپ سۇرادى. نۇرلان بۇل قاراپايىم سۇراقتى ۇقتى، بىراق جاۋاپ بەرۋگە قورىندى. قىز كۇلىمسىرەپ، الدىمەن سەگىز، سودان سوڭ توعىز ساۋساعىن ىمداپ ەدى، نۇرلان ون ساۋساعىن تاربايتقاندا قىز باسىن يزەپ تاعى دا كۇلدى، نۇرلان دا كۇلدى. اراداعى تەمىر توردىڭ ءبىر شەتى ەپتەپ سوگىلگەندەي بولعان. ۇنسىزدىك... كارتوپ ارشىپ بىتكەن سوڭ، ونى جۋىپ، ۇساقتاپ تۋرادى. ورىسشا كوپ ءسوز ايتتى، نۇرلان كەيبىرىن ۇقتى، كەيبىرىن ۇقپادى، جاۋاپتاسۋعا ءتىل قۇرعىرى جەتپەدى. ول تۇڭعىش رەت ورىس ءتىلى پانىنەن ساباق بەرگەن اشارىق، ۇزىنتۇرا مۇعالىمىن بالاعاتتادى، ارينە ىشىنەن. ءوزى دە ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي الماي ءجۇرىپ، بالا وقىتادى. نەمىس قىزى الدىندا ءوزىن مۇگەدەك سەزىنىپ، قاتتى قورلاندى. وسىلايشا بۇلدىر-سالدىر اۋىر دا قىمبات مينۋتتاردى كەشىپ وتىرعانىندا سيىر ساۋىپ بولىپ، اننا كىردى ۇيگە.

-  ءتۇۋ، ۇلىم-اۋ، شام نەگە جاقپاعانسىڭ، قاراڭعى عوي،- دەدى. نۇرلان پەش موينىندا تۇرعان سىرىڭكەنى تۇتاتىپ، شام جاقتى. جاڭا عانا شويىن تاباعا سالعان كارتوپ شىجىلداپ قارىلا باستاعان. قولىن جۋىپ، نۇرلاننىڭ قارسىسىنا كەلىپ وتىرعان لۋيزانىڭ جانارى جارىقپەن بىرگە قوزداپ جانادى. نۇرلان اناۋ-اناۋ مازداعان وتتى كوزگە قاراي المادى،- قانشا تىلەك ەتسە دە تۋرا قاراۋعا ءداتى جەتپەدى. مۇنىڭ تازا كوڭىلمەن ۇيالاتىنىن قىز دا، اننا دا سەزگەندەي.

-  سەن بۇل قىزدان ۇيالما،- دەدى ستول جاساپ جۇرگەن اپاسى. وزىڭنەن ءۇش-ءتورت جاس-اق ۇلكەندىگى بار بولار. كەلسىن-كەلمەسىن ورىس­شالاپ، بەلىنەن ءبىر باسىپ سويلەي بەر، ەرتەڭ-اق ۇيرەنىپ كەتەسىڭ.

نۇرلانعا قاراپ ءبىر نارسە ايتتى. ال، اننا وعان جاۋاپ بەردى.

-  لۋيزا ايتادى،- دەدى اننا،- اتقا ءمىنۋدى ۇيرەتسىن،- دەپ. كۇنباعىس ەگىلگەن دالانى ارالاپ كورەيىن دەسەم، اتقا ءمىنىپ جۇرە المايمىن دەيدى.

نۇرلان ەس-اقىلدان ايىرىلا باسىن يزەدى. كوپ يزەكتەپتى، ويتكەنى قىز بەن كەمپىر راقاتتانا كۇلدى. سوسىن ءبۇيتىپ مازاق بولعانشا كەتىپ قالايىن دەپ ويلادى، ەرىكسىز كۇش ەكى يىعىنان باسىپ تاستاعان، قوزعالۋعا شاما جوق.

-  سەنىڭ شاشىڭدى ماقتايدى، مىنا قىز،- دەدى كىندىك شەشەسى.- قاپ-قارا، ءارى بۇيرا، ءارى قالىڭ ەكەن دەيدى. مەن ايتتىم: بۇل شىڭعىستايدا مەنىڭ كىندىك بالامنان سۇلۋ ەشكىم جوق دەپ. راس، قوجاق ادەمى-اق، بىراق ۇر دا جىق، ىشكىش اۋلەكى جىگىت،- دەدى. نۇرلان بۇگىنگە دەيىن ءشاي دەسىپ كورمەگەن، وزىنەن بەس-التى جاس ۇلكەن جىگىتكە ولەردەي وشىكتى. „جۇرتتىڭ ءبارى سۇلۋ دەيدى، قاي جەرى جەتىسىپ ءجۇر. ۇنەمى اراق ساسىپ، جۋىنباي جۇرەدى".

كوزىنىڭ استىمەن لۋيزاعا قارادى. ەكى جانارى جانىپ، جايباراقات كارتوپ جەپ وتىر. „بەتى قانداي اپپاق،- دەپ ويلادى،- بور جاعىپ قويعانداي. ال شاشى... تەك قانا تۇسكە كىرەتىن شىعار". قايدان عانا ساپ ەتە تۇسكەنى بەلگىسىز ونىڭ ەسىنە قوجاق بارقىراپ ايتا بەرەر ءان ورالدى: „اناڭنان اينالايىن سەنى تاپقان".

-   تاماق جەسەڭشى،- نۇرلان شىرت ۇيقىدا جاتقانىندا الدەكىم بۇيىرىنەن ءبىر تەۋىپ وياتقانداي شوشىنىپ قالدى. قاسىعىنا جارماسىپ، تاباعا ۇمتىلا بەرىپ ەدى، ورنىندا جوق، تاۋسىلعان سوڭ باعانا جيناپ العان سەكىلدى. ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىمەن جولشىباي ءبىر ءتۇيىر نان سۇيرەي كەتتى.

-  ي تاك مى دوگوۆوريليس،- دەدى لۋيزا.- ۋتروم يا تەبيا جدۋ. ناۋچيش ەزديت ۆەرحوم...

اننا-اپاسى اۋدارىپ بەرگەن سوڭ، نۇرلان تاعى دا باسىن يزەدى. ول ەرتەڭىندە ساباققا بارماي قالدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

5

نەمىس قىزى راسىندا دا اتقا ءمىنۋدى بىلمەيدى ەكەن... نۇرلان ۇيرەتە الماي كوپ اۋرەلەندى. قولتىعىنان دەمەپ، سول جاعىنان مىنگىزسە - سىلق ەتىپ، سالماعى باسىم قورجىنداي وڭ جاق قاپتالىنا اۋىپ قالادى. جاڭا كەلگەن اگرونومنىڭ اتقا جۇرە المايتىنىن ەسكەرىپ كولحوز ەڭ شابان ءارى جۋاس بايشۇبار دەپ اتايتىن كارى لاقسانى بەرىپتى. قاپتالىنا جارماسىپ، قابىرعاسىن تىرنالاي قانشا سالاقتاسا دا مىڭق ەتپەي تۇرا بەرەدى جانۋار. قىزدىڭ شالبار كيگەن سيدام بوربايىنان الىپ، جالعىز-اق قولىمەن كوتەرىپ ەرگە بىراق اتىپ قونعىزادى نۇرلان. سونسوڭ ەردىڭ قاسىنان مىقشيا ۇستاپ العان لۋيزادان كوز الماي بايشۇباردى جەتەلەيدى. استىڭعى جۇپ-جۇقا ەرنىن جىمقىرا تىستەگەن قىز ەندى-ەندى بولماسا اسپانعا ۇشارداي قومدانىپ، زارەسى قالماي قورقادى. كەيدە جان ۇشىرا                                                                                      شىڭعىرىپ جىبەرەدى. ەبەدەيسىز وتىرعان اگرونومنىڭ تاقىمىنان شاندىپ، ەرگە تاڭىپ تاستاسام دەپ ءبىر ويلادى. وقىستان ات ۇرىكسە ۇستىندە كەتەر دەپ جانە ساقتاندى. وسىلايشا اۋرەمەن ءجۇرىپ ءتۇس اۋعانىن سەزبەدى. بوزبالانىڭ شىدامى قانشا سىرنە بولسا دا تاۋسىلايىن دەدى، لۋيزا شارشار دا، ءتىپتى جالىعار دا ەمەس، ءارى-بەرىدەن سوڭ بويى ۇيرەنە كەلە سىقىلىقتاي كۇلىپ، بايشۇباردىڭ داليعان ارقاسىندا وتىرىپ تەپەڭدەيتىن ونەر شىعاردى. كەشەلەر عانا جانىنا جاقىنداسۋعا جاسقانىپ، تەك قيالمەن عانا جۇزدەسىپ، تىلدەسكەن ارمانقىز مىنە، ءدال جانىندا: سان رەت قۇشاقتاپ اتقا مىنگىزدى، سان رەت قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىردى، دەنەسىنىڭ جىلۋىن، دەمىنىڭ سوققانىن سەزدى. جۇمىرلانا بىتكەن سانىنا، ۇركە بىتكەن قوس انارىنا قولى ءتيىپ، قولى تيگەن سايىن ەتى ۇيرەنىپ، اۋەلگى سارتاپ ساعىنىش، ءجيى سوققان جۇرەك سايابىرسىپ ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى. ەگەر وسىنا نەمىس قىزىن بايشۇباردىڭ ۇستىنە مىنگىزىپ الىپ، تاۋ اسىپ كەتسەڭ دە، ءوز بەتىمەن اتتىڭ ۇستىنەن تۇسە الماسىن، ءيا، سەكىرىپ جەرگە تۇسە الماسىن سەزگەن. نە ىستەسە دە قىز مۇنىڭ قولىندا ەدى. ونداي ەرلىك قايدا... ەكەۋى ءتىلسىز تىلدەستى، ىممەن سويلەستى، ءبىر-ءبىرىن قالتقىسىز، ءتىپتى اۋدارماشىسىز-اق جەتە تۇسىنگەندەي بولدى. وسىنشالىق ەتەنە جاقىندىق، قيماس سەرىكتىك قانشالىق ۇزاق بولسا، سونشالىق كەلتە، ءبىر قايىرىمعا كەلمەيتىن ادەمى ءان سەكىلدى اسا قىسقا ەدى. كۇن ەڭكەيە، ورىستەن قايتقان مالمەن بىرگە سۇلدەرىن سۇيرەتىپ ۇيگە ورالدى. ەكەۋى دە شارشادى، قارىندارى اشتى. جوتا-جوتانىڭ استىمەن سۋىرتپاقتالا اۋىلعا اپارار جولعا ءتۇسىپ، ءىلبي باسىپ كەلە جاتقاندارىندا بۇلاردى پولۋتوركا ماشيناسى قۋىپ جەتىپ، شاڭىن بۇرق ەتكىزە توقتاعان ەدى. كابينادان الا كوز، بۇيرا باس قوجاق شىقتى دا ءتىسى اقسيىپ ءوپ-وتىرىك كۇلدى.

- قاتىنىڭ قايىرلى بولسىن!- دەدى نۇرلانعا.- نەمەنە مەكتەپتى بىتىرمەي جاتىپ ۇيلەنبەكسىڭ بە؟ نەمىستىڭ، جاۋدىڭ قىزىنان ايەل الساڭ جەتىسەرسىڭ، ءوي، اكەڭ...

ابدەن كەتەۋى كەتكەن ماشيناسى سەلكىلدەپ بارىپ ءسونىپ قالىپ ەدى، قولىنا ءيىر تەمىرىن الىپ قارعىپ ءتۇستى دە، تىستەنىپ تۇرىپ بۇراپ-بۇراپ جىبەردى. ماشينا تىرقىلداپ بارىپ وت الدى. سونسوڭ سەكىرىپ قايتا ءمىندى. ء„وي اكەلەرىڭنىڭ..." دەپ ءبىر بالاعاتتادى دا، ار-ۇر ەتكىزىپ ماشيناسىن ايداي جونەلدى.

- كتو ەتو؟- دەدى لۋيزا ۇزاي بەرگەن ماشينانىڭ ارتىنان كوز الماي قاراپ تۇرىپ. نۇرلان بۇل سۇراقتى ۇقتى.

- قوجاق، ءبىزدىڭ اۋىلداعى جالعىز شوپىر وسى،- قىز نۇرلاننىڭ ءسوزىن ەپتەپ ءتۇسىندى بىلەم:

- كراسيۆىي پارەن،- دەدى ءالى كوز الماي قاراعان كۇيى. نۇرلان بۇل ءسوزدى ۇقتى، امبە ءىشىن ءبىر قارا مىسىق تىرناپ وتكەندەي بولعان.

جايباراقات تۇرعان بايشۇباردى شۋ دەپ تىزگىنىنەن وقىس شاۋجايلاپ قالعاندا قاپەرسىز وتىرعان اگرونوم „وي، ماما" دەپ قۇلاپ قالا جازدادى.

سول   كۇننىڭ   ەرتەڭىندە   نۇرلان   جار   جاعاسىنداعى   جالعىز بايتەرەكتى تابا المادى. ورنىندا ەكى جاعالاۋىن كەمىرگەن جەمىر وزەن   بۇقتىرما   عانا   بۇلاڭداي   اعىپ   جاتىر.   تىپ-تيپىل.   بۇل جالعاندا ءجۇز جاساعان كارى اعاش ءتىپتى بولماعانداي. تەرەكتى ىزدەگەن جالعىز نۇرلان عانا ەمەس ەدى، شۋلاي ۇشىپ، اينالسوقتاپ كوپ قۇس ءجۇردى. جىلاعىسى كەلدى. „قالايشا، دۇنيەدەگى ەڭ ءزاۋلىم، ەڭ مىقتى اعاشتىڭ ءبىر-اق تۇندە عايىپ بولعانىنا قايران قالدى. تامىرىنا تىرمىسىپ نەگە تۇرا بەرمەدى؟ الدە اساۋ وزەنگە قارسى كۇرەسەر دارمەن بولمادى ما; الدە اعاشتىڭ كيەسى بولادى دەۋشى ەدى، سولار ۇرلاپ اكەتتى مە; الدە... اعاشتار دا ادام سەكىلدى - تۋار، سونان سوڭ ازدى-كوپتى جاسار، سونسوڭ - ولەر. ءتاڭىرىم-اۋ، اعاشتار دا ولەر مە، ءيا، ولەدى، جاڭاسى ونەدى ومىرگە. نۇرلان اۋرۋ اكەسىن شوشىنا ەسىنە الدى.  „جو-جوق، بۇل دۇنيەدە ەشتەڭە دە جوعالمايدى، ولمەيدى، ايتەۋىر ءبىر كۇنى... بالكىم ءجۇز جىلدان سوڭ... بالكىم مىڭ جىلدان سوڭ قايتىپ ورالادى. ءبىز، ءتىرى جۇرگەندەر سول قايتىپ ورالعانداردى تەك بايقاي المايمىز، ال ولار بولسا بىزگە كورىنبەي، كولەڭكەسىندى قاتار، جانىمىزدا قول ۇستاسىپ، قولتىقتاسىپ عۇمىر كەشەدى. راس، راس ولگەندەر قايتىپ ورالادى. ولار تەك ورالمايدى، وزدەرىمەن بىرگە ارعى دۇنيەدەگى بار جاقسىلىقتى - پەيىشتەن ەسكەن ساۋمال سامالدى الا كەلەدى; ءيا، ولار تەك ءان سالىپ ورالادى! ارعى دۇنيەگە عاسىرلار بويى اتتانعان ادامدار قول ۇستاسىپ، قۇندىزداي شۇباپ ءان سالىپ كەلە جاتسا... تىرىلەر نە بەتىن ايتار-ەدى". نۇرلان ءوز ويىنان ءوزى شوشىندى.

بۇقتىرما تاۋ-تاستى باسىنا كوتەرە ايباتتانىپ، سارقىراپ اعىپ جاتىر.

توقتاتار كۇش جوق!

نۇرلان التايدىڭ كۇرە تامىرى ىسپەتتى ۇلى وزەن بۇقتىرمانى تۇڭعىش رەت جەك كوردى - قاتىگەز، باس بىلمەس اساۋلىعى ءۇشىن جەك كوردى. ەرتەكتەگى كول جۇتار سەكىلدى كۇنى بىتسە، جالعىز-اق ۇرتتاپ_, ءبىر قاسىق سۋعا زار بولىپ وتىرعان ەلگە اپارىپ اقتارا توگەر ەدى، اتتەڭ. ول ورتالىقتان شىعاتىن ءبىر گازەتتەن وقىپ ەدى: جەر بەتىندەگى سۋدىڭ 97 پروتسەنتى ىشۋگە جارامسىز ەكەن; ال الەمدەگى 40 مەملەكەت اۋىز سۋىنا زار، امەريكانىڭ كەيبىر اۋداندارى سۋدى كانادادان ساتىپ الادى، تاعى تاعىلار، تاعى تاعىلار... التايدا وزەن-بۇلاقتان اياق الىپ جۇرە المايسىڭ. ادىلەتسىزدىكتىڭ ءوزى تابيعاتتان باستالادى دەگەن وسى...

كوڭىلىنەن ەل كوشكەندەي بولىپ جاپا شەگە ۇيىنە قايتتى. مايداندا بارلىق سولداتتارىنان ايرىلىپ قالىپ، تەك سوقا باسى عانا كەرى ورالعان قايعىلى وفيتسەردەي. اننا-اپاسى كەلىپ، اكە-شەشەسى، ءبارى شاي ءىشىپ وتىر ەكەن.

- قايدا ءجۇرسىڭ، تاماعىڭدى ىشپەي،- دەدى شەشەسى.

-  وزەن جاعاسىنا باردىم، بۇقتىرما جالعىز تەرەكتى اعىزىپ اكەتىپتى. (كوزى بوتالاپ، وتىرعاندارعا قارادى - بەينەبىر مىناۋ داستارقان باسىندا جاعالاي جايعاسقان جاندار بۇقتىرمانىڭ كومەيىندە كەتكەن جالعىز تەرەكتى سۋىرىپ الىپ، قايتا ورنىنا ورناتاتىنداي جالبارىنىشتى تۇردە جاۋتاڭداي قارادى).

- بايعۇس، مەن تۋعاندا بار ەدى،- دەدى اكەسى.

- ءبىز كوشىپ كەلگەندە، بۇل بۇقتىرما سول تەرەكتەن 300 مەتردەي ارى اعىپ جاتىر ەدى،- دەدى اننا.

-  ءبارىمىزدىڭ جاستىعىمىزعا كۋا سەكىلدى ەدى،- دەدى اكەسى.

- وسى جەردىڭ اقساقالى سول سىقىلداناتىن.

- وزەن - ول دا ءبىر ءومىر،- دەدى اننا-اپاسى.

- بايتەرەكتىڭ تۇبىنە ىلعي دا ءۇي جاساپ، قۋىرشاقپەن ويناۋشى ەدىم،- دەدى قارىنداسى مۇڭايا.

بىراق وسى ءسوزدىڭ ءبارى امالسىز ايتىلا سالعان اڭگىمەدەي سالقىن ەستىلدى. جۇرەگى سازىپ، مازاسى بولمادى. ەندى اڭگىمە جۇيەسى اگرونوم قىزعا اۋىستى. تۇرىپ كەتەيىن دەپ ءبىر وقتالدى دا، امالسىز قايتا وتىردى.

شەشەسى ايتتى:- كۆارتيرانت قىزىڭ پىسىق پا، ءۇيدىڭ شارۋاسىنا كومەكتەسە مە؟

اننا-اپاسى ايتتى:- شۇكىر، بىرتوعا ەكەن. ءار نارسەدەن حابارى بار.

اكەسى ايتتى:- ءوزى قاي جاقتىڭ نەمىسى، سۇراي الدىڭدار ما؟

اننا-اپاسى ايتتى:- ۆولگا بويىنان كورىنەدى. اتا-باباسى سوناۋ پەتر ءبىرىنشىنىڭ تۇسىندا جەر اۋىپ كەلىپتى.

اكەسى ايتتى:- ءتىپتى ەرتە كەلگەن ەكەن وزدەرى. انا ءتىلىن بىلە مە؟

اننا-اپاسى ايتتى:- وي-بوي، ەرنى-ەرنىنە جۇقپاي سارناپ تۇر. بۇلار انا ءتىلىن ولسە ۇمىتۋشى ما ەدى؟

شەشەسى ايتتى:- جەرسىنىپ كەتسە جاقسى، اتقا دا دۇرىستاپ مىنە المايدى، جىل ۋاعىنا جەتپەي قاشىپ كەتە مە، ءاي، ۇيرەنە المايدى-اۋ. باسى جاس بايعا ءتيىپ، بالا تابۋ كەرەك. ءبىزدىڭ يتشىلەگەن تۇرمىسىمىزعا شىداي الماس.

اننا-اپاسى ايتتى:- ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى قونىس تەۋىپ قالار ويى جوق-اۋ دەيمىن. سروگىم ءبىر جىلدا بىتەدى، سونسوڭ ەل جاققا قايتامىن دەيدى.

شەشەسى ايتتى:-  ەل  كوزىنە  كۇيىك  بولماي،  ەسى  باردا ەلىن تاپقانى اقىل.

نۇرلان ويلادى: „مۇنىڭ ءبارى جالعان. ەرىككەندە ايتقان قاڭقۋ ءسوز. ول ەشقايدا دا بارمايدى: كەتەرى بار، نەگە كەلەدى".

بۇگىن ەرتە جاتىپ قالدى، كوپكە دەيىن ۇيىقتاي المادى. بىتىقى-شىتىقى ويلار قاۋمالاپ، ارى اۋناپ، بەرى اۋناپ بەرەكەسى كاشتى. ءبىر ۋاق تۇرىپ كەتپەككە وقتالدى دا، تۇبىندە وتىرىپ سىرلاسار بايتەرەكتەن ايرىلعان، ماڭگىگە قوشتاسقان - جالعىزدىعى ەسىنە ءتۇستى.  باعانا بالالار كينوعا  شاقىرعاندا بارماعانىنا وكىندى. شارشاپ بارىپ، كوزى ءىلىنىپ ەدى، ءتۇس كوردى: „دۇنيە اپپاق نۇرعا شومىلعان... اپپاق دۇنيە، سول اپپاق دۇنيەدە لۋيزا ەكەۋى استارىندا اقبوز ات بار، قاتارلاسا شاۋىپ جارىسادى. كۇمىس جالدى ات نە شاپپاي، نە ۇشپاي بەيمالىم ساپار، ماقساتسىز باعىتقا باياۋ قالىقتاپ بارادى-اي. نۇرلانعا العاشىندا ءبىر ورىندا تۇرعانداي سەزىندى. استىنداعى اتتىڭ اپپاق جالى مەن نەمىس قىزىنىڭ التىن شاشى جەلمەن   جەلبىرەپ،   مىناۋ   اقبوز   الەمنىڭ   جالىنداعان   جالاۋىنا اينالعان...   ول  ەندى  لۋيزانىڭ ات قۇلاعىندا  وينايتىن عاجاپ ونەرىنە تاڭ قالدى. وتىرىك ەكەن عوي، اتقا مىنە المايمىن دەۋى بەكەرشىلىك ەكەن عوي... سونسوڭ، بۇلاردىڭ الدىنان شەگىرتكەدەي قاپتاپ قاپ-قارا تانكىلەر شىعادى. كىمنىڭ، قاي ەلدىڭ تانكىسى ەكەنى بەلگىسىز. تۇمسىعىن سورايتىپ، وق بۇركەدى.  ەكەۋى بىردەي قۇلايدى...  بىراق ولمەيدى... تەك استارىنداعى اقبوز ات - قىپ-قىزىل قانعا اينالىپ قاتىپ قالادى... ەكەۋى بىردەي: „ماما!" دەپ جان ۇشىرا ايقايلايدى: „ماما!"

شوشىپ وياندى، سۇمەك بولىپ تەرلەپ جاتىر ەكەن. ءۇيدىڭ ءىشى تاس قاراڭعى. قۇلاقكا بۇقتىرمانىڭ سارىنى ەستىلەدى... باسقا ءۇن ولگەن...

6

كوكتەم ءوتىپ، جاز كەلدى. تابيعات تاماشاعا مالىنىپ، كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە قاشانداپ كەتكەن كوپ-كوپ قىزىقتى، الاڭسىز كۇندەر قازبەن بىرگە قايتا اينالىپ كەلگەندەي ەدى. ۇلان-عايىر شارۋانى ءبىتىرىپ تاستاپ جاعاسى جايلاۋدا ريزا كوڭىلمەن كەڭك-كەڭك كۇلىپ، كەردەڭدەي باسار اعايىن سەكىلدى ەل دە سوعىستان سوڭعى بەيبىت كۇننىڭ العاشقى شۋاعىنا ماۋجىراعان قالىپتا. ەندى قايتىپ، بۇل جالعاندا مىلتىق اتىلمايتىنداي بەيقام تىرلىك شىڭعىستايلىقتاردى دا مۇڭسىز-قامسىز جايلاۋدىڭ شىبىنسىز جازىنداي دۇنيەگە جەتەلەپ كەتكەن. كەشەگى قان مايداننان قالعان جەڭىسكە، ەرتەڭىنە - ءيا، ءيا، بولاشاققا، ءتىپتى، ءبىر-بىرىنە دەگەن ۇلى سەنىم، قارىمتا-قارىزسىز ىستەلەر ادال ەڭبەك، كەڭ بايتاق مەملەكەتتى اياعىنان تىك تۇرعىزىپ،مارقايتا باستاعانى راس-تى. ەلگە، جەرگە، قالا بەردى بۇكىل الەمگە دەگەن قالتقىسىز سەنىمگە ۇلاسا باستاعان. جاز شىعا ويداعى مال جونعا كوشىپ، اۋىل ۇستىنەن ازان-قازان ۇلارداي شۋلاپ، ءجۇرىپ وتكەن. دالا... ءتورت تۇياقتىڭ توزاڭىنان ايىرىلىپ، تىنىسىن كەڭ العانداي ەدى. ونىمەن بىرگە كەشە كۇن كۇركىرەدى! كۇن ەرتە كۇركىرەسە ىرىستى جىل بولارىن شالدار بال اشپاي بىلەدى. كەمپىرلەر ءۇي اينالىپ، ءشومىش قاعىپ، وتقا اق قۇيدى. سوناۋ شاماندىقتان بەرمەن كەلە جاتقان ىرىم-كادە تاعى دا جاقسىلىق ءۇشىن، تىنىشتى ءومىر، بەيبىت قونىس ءۇشىن جاسالعان. سەبەزگىلەپ العاشقى جاڭبىر جاۋدى: مىنە، مىنە تۇلەي باستاعان كوك، جاۋقازدانا باستاعان گۇل، جاڭادان جاپىراق جايعان اعاش - نوسەردىڭ ءمولدىر تامشىسىنا الاقانىن اشا ۇمتىلعان، ۇياڭ سەزىممەن سۇيسىنە جۇتقان. وسىنشالىق مول قىزىقپەن جازدىڭ دا ءبىر ايى - ماۋسىمدى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا شىعارىپ سالعان. كولحوزشىلار شالعىسىن جالاڭداتىپ، ءشوپ شابۋعا اتتاندى. شالعىن اسىرەسە بيىل ەرەسەن.

ءبىزدىڭ جاس كەيىپكەرىمىز نۇرلان بولسا مەملەكەتتىك ەمتيحاننىڭ قامىمەن ابىگەر، مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. مەكتەپپەن قوشتاسۋ وسىن­شالىق قيىنعا تۇسەر دەپ ويلاعان جوق ەدى، ساتسىزدىك ال دەگەندە قازاقتىڭ تىلىنەن باستالىپ، شىعارمانى ۇشتىك دەگەن باعاعا ارەڭ جازىپ بەردى. قىستاي وتە جاقسى وقىعان بالانى مۇعالىمدەر ايادى، بىراق ادىلەتتىلىكتەن اسا العان جوق، ء„بىردى ايتىپ بىرگە كوشەدى... ساقتانباي، سالاق جازعان، تاقىرىپتىڭ اۋقىمىنان شىعىپ كەتكەن، ايتالىق قامار سۇلۋدى اقبوز اتقا مىنگىزىپ، جاۋعا شاپتىرىپ قويعان، ول ول ما، قامار سۇلۋدىڭ كوزى كوگىلدىر، شاشى اقسارى، شالبار كيگەن قىز ەدى دەپ كوكىگەن..." ۇشتىكتىڭ ءوزىن بۇرىنعى باعالارىن ەسكەرىپ، ۇيالعانىنان ارەڭ قويعانىن ايتتى.

ومىرىنە وزگەرىس ەنگەندەي بولعان نۇرلاننىڭ بولمىسىندا بالالىقپەن قوشتاسىپ، ەرتەرەك ەر جەتۋ بار ەدى. بالالىقتىڭ بال داۋرەنىن ەرتەرەك جوعالتقانىمەن ەلۋىنشى جىلدان بەرگى ۋاقىت سول ورنى تولماستاي بولعان ولقىلىقتى جاماپ-جاسقاعان. ونىڭ نوقتا كيمەگەن قۇلىنداي الاڭسىز كىسىنەگەن جاستىعى، جازىلماستان جارالانعان... جارىققا ۇمتىلعان كوبەلەكشە تاعات تاپپاي شىر اينالادى. بۇل جالعاندا لۋيزادان وزگە قۋانىش تا، جەتىمسىرەگەن كوڭىلدىڭ مەدەتى-سىندى الدانىش تا جوق ەدى. جان دۇيەسىندە جانار تاۋ بولىپ جانىپ جاتقان ماحابباتىن بىلدىرە الماي، بىلدىرگەندى قويىپ، ءالى كۇنگە كۇلىمدەگەن بەتىنە تىكتەپ قاراي الماي، ساندالعان جانە ءوزىن وسىنشالىق قور، جىگەرسىز، جاسىق سەزىندى; جانە ءوزىن تىم كەش تۋعان، نە تىم ەرتە تۋعان بۇل دۇنيەگە بوتەن ادام رەتىندە جەك كوردى، جيىركەندى، ءتىپتى، ولگىسى دە كەلدى; نەگە ەكەنى بەلگىسىز دۇنيە جۇزىندە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماعان ۇلى سويقان ەرلىك جاساعىسى كەلدى; بىراق

مىناۋ قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا ەمەس، باسقا... ەردىڭ باعىسىنالار قان مايداندا قازا تاپقىسى كەلدى... ءوزىنىڭ وتان سوعىسىنا قاتىسا الماعانىنا ولەردەي وكىندى دە... ول سول سوعىستا ولمەگەن كۇننىڭ وزىندە قاتتى جارالانىپ، ال قاتتى جارالانىپ جاتقان شاعىندا نەمىس قىزىنىڭ تاۋىپ الىپ، ۇيىنە اپارىپ، اعايىندارىنا بىلدىرمەي جاسىرىن ەمدەگەنىن، اۋزىنا سۋ تامىزعانىن، جۇپ-جۇمساق، جىپ-جىلى الاقانىمەن قاپ-قارا بۇيرا شاشىن سيپاعانىن كوكسەدى... سوندا نۇرلاننىڭ بەتىنە لۋيزانىڭ جانارىنان ءبىر تامشى جاس اعىپ تۇسسە، سوسىن اقىرىن مۇنىڭ ەرنىنە ەرنىن تيگىزىپ سۇيسە... (كوزى اشىدى، بىراق جىلاي المادى، جۇرەگى توقتاپ قالعان سەكىلدى شالعىنعا شالقالاي قۇلادى، سىرلى تەگەنەدەي توڭكەرىلە اسپانعا قارادى، شەگىرتكە ىرشىپ شەكەسىنە قوندى، ەلەمەدى، قۇس سايرادى، ەستىگەن جوق، دۇنيە: اناۋ كوك، اناۋ جەر - جىم-جىرت...) سىرقاتىنىڭ بەتى بەرى قاراعان كەزدە لۋيزا ەكەۋى ەكى اقبوز اتقا ءمىنىپ، گەرمانيانىڭ جاپ-جاسىل ورمانىن ارالاسا، گەرمانيانىڭ جاپ-جازىق دالاسىن ارمانسىز كەزسە، سۋرەتكە تۇسسە قانداي ادەمى بولار ەدى. بۇل - قاپ-قارا، ول - اپپاق... (ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەندەي بولدى) ول ويلادى - لۋيزا ەكەۋمىز اقبوزبەن جارىسىپ كەلەمىز دەپ، كوزىن اشتى، كوزىن اشسا مىڭ سالسا ءبىر باسپايتىن بايشۇباردىڭ ۇستىندە اگرونوم قىز وتىر.

جاتقان جەرىنەن اتىپ تۇردى. ەگەر قىزدىڭ تاقىمىنداعى بايشۇبار ەمەس، ودان باسقا جاستاۋ جىلقى بولسا قورس ەتىپ ۇركىپ، ۇستىندە ەربيىپ وتىرعان يەسىن تاستاپ-اق كەتەر ەدى.

- يا تەبيا يسپۋگالا؟- دەدى ول ورىسشالاپ. نۇرلان بۇل ءسوزدى ۇققانىنا ەسى قالماي باسىن يزەدى. لۋيزا لىپ ەتىپ اتتان ءتۇستى، بۇرىنعىداي ەمەس ۇيرەنىپ قالعان ەكەن، قيمىلى شيراق. سونسوڭ الگىندە عانا نۇرلان اۋناعان جەردەن قىپ-قىزىل بولىپ ەزىلە پىسكەن جيدەكتى كورىپ، قولىن شاپالاقتاي ايقايلاپ جىبەردى: „وي، كاك منوگو ياگود، كاكايا پرەلەست-پرەلەست". تىزەرلەي وتىرىپ، تەرىپ جەي باستادى. تاندايىنا ءار بۇلدىرگەندى سالعان سايىن تامسانىپ، باسىن شايقادى:- ۆوت بوگاتستۆو، ماتۋشكي-پريرودى.

نۇرلان دا ەڭكەيىپ، ءبىر-ەكەۋىن اۋزىنا سالدى. شىنىندا دا ءتاتتى ەكەن. ەس بىلگەننەن بەرى تەرىپ جەگەن بۇلدىرگەننىڭ وسىنشالىق دامدىلىگىن ەندى-ەندى، قازىر عانا انىق سەزىنگەندەي. ەكەۋى اتتارىن اعاش تۇبىنە بايلادى دا، جارىسا جيدەك تەرۋگە كىرىستى. قىز التايدىڭ سۇلۋ تابيعاتى، تازا اۋا، كاۋسار سۋىنا ەتى مۇلدەم ۇيرەنىپ، قايران قالا كوپ ايتاتىن بولدى. ول بىردە انناعا وسى اۋىلعا ءسىز سەكىلدى ءبىرجولا قالىپ قويسام قايتەدى، دەپ اقىل سۇراعان. سوندا جارتى عاسىرعا تاياۋ وسى جەردە تىرلىك كەشكەن كەمپىر، ۇزاق ويلانىپ بارىپ: ء„وزىڭ بىلەسىڭ، قىزىم، جامان ايتپاي جاقسى جوق، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ باسىڭا ءىس تۇسكەندەي بولسا، ماعان وكپەلەر ەدىڭ. ادام تەڭىن تاپپاي - تەگىن تابا الار ما. جاس كىسى ءۇشىن تابيعاتتان وزگە دە قازىقشا بايلانار سەميا قىزىعى كەرەك. سەن ونداي ۇيانى وسى جەر­دەن قۇرا الار ما ەدىڭ؟"- قىز مۇڭايىپ قالعان. بۇلكىلدەي سوققان جۇرەگىندەگى مازاسىزدىقتىڭ سارىنىن سەزدىرگىسى كەلمەدى مە، اتقا ءمىنىپ ەگىن ارالاپ كەتىپ ەدى.

بۇلدىرگەندى ءۇزىپ الۋعا ەڭكەيگەن سايىن لۋيزانىڭ اق تولقىن شاشى يىعىنان قۇلاپ بەتىن جاۋىپ قالادى. ونىڭ ءوزى بوزبالاعا تەڭدەسسىز سۇلۋ ءارى ەرىكسىز تەبىرەندىرەتىن تەلەگەي تەنتەك كورىنىستەي، سەزىمىن قىتىقتاعان. جالتاق-جالتاق قاراپ، بۇلدىرگەندى جەگەنىنەن گورى، تاپتاپ بۇلدىرگەنى كوپ. ول وسى بەينەبىر تۇستەي بولىپ ەلەستەگەن سۋرەتتى جوعالتىپ، نەمەسە بىلعاپ الامىن دەپ قورىقتى. جانىندا، يىقتاس قانا جۇرگەن ادامنىڭ سونشالىق شالعاي قول جەتپەس قيالداعى - الىستىعى، ءارى تانىماستاي تىم جات سۋىقتىعى قينادى. ەگەر بۇدان باسقا وجەتتەۋ بىرەۋ بولسا شىنشىل جۇرەكپەن سۇيگەن، ءموپ-ءمولدىر سەزىمىن ءدال قازىر اعىل-تەگىل اقتارار ەدى; ەگەر بۇدان وزگە وركوكىرەكتەۋ بىرەۋ بولسا اناۋ الاقانات كوبەلەكتەي ۇشىپ-قونىپ تابيعاتقا ەركەلەگەن قىزدى باس سالىپ قۇشىپ، سۇيەر ەدى، ءيا باسقا بىرەۋ... نۇرلان ءوز ويىنان ءوزى شوشىندى... „جو-جوق، لۋيزانى ەشكىم، ءتىرى جان قۇشاقتاۋعا ءتيىس ەمەس ونداي اسىل جىگىت تۋعان جوق!"

اگرونوم جيدەككە ابدەن تويعانىن ايتتى، قايتايىق دەدى. شىبىنداپ، مازاسى كەتىپ، تال تۇبىندە تىقىرشىپ تۇرعان اتتارىنا ءمىندى دە اۋىلعا قايتتى. جول-جونەكەي جاڭادان باس جارا باستاعان كۇنباعاردىڭ اراسىمەن قاق جارىپ ءجۇردى; قالىڭ بىلەكتى وسكەن شەكىلدەۋىك اسپانعا قاراپ ەندى-ەندى عانا اۋزىن اشىپ كەلەدى ەكەن. لۋيزا وسىنا تەڭىزدەي تولقىعان كۇنباعىس القابىنا سۇيسىنە قاراپ، الدەبىر تۇسىنىكسىز ءاندى ىڭىلدايدى. نۇرلان بۇل اۋەندى ەرتەرەكتە ەستىگەندەي قۇلاي تىڭداعان جانە قوسىلا ىڭىلداۋعا باتىلى جەتپەي، تەك ىشىنەن يمانىن ايتا ەرگەن بولادى. ول، مىناۋ اپپاق دۇنيەدە... بارلىعىنا - جەر باسىپ جۇرگەن تىرلىگىنە قۋاندى; ول مىناۋ اپپاق دۇنيەگە...ۇزەڭگىلەس كەلە جاتقان نەمىس قىزىنىڭ جارالعانىنا مىڭ مارتەبە تاۋبە قىلدى. وسىلاي ۇزاق-ۇزاق ماڭىپ، جاپ-جاسىل داريانى كەشىپ، الماتىعا، موسكۆاعا، ءتىپتى ودان ءارى بەرلينگە دەيىن جۇرە بەرگىسى، جۇرە بەرگىسى كەلدى. وعان مىناۋ استارىنداعى تىراقى ات شارشامايتىنداي، ال مىناۋ ال جاسىل، ال قىزىل، ال سارى كۇنباعىس القابى شەكسىز-شەتسىز سونا - بەرلينگە دەيىن سوزىلىپ، جايناي-جاسارىپ شالقىپ جاتاتىنداي سەزىلدى. تىرشىلىكتىڭ سۇلۋلىعىندا شەك جوق، ماڭگىلىك دەپ ءبىلدى. التاي وڭىرىنە كۇنباعىس دەگەن ءسۇپ-سۇكىمدى

(اسىرەسە نۇرلان ءۇشىن) وسىمدىكتى قاتار جورتقان قارشاداي عانا لۋيزانىڭ الا كەلگەنىن، وسى ساپارلاس، ۇزەڭگىسىنە ۇزەڭگىسى ءتيىپ قاتار جورتقان اقسارى قىزدىڭ باستاماسى، ماڭداي تەرى، اۋدانمەن ايتىسىپ ءجۇرىپ ەككەن داقىلى ەكەنىن بىلمەگەن... بالكىم بىلگەن; ونىڭ انىق ۇعىنعانى كۇندى ءسۇيىپ، اينالايىن سول كۇنگە تالپىنىپ وسەتىن كۇناسىز ءسابي ىسپەتتى وسىمدىك بىلتىرلار عانا شاڭ باسىپ، اقتاڭلاق بولىپ جاتقان كولحوز دالاسىن - قارا دالانى سانگە بولەگەنى. ءتىپتى، كوكتەمدە ۇرلاپ وگورودتارىنا، ءۇيىنىڭ ماڭايىنا شاشىپ جىبەرگەن الگى كۇنباعاردىڭ جاز شىعا قاۋلاپ، بۇكىل اۋىلدىڭ ۇزاتىلار قىزداي جاسانىپ، قىرمىزىداي قۇلپىرعانى ەدى... لۋيزانىڭ „كۇنباعىس قىز" اتالۋى دا وسىدان. اننا يۆانوۆنا ءبىر كۇنى اگرونومعا: „سەنى اۋىل ادامدارى دەۆۋشكا-پودسولنۋشكا" دەپ اتايدى", دەگەندە كۇنادان پاك سابيدەي ۋىز تازالىقپەن كۇلگەن، ەسى قالماي بالاشا ءماز بولىپ قۋانعان; كەشە عانا اتا جاۋى رەتىندە قابىلداعان اۋىلدىڭ ىشىندەگى توڭى ءجىبي باستاعانىن سەزىپ كوزىنە جاس الا راقمەت ايتقان. مىنە، سول ەكى ۇلتتىڭ اراسىن دانەكەرلەگەن كۇنباعىس دارياسىندا جۇمىر جەردەگى جاماندىق، سۇمدىق اتاۋلىدان بەيحابار قازاقتىڭ ۋىزداي وسكىنىمەن قاتار ءجۇزىپ كەلەدى-اي. لۋيزا نۇرلاننىڭ مۇڭدىلاۋ، بىراق قايراتتى ديدارىنا قاراپ، وزىنەن كەشىرەك تۋعانىنا وكىنگەندەي، بالكىم قۋانعانداي كۇرسىندى...

نۇرلان قالت-قۇلت ەتىپ مەكتەپتى دە ءتامامدادى-اۋ. كامەلەتتىك كۋالىك قولىنا تيگەن سوڭ، باسقا وقۋشىلار سەكىلدى قاي وقۋ ورنىنا بارامىن دەپ، باسىن قاتىرىپ جاتپادى. الىس، تىم جىراقتاعى كورمەگەن قالاعا ءبىلىم قۋىپ كەتۋگە، بىرىنشىدەن - قاراجات جاعى تاپشى، ەكىنشىدەن - مىنەكەي، سوعىستان بەرگى ون جىلدىڭ ىشىندە اكەسىنىڭ سىرقاتى بەرى قارار ەمەس. قايتا كۇن وتكەن سايىن دەنەسىندەگى جاۋ سالعان تەمىر جارا سىزداتىپ، اسقىنا تۇسكەن. قارا شاڭىراقتاعى ەندىگى قولقانات،- جالعىز ۇلدارىنان ايرىلىپ قالعىسى كەلمەدى. شەشەسى بولسا، اكەسىنىڭ دەنەسىندەگى جارا ءتۇبى الىپ جەمەي قويمايتىنىن ايتىپ، كۇن-كۇن سايىن ۋايىم قىلا زارلايتىن. بوزبالا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ دا، قورىقشىلىق قاراكەتىن قويعان جوق، كۇنباعىس قاۋلاپ جەتىلگەن سايىن كۇندىز-ءتۇنى ات ۇستىنەن تۇسپەيدى. اۋىلدىڭ ەشكى-لاعى قانداي مازاسىز دەيسىڭ، كوزىڭ تايسا بولدى اڭدىپ تۇرىپ ەگىستىككە بەت الادى. بويلاپ، باس جارىپ بىتىك وسكەن كۇنباعاردىڭ اراسىناي ەشكى تۇگىل ءىرى قارانىڭ ءوزى ارەڭ كورىنەتىن. ونى بىلاي قويعاندا شىڭعىستايدىڭ سوعىستان سوڭ تۋعان تامام قارا سيراق بالالارى ءالى ءدانى قاتپاي بالاڭ وسكەن شەكىلدەۋىكتى كوكتەي جۇلىپ، ارا-اراسىنا تىعىلماق ويناپ، جاپىرىپ تاستايتىن. كۇندىز بالانى، ءتۇن مەزگىلىندە ءتورت تۇلىك مالدى قورىپ، قاشان ورىپ سۇرلەمگە سالعانشا بەرەكەسى قاشتى. بىراق وسىنشالىق جاندى جەر يتىرىق جۇمىستان جالىقتىرماس ءبىر ۇلى قۋات العانداي ەدى. ول كۇنباعىس قىز - لۋيزا. اۋدان مەن اۋىلداعى جينالىستان ءسال قولى بوساي قالسا، بايشۇبارعا ءمىنىپ، تەپەڭدەپ القاپتىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن جالىقپاي، شولىپ جۇرەر ەدى. اتقا الدەقاشان ۇيرەنىپ العان، كەيىنگى كەزدە شوقىراقتاپ شاپقىلايتىن قىلىق تاۋىپ ءجۇر. بايشۇبار ول ءۇشىن ۇشقان قۇستى اۋزىمەن تىستەر ەرتەكتەگىدەي ءبىر توبەنىڭ شاڭىن ءبىر توبەگە قوسار، ايدارىنان جەل ەسكەن، ارعىماق. ەكى كۇننىڭ بىرىندە جالىن، كەكىلىن تاراپ، كۇن قۇرعاتپاي بۇقتىرماعا اپارىپ، سابىنداپ تۇرىپ، جۋادى. ءومىر باقي كولحوزدىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلىپ، ابدەن كونتۋلاق بولىپ قالعان تىراقى، اگرونوم كەلگەلى تۇلەپ، جۇپ-جۇمىر بوپ سەمىرىپ العان. بۇتا-قاراعاننىڭ تۇبىنەن وقىس ۇشقان بودەنەدەن قورس ەتىپ ۇركەتىن مىنەز شىعاردى. جانۋاردىڭ تۋعالى كورگەن راقاتى وسى شىعار-اۋ. ال شىڭعىستاي اۋىلىندا ايتارلىقتاي وزگەرىس جوق. باياعى ۇشى-قيىرسىز تاۋسىلمايتىن شارۋانىڭ قامى: ءشوپ شابۋ، ەگىن سۋارۋ، بىرەۋ ولەدى، بىرەۋ تۋادى،- وسىلاي ءومىر جالعاسادى. بۇقتىرما وزەنى دە تەرىس اققان جوق، كوكتەمگى كوكپەرىلىگى باسىلىپ، ءمولدىر تارتقان، جىنىن العان باقسىداي جۋاس، جاعالاۋىن الدەقاشان تالاق تاستاپ باياعى ارناسىمەن قورلانا اعادى. سۋ تايازداعالى اۋىل بالالارى ارعى بەتتەگى ارالعا ءوتىپ سيىر بۇلدىرگەن، مويىل تەرىپ جەپ، تىنىش تىرلىكتىڭ قامسىز كۇندەرىن بالالىق مىنەزبەن ءماز بولا قىزىقتايدى. ال، قوجاق بۇرىنعى جۇمىسىندا - شوفەر. بري­گادير كولحوزشىلارعا پىشەن دايىنداتىپ، مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر. وتىرىگى، ول دا ءبىر ىندەت ەكەن، ءالى قالعان جوق. ەكى كىسىنىڭ باسى قوسىلسا: „نەمىستەردى تىرقىراتىپ قۋىپ بارامىز، الدى-ارتىمىزعا قارامايمىز; مەنىڭ قولىمدا سنايپەرسكي مىلتىق; وكوپتا اڭدىپ جاتىرمىن، قىلت ەتكەن نەمىستى جىبەرمەي باسىپ قالىپ جالپ ەتكىزىپ، تىماقتاي ۇشىرىپ تۇسىرەمىن... ءبىر كۇنى قارسى وكوپتا جاتقان نەمىس سولداتى: "ەي، يسا، مەرگەن ەكەنىڭدى بىلەيىن، قازىر قىلىشىمدى كوتەرەم سونىڭ ءجۇزىن اتىپ ءتۇسىرشى"- دەيدى ايعايلاپ.- باستەسەمىن،- دەدىم، ال ول باسىنە گيتلەرسكي سىرناي، ءبىر دوربا ماحوركا، كولباسا بەرەتىن بولدى... سونىمەن جولداستار، جاۋ سولداتى قىلىشىنىڭ ءجۇزىن ماعان قاراتىپ شوشايتتى. سەندەرگە وتىرىك، ماعان شىن، قۇداي-اۋ ۇمىتپاسام قاشىقتىق ەكى-ءۇش شاقىرىم بولار، مىلتىعىمنىڭ قاراۋىلىنا الىپ; شۇرىپپەنى اڭشى اتام ەربالانىڭ ارۋاعىن شاقىرا اقىرىپ، بالەمدى باسىپ قالدىم، دىز ەتە قالدى. ىلە، ويبايلاعان داۋىس شىقتى، سويتسەم قىلىشتىڭ ءجۇزى ۇشىپ، الگى مەنىمەن باستەسكەن سولداتتىڭ كوزىنە ءتيىپتى، بىراق وبالى كانە، ازامات ەكەن، ۋادەسىندە تۇردى.

كولباساسى شوشقانىكى بولعان سوڭ جەگەمىن جوق، ورىس سولداتتارىنا ۇلەستىرىپ بەردىم... „ال، نە وتىرىس شارۋاعا كىرىسەيىك", دەپ الدەكىم سۇراق بەرىپ قالا ما دەگەن قاۋىپپەن قۋىستانا ورنىنان قارعىپ تۇرىپ كەتەتىن.بريگاديردىڭ قاشانعى ادەتى-وسى.

نۇرلان ەگىنگە تۇسكەن مالدى قايىرىپ، ساي-سايدى قۋالاي، اۋىل شەتىنە تاقالا بەرىپ ەدى، قارا جولدىڭ شەتىندە قاڭتارۋلى تۇرعان قوجاقتىڭ پولۋتوركاسىن كوردى، يەسى جوق. اتىمەن شىر اينالىپ شىقتى. جوق. كۇنگە قىزعان ماشينا قاڭسىپ، جانار ماي ءيىسى ساسىپ تۇر ەكەن، مۇرىنعا جاعىمسىز قوڭىس كەلەدى. ول بەنزيننىڭ ءيىسىن قۇسارداي جاقتىرماۋشى ەدى، كەيىندەپ كەتتى دە جان-جاعىن بولجاي باستادى. قوجاق اناداي جەردەگى ارعى اۋىلعا تەلەفون-سىمى تارتىلعان باعانانى قۇشاقتاپ، بۇك ءتۇسىپ جىلاپ وتىر. نۇرلان العاشىندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى، الپامساداي وجار مىنەزدى، نامىسقوي، تاكاپپار جىگىتكە وسىنشالىق ەگىلىپ، ەڭكىلدەپ جىلاۋ - وعاش سىقىلداندى. شۋ-شۋلەي تەبىنىپ، جاقىندادى دا: „قوجاق اعا، نەگە جىلاپ وتىرسىز؟"- دەدى. ول باسىن كوتەرگەن جوق. اتتان ءتۇسىپ، بىرتىندەپ جانىنا بارىپ، يىعىنان تارتتى. قوجاق الا كوزىمەن اتىپ قارادى دا:

-  كەت!- دەپ ءامىر ەتتى.- كەت ءوزىڭ، مازامدى الماي. مەن اكەممەن سويلەسىپ وتىرمىن.

ۋداي ماس ەكەن، ءتىلى كۇرمەلىپ، سويلەۋگە ارەڭ كەلەدى. نۇرلان شەگىنىڭكىرەپ تۇردى. قوجاق ەسىن جيعانداي بولدى دا، قولىنا كەسپەلدەكتەي تاس الدى. بۇدان سوڭ تەلەفون دىڭگەگىن بار پارمەنىمەن ۇرىپ-ۇرىپ قالدى دا:

- اللو، اللو! بۇل قاي جەر، موسكۆا! (تاعى دا بار پارمەنىمەن ۇرعىلاپ ەدى، سىمدارى دىرىلدەگەن دىڭگەك، ۋىلدەي شۋلاپ قويا بەردى) مەنىڭ اكەم قايدا؟ پانفيلوۆ ديۆيزياسىندا تانكيست بولاتىن. نە دەيسىزدەر، ەستىلمەيدى؟ قاتتىراق سويلەڭدەر، ەستىلمەيدى. قۇداي بولساڭدار دا قاتتىراق سويلەڭدەر. وتاندى قورعاۋ جولىندا قازا تاپتى... ال، ۇلكەن اعايىم مەن كىشى اعايىم، اكەمنىڭ ەكى ءىنىسى، شەشەمنىڭ باۋىرى قايدا؟ تاۋىپ بەرىڭدەر، چورتۋ؟ „ولار دا نەمىس فاشيست باسقىنشىلارىنان وتاندى قورعاۋ جولىندا قازا تاپقان..." پوچە­مۋ، يمەننو سولار قازا تابادى... وتىرىكشى! يسا ءتىرى ورالادى، ا؟.. پوچەمۋ؟.. اللو! مەن ەندى ءبىراز كۇندە پولۋتوركامەن بارىپ، اكەمنىڭ سۇيەگىن الىپ قايتامىن، دايارلاپ قويىڭدار!.."

قولىنداعى تاسپەن باعانانى قويىپ-قويىپ قالدى دا، بار پارمەنىمەن تىستەنىپ لاقتىرىپ جىبەردى. سىمدارى زۋىلداعان دىڭگەك بىرازعا دەيىن الدەكىمدەرمەن شىنىندا دا تىلدەسكەندەي گۋىلدەپ، بەلگىسىزدەۋ ءبىر مۇڭنان، بەلگىسىزدەۋ ءبىر قايعىدان حابار تاراتقانداي دىرىلدەپ، قالشىلدايدى... قوجاق باسى سالبىراعان كۇيى ءۇش ۇمتىلىپ،ورنىنان ارەڭ تۇردى دا، تالتىرەكتەي باسىپ، اناداي جەردە تۇرعان سالاباي-سالقام ماشيناسىنا قاراي قيرالاڭداي ءجۇردى. بۇعان دەيىن ولمەي كەلگەن بولماشى ءۇمىتى مۇلدەم ۇزىلگەندەي... رۋكوياتكاسىن كابينادان الىپ شىعىپ، بۇراپ ەدى وت المادى، بۇدان سوڭ سوناداي تۇستا سەكيىپ تۇرعان نۇرلانعا ايعاي سالدى:

-  ءاي، اكىمنىڭ بالاسى، كەل بۇرا، مەن گازدى باسايىن،- دەدى ءتىلىن شايناپ.

نۇرلان تىزگىندى بۇتاعا ىلە سالدى دا جۇگىرىپ كەلىپ، بۇراپ-بۇراپ جىبەرىپ ەدى، پولۋتوركا باقسىسى ۇستاعانداي سەلكىلدەپ، گۇرىلدەي جونەلدى.

-  كەت بىلاي!- دەدى قوجاق كوزى الايىپ.- رۋكوياتكانى اپەر دە، تايىپ تۇر جولىمنان. مەن موسكۆاعا اكەمنىڭ سۇيەگىن الىپ كەلۋگە اتتاندىم!- قيسالاڭداپ، زىمىراعان ماشينانىڭ ارتىندا بۋداق-بۋداق شاڭ عانا قالدى.

نۇرلان قانشالىقتى قوجاقتى جەك كورسە دە ءدال وسى جولى ايادى. ول شىنىندا دا تۇل جەتىم ەدى. تۋىستارىنىڭ بىردە-ءبىرى سوعىستان قايتپادى، ال شەشەسى 1943 جىلى بۇقتىرمانىڭ ار جاعىنان ات شانامەن ءشوپ تاسىپ ءجۇرىپ، مۇز ويىلىپ كەتىپ، سۋعا اعىپ ولگەن. ءوزى الىستان قوسىلار اتالاس اعايىنىنىڭ قولىندا تۇرادى، مىنەكي جيىرمانىڭ بەسەۋىنە شىقتى، ءالى ۇيلەنگەن جوق. سوڭىنان شىراق الىپ تۇسكەن تالاي قىز بولعان كەزىندە، بىراق قاي-قايسىسىنا دا قارامادى عوي. ەشكىممەن اشىلىپ سويلەسپەيدى، ءتىپتى جىگىتتىك جاساپ قىدىرۋدى دا بىلمەيدى، ويىن-ساۋىققا دا زاۋىقسىز. كلۋبتا كينو نەمەسە ويىن بولىپ جاتسا، ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ كىرەدى دە بۇيرا شاشىنىڭ استىنان الاسى ۇلكەن قارا كوزىمەن سۇزە قاراپ تۇرادى. سونسوڭ ەسىكتى ءبىر تەۋىپ اشادى دا، قايتىپ جاپپاستان تارس-تۇرس شىعىپ جۇرە بەرەدى. جىم-جىرت جەر جۇتقانداي جوعالىپ كەتىپ، ىزدەتىپ بارىپ تابىلعان كەزدەرى دە كوپ. مىنەزىندەگى وسىنداي تاعىلىعى مەن جۇمباقتىعى ونى بىرتە-بىرتە ادامداردان الىستاتا بەرگەن. ۇلكەندەر بالا كەزىنەن وسپادار تەنتەك ەدى، دەسەدى. سوعىس كەزىندە وسى اۋىلداعى تامام بالانىڭ اسىعىن جيناپ الىپ، „مايدانعا كومەك" دەپ بۇقتىرماعا اعىزىپ جىبەرىپتى. شەشەسى مۇزدىڭ استىنا كىرىپ كەتىپ، مۇقىم ەل-جۇرت تابا الماعاندا، قوزى-كوش جەردىڭ مۇزىن بالتامەن ءوزى ويىپ شىعىپتى. ال، اناسىنىڭ كوك سىرەۋ مۇز بولىپ قاتقان دەنەسىن تاۋىپ، قول شاناعا سالىپ ۇيىنە سۇيرەپ كەلگەن تاعى ءوزى ەكەن... „سودان بەرى قانى بۇزىلدى،- دەيدى شىڭعىستايلىقتار.- كوپ اۋەستەنىپ، ىزا قىلا بەرمەڭدەر، قانىنا قارايعان نەمە توبەدەن ءبىر سالىپ ءولتىرىپ تاستايدى".

بىراق، قوجاق كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعىز ادامنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ كورگەن ەمەس ءوزى ويلاپ تاپقان جۇمباقتىڭ شەشۋىن ءوزى تابا الماعانداي ماڭگىرەدى-اي... اناۋ كۇنى اننا-اپاسى ايتقان: „وسى  جىگىتتىڭ اقىل-ەسى دۇرىس پا؟" دەپ سۇراعان سوڭ، تاعدىرىن سىر عىپ اڭگىمەلەپ بەرىپ ەدىم، لۋيزا كوزىنە جاس الا كۇرسىنىپ، قاتتى ايادى. وعان قايتكەن كۇندە دە كومەكتەسۋ كەرەك. ماڭايىن تۇنەك بولىپ باسقان جالعىزدىقتان اراشالاۋ كەرەك، تەك وعان ءتىلىن تابا بىلەتىن جان اشىر ادام كەرەك،- دەيدى.

شەشەسى ايتقان:- ورتەكەدەي ورعىپ تۇرعان اساۋعا كىم جولايدى.

اكەسى ايتقان:- اگرونوم قىز دۇرىس بايقاعان، ونىمەن اقىلمەن سويلەسكەن ادام بار ما بۇل اۋىلدا.

شەشەسى كەيىگەن:- سوعىستا كىم جەتىم قالماعان، كىم جەسىر قالماعان. جالعىز قوجاقتىڭ باسىنا كەلگەن زاۋال ەمەس بۇل. قيعاشتاماي، ءوز-وزىنەن دولدانباي، قاتىن الىپ قاتارعا قوسىلماي ما، ءتايىرى-اي.

اننا-اپاسى ايتقان:- راسىندا دا بىرەۋدى قۇلاي سۇيسە جان دەرتىنەن ايىعار ما ەدى...

شەشەسى ايتقان:- اننا-اپاسى-اۋ، نەمىس قىزىڭدى ىڭعايلاساڭ قايتەدى...

وسى سوزدەن سوڭ نۇرلان جانىن قويارعا جەر تابا الماي، ۇيدەن اتىپ شىعىپ كەتىپ ەدى. ءتۇن ورتاسى اۋعانشا ۇيگە جولاماعان. بۇقتىرمانىڭ جاعاسىندا سۋدىڭ سارىنىن تىڭداپ وتىرىپ، اناسىنىڭ ويلاماي سويلەيتىن اڭقاۋلىعى ءۇشىن كەيىگەن... امبە، قوجاق ەكەۋمىزدىڭ باسىمىز شىڭعىستايعا سىيماس دەگەن تۇجىرىمعا تىرەلگەن، وسى اۋىلدان كەتۋىن، ءتىپتى سول جىگىتتىڭ كوپ  ۇزاماي ءولىپ قالۋىن تىلەگەن.

-  نۋرلان! نۋر-ل-ا-ن...

جالت قارادى. لۋيزا ەكەن. ۇستىندە كەۋدەسى مەن يىعى اشىق، جەڭىل اق كويلەگى بار، وسى قالپىندا بەينە ءبىر التايدىڭ اق كوبەلەگىنە ۇقسايدى. بۇقتىرمانىڭ جيەگىن دە ەتپەتىنەن ءتۇسىپ، كىتاپ وقىپ جاتىر ەدى، ءدال جانىندا كۇلىمسىرەپ تۇرعان قىزدى كورىپ، ۇشىپ تۇرەگەلدى. اگرونوم ونىڭ قولىنداعى كىتاپتى ەپتەپ الىپ، ارى-بەرى اۋدارىستىرىپ قارادى دا، باسىن شايقاپ ۇقپايمىن دەگەندەي قايتارىپ بەردى وزىنە. كوگىلدىر كوزى كۇلىمدەگەن قىز:

-  پويدەم كۋپاتسيا،- دەدى. نۇرلان باسقانى بىلمەسە دە، ءدال وسى „كۋپاتسيانى" ءتۇسىنۋشى ەدى. ءوز-وزىنەن قىسىلىپ قالدى. ەرەسەك قىزدار مەن ەر بالالاردىڭ سۋعا بىرگە شومىلۋى بۇل اۋىلدىڭ سالتىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورگەن جوق-تى، نە دەرىن بىلمەي مەلشيىپ تۇرىپ قالعان. لۋيزا ەندى ونىڭ قولىنان ۇستاپ:- كۋپاتسيا نە حوچەش؟- دەدى قيىلا قاراپ. بازارعا بىرەۋ ساتۋعا جەتەلەگەندەي ورنىنان زورعا قوزعالىپ، سوڭىنان ەردى.

ەندى ەكەۋى اعاشى قالىڭ ەل-جۇرتتان دالدالاۋ وزەن ايىرىعى - جالپاق وتكەلگە باردى. كۇن ىستىق. ەرنەۋىن تال، قايىڭ كومكەرىپ تىپ-تىنىش جاتقان سۋدىڭ بەتىن وقتا-تەكتە شىبىن-شىركەي ىزدەگەن اقشاباق اجىمدەيدى. توعاي ءىشىنىڭ ەپتەپ ىزىڭداعان ماساسى دا بار ەدى. لۋيزا گۇلدى-گۇلدى شىت كويلەگىن سىپىرا بەرگەندە، بوزبالانىڭ ءجۇزى شىدامادى بىلەم، تەرىس قاراي بۇرىلىپ كەتتى.

-  نۇر-ل-ان-چيك،- دەگەن ادەمى داۋىس تاعى ەستىلدى. بۇل شاقتا قىز اپپاق دەنەسى كۇن كوزىنە قاقتاعان كۇمىستەي بولىپ شاعىلىسىپ، تەك سۋعا تۇسەتىن ءىش كيىمىمەن تۇرعان. نۇرلاننىڭ ءون بويىن توكپەن ۇرعانداي بولدى. كوزى قاراۋىتىپ باسى اينالدى. دەنەسى ءاپ-ساتتە قىزىپ سالا بەردى، جۇتقىنىپ ەدى، ىستىعى بىردەن كوتەرىلگەندە تاماعى قۇرعاپ كەتكەن ەكەن، كەبىرلەنىپ تۇكىرىگى جۇرمەدى. سۋ شالپ ەتە تۇسكەندە بارىپ، ەسىن ارەڭ جيعان. لۋيزا باسى عانا قىلتىڭداپ، ءجۇزىپ بارادى... قۇلاشتاي كوتەرىلگەن بىلەگىنەن مىڭ-سان ءمولدىر تامشى سورعالايدى. نۇرلان دىمى قۇرىپ، جاعاعا وتىرا كەتتى. ءبىر گەكتار جەردىڭ ءشوبىن جالعىز شاۋىپ شىققانداي، شارشاڭقى سەزىندى ءوزىن. امالى تاۋسىلدى. نە بولسا دا شەشىنىپ، سۋعا قويىپ كەتەيىن دەپ ويلادى، بىراق شەشەسى بوزدەن تىگىپ بەرگەن بالاعى تىزەسىن ۇراتىن سالا-قۇلاش ىزعان باۋى بار ءىش كيىمىنەن ۇيالدى. بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قويمادى ما دەپ، اۋىلى جاققا قاراپ ەدى، ەشكىم بايقالمادى.. اگ­رونوم ارعى جاعاعا ءجۇزىپ شىقتى، سونسوڭ وزەن شەتىندەگى قيىرشىق تاس ارالاسقان مايدا قۇمداققا جاتا كەتتى. بوزبالا ەس-اقىلىنان اۋىستى،ءتىپتى لۋيزا اراق ءىشىپ العان قىزۋ شىعار دەگەن كۇماندى وي كەلگەن. قىز اق شاعالاداي بولىپ، اقتارىلا قۇلاپ ءالى جاتىر. جازعان-اۋ، نەتكەن سۇلۋلىق! ەندى ول وڭ تىزەسىن انتەك كوتەرىپ، بىلەگىن باسىنا جاستاپ، ماۋجىراعان ەدى. مىناۋ اپپاق دۇنيەدە... نە بولىپ جاتقانىمەن ءىسى جوك، ءبار-ءبارىن، ءتىپتى بەرگى جاعالاۋدا وتىرعان نۇرلاننىڭ دا ومىردە بار-جوعىن ۇمىتقانداي، بەيبىت تە مامىر كۇننىڭ اۋىر جىلداردان سوڭعى كوز شىرىمىن العان موماقان ۇيقىسى سىقىلدانعان. القوڭىر تىرلىگىنە ەركەلەۋ بار ەدى، بالكىم سوناۋ الىستا... التايدان تىم جىراقتا قالعان ماماسىن ساعىنا ما، الدە گەرمانيانى... بالكىم ۆولگا وزەنىن كوكسەي مە ەكەن؟ لۋيزا اننا-اپاعا ايتىپتى!

-  „اكەم ۇلى وتان سوعىسىندا فاشيستەردىڭ قولىنان قازا تاپقان، ءتىلماش ەدى... مامام جانە ەكى اعايىم ۆولگا بويىنداعى ءبىر قالادا تۇرادى. تەحنيكۋمدى بىتىرگەن سوڭ ناپراۆلەنيەنى قازاقستانعا بەرگەن، سودان وسى التايدى ءوزىم قالاپ الدىم. مەن بۇل جاقتى رەريح دەگەن سۋرەتشىنىڭ سالعانىنان ءبىلۋشى ەدىم. مۇندا ءجوندى ەشكىمدى تانىمايمىن، ايتپەسە تاۋ-تاستى، اناۋ بەلۋحانى، حاتىن وزەنى مەن مارالكولدى، ودان ءارى سوناۋ تەلەسكە (التىن كول

دەيىن بارىپ قايتقىم كەلەدى. گەرمانيانى دا ساعىنامىن. مەن روسسيادا تۋدىم عوي. ول جاقتان حابارىم جوق..."

- نۋر-ل-ا-ن-چي-ي-ك! پوچەمۋ نە كۋپاەشسيا، يدي سيۋدا، بويشسيا دا، اح، كاك تەبە نە ستىدنو...- قىز ورنىنان تۇردى دا، تانىنە جابىسىپ قالعان قۇمدى سيپاپ ءتۇسىردى. بوزبالاعا „لۋيزانىڭ دەنەسىندەگى قۇمدى سيپاپ مەن تۇسىرەر مە ەدىم" دەگەن ازعىرىندى ارمان كەلگەن. قىز بەرگى جاعاعا ءجۇزىپ ءوتتى. سۋى سورعالاپ، نۇرلاننىڭ جانىنا كەلىپ تۇرعاندا، ونىڭ ەپتەپ قۇس ەتتەنگەن اق سازانداي جۇمىر سانى مەن اققۋ توسىندە مىڭ-ميلليون مونشاق كۇن نۇرىمەن ويناپ، مولدىرەيدى. توبەسىنە تۇيگەن شاشىن جازىپ جىبەرىپ ەدى، بۇكىل ءون بويىن جاۋىپ قالدى.

-  يا زنايۋ، تى وت مەنيا ستەسنيالسيا،- دەدى جىميىپ،- ا ۋ ۆاس پارەن س دەۆۋشكامي ۆمەستە نە كۋپايۋتسيا. تى نا مەنيا نە سموتري، حوروشو،- دەپ كويلەگىن قولىنا ۇستاعان كۇيى تالدىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتتى.

نۇرلان تەك قيالىندا، نە تۇسىندە عانا جالقى ءسات كورەر كورىنىستەن مۇلدەم ايىرىلعانىن ءبىلدى. القىنعان جۇرەك، ىسىنعان دەنە سالقىن تارتا باستاعان. كوڭىلىن بەيمالىم جۋاس مۇڭ باستى، „سۇيەمىن" دەگەن جالعىز ءسوزدى ايتا الماي، ءوستىپ سۇيرەتىلگەن كۇيى جان تاپسىرارمىن دەپ ويلادى. وسى ءسوزدى ايتسا كوكتەمنەن بەرى قيناعان، بۇكىل دەنەسىنە ۋ بولىپ تاراعان اۋرۋدان قۇلان-تازا ايىعاتىنداي كورىندى. لۋيزا تەك وسى ءسوزدى ءوز قۇلاعىمەن ەستىسە بولدى، „نۇرلان، يا تەبيا توجە ليۋبليۋ" دەپ موينىنا اسىلاتىنداي. تاڭ اتقانشا كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزىپ، اۋناقشىتىپ، ۇيقى بەرمەس دەرتتىڭ ەمى - ءوزى ەكەنىن سەزىنەر مە كوگىلدىر كوزدى كوكتەم قىز! ول كەلگەلى بوزبالانىڭ مىناۋ جالپاق دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسى مۇلدەم وزگەرىپ، ومىرگە قايتىپ كەلگەندەي تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبار-بارىنە بەيكۇنا، شەكسىز ىڭكارلىكپەن سۇيسىنە قاراعان. التاي وڭىرىنە ناعىز جەڭىس، جىلقىنىڭ جۋساعانىنداي بەيبىت زامان، بار باقىت پەن بايلىقتى وسى نەمىس قىزى الا كەلگەندەي ەدى. نۇرلان ءۇشىن اگرونوم قىز دەگەنىمىز - اپپاق دۇنيە: اشىق اسپان، التىن ماساقتى كۇن، جايقالعان ەگىن، سايراعان قۇس، تولقىعان تەڭىز، اياعىن جاڭا عانا تالتىرەكتەي باسقان ۇكىلى بوتانىڭ تەلپەگىڭدى الا قاشىپ وينايتىن ادەمى ويىنى ەدى; نۇرلان ءۇشىن وسىنا اقسارى شاشتى نەمىس قىزى: قابىعى انتەك اشىلعان قايىڭنىڭ جەلمەن ءدىرىلى - مۇڭلىلاۋ، بىراق قۋانىشتىڭ، ەگەر بار بولسا باقىت دەگەننىڭ حابارشىسىنداي ءان سالۋى ەدى: ول ءان بىرتىندەپ بويعا تاراپ، بۋىن-بۋىنىنىڭدى الاتىن، ەپتەپ ماسايتاتىن، بەلگىسىز ساپارعا شاقىرىپ، ءجۇر-جۇرلەپ قۇلاعىنا سىبىرلايتىن، جىپ-جىلى دەمى كەلەتىن، جىپ-جىلى... ال تۇپ-تۇنىق جانارى شە... نۇرلان سول جانار-مۇحيتتا جەلكەنسىز، ەسكەكسىز قالقىپ جۇرگەن قاڭعىعان قايىق قانا... كەيدە تەرەڭنەن، تىم تەرەڭنەن جۇمباق ءۇنى ەستىلەتىن.

سۇلۋلىقتىڭ شىن ءمانىن نۇرلان تەك لۋيزا ارقىلى عانا ۇعىپ، مىناۋ قارا جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى ءولىسى بار، ءتىرىسى بار ادامدار جاساعان، ادامداردىڭ قۇدىرەتتى قولى تۋدىرعان جاقسىلىق اتاۋلىعا ءتانتى بولىپ ەدى.

اگرونوم قىزدى اۋدان ورتالىعىنا شاقىرىپ كەتكەن. ەندى ءبىراز كۇننەن كەيىن كۇنباعىستى ورىپ، سۇرلەمگە سالۋ ناۋقانى باستالماق. اننا-اپاسىنىڭ جالعىز وتىرعانىن بىلگەن نۇرلان اتتىڭ باسىن بۇگىن سول ۇيگە بۇردى. نەمىس قىزى كەلگەلى قاشقاقتاپ، كوپ جولامايتىن. كىندىك شەشەسى ىقىلاستى قارسى الدى، الدىنا بارىن توستى. ءوزى مۇرنىنان سىعىپ الىپ، كوز الدىندا وسكەن بالانىڭ كوڭىل-كۇيىن قاس-قاباعىنان تانيتىن كەمپىر، نۇرلاننان سوڭعى كەزدە وزگەشە بوتەن مىنەز بايقاپ، سونىڭ تۇپكى ءبىر سەبەبىن ىزدەيتىن. وڭاشا قالىپ سىرلاسىپ، ەركىن اڭگىمەلەسكىسى كەلەتىن. نۇرلان بولسا سۇيەكتى سويتالداي جىگىت بولىپ ءوستى. وسىدان 18 جىل بۇرىن جورگەكتە قىپ-قىزىل شاقا باجىلداپ جاتقان بالانىڭ ەندى مىنە، اياعىمەن جەر، توبەسىمەن كوك تىرەگەن ازامات بولعانى وسى. قۇداي-اۋ، كەشە عانا ەدى عوي، ءومىرى ءوز پۇشپاعى قاناماعان اننا يۆانوۆنا بالا دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. تۋماسا دا تۋعانىنان بەتەر بولعان مارۋسياسىنا „كوپ بالاڭنىڭ ءبىرىن بەر، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي تاربيەلەيمىن",- دەپ قانشا رەت قۇدايدىڭ زارىن قىلدى. ەنەسى الدىنا كەلسە تىستەپ، ارتىنا كەلسە تەۋىپ جولاتپايدى. جانە „ورىس بولىپ كەتەدى" دەپ، نەمەرەلەرىن اننانىڭ ۇيىنە ءۇيىر قىلمايتىن. قۇداعيىنىڭ قىتىمىرلىعى اننا-اپانى سوپايتىپ جالعىز قالدىردى. اندا-ساندا قاشىپ كەلەتىن نەمە­رەلەرىن سول مارۋسيانىڭ ەنەسى ۇرىپ-سوعىپ: „ەندى وسى ۇيگە اتتاپ باسساڭدار، اياقتارىڭدى سىندىرامىن",- دەپ الىپ كەتۋشى ەدى. انا ءۇشىن دۇنيە جۇزىندەگى بالا اتاۋلىنىڭ جاتتىعى جوق دەپ ويلاۋشى ەدى اننا يۆانوۆنا. قىل اياعى سوناۋ يت ارقاسى قياننان كەلگەن، ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن نەمىس قىزىن قانداي ماپەلەپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپ كۇتەدى. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ، ونىڭ دا بۇل شاڭىراقتان پىر ەتىپ ۇشىپ كەتەتىنىن سەزىپ، قينالاتىن. وزەگىن جالعىزدىقتىڭ جەلى كەۋلەگەن اننا كىندىك بالاسى كىرىپ كەلگەندە قۇراق ۇشا قۋانعانى وسىدان ەدى.

-  نۇرلان،- دەدى مايدا ۇنمەن.- سەن وزگەرىپ باراسىڭ؟

- ويتكەنى ءوسىپ بارامىن عوي، اپا،- دەدى كۇلىپ.

-  مۇمكىن سولاي شىعار، قايدام، ايتەۋىر بۇرىنعىداي ەمەس تۇيىق، اۋىر تارتا باستادىڭ. ءبىر ۇلكەن جاڭالىق اشقالى جۇرگەن سەكىلدىسىڭ. ءبىزدىڭ ۇيگە دە سيرەك كەلەتىن بولدىڭ.

-  مەن سول ۇلكەن جاڭالىقتى الدەقاشان اشىپ قويعانمىن، اپا،- دەدى.- بىراق وزىمە ەمەس، باسقاعا بۇيىراتىنداي.

- جۇمباقتاي سويلەيتىن بولىپسىڭ، اقىلدىڭ تولىسقانى-اۋ. - اقىلىم تولىسقان جوق، اۋىسقان سەكىلدى...

- نەگە؟- شوشىنا سۇرادى.

- ايتا المايمىن، اپا. بۇل دۇنيەگە كەش كەلگەنىمە وكىنەمىن.

- ەندى ءبىر ون-جيىرما جىلدان سوڭ ەرتە كەلگەنىڭە وكىنەسىڭ، با­لام.

-  بىراق ماعان ەندى جيىرما جىلدان كەيىن ەمەس، ءدال قازىرگى ءومىرىم، قازىرگى جاسىم كەرەك بولىپ تۇر دا.

-   مەن ەپتەپ سەزەم،- دەدى اننا يۆانوۆنا نۇرلاننىڭ ۇيىسقان شاشىنان سيپالاپ.- سەن بىرەۋگە عاشىقسىڭ. راس پا، ەش سىرىڭدى جاسىرماۋشى ەدىڭ عوي، شىنىڭدى ايتشى، اگرونوم قىزدى ءسۇيىپ جۇرگەن جوقسىڭ با؟

نۇرلان ۇيالا باسىن يزەدى. كىندىك شەشەسى بەتىنەن ءسۇيدى:

-  ءبىلىپ ەدىم، قۇلىنىم، ءبىلىپ ەدىم. اينالايىن، ماعان سەنىڭ وسى بالاپان تازالىعىڭ، وتىرىك ايتپايتىن، وتىرىك كۇلمەيتىن، وتىرىك جىلامايتىن پاكتىگىڭ ۇنايدى. ەڭدەشە سەن وتىرىك سۇيە دە المايسىڭ... وي، اۋىر بولادى، قيىن-قيىن... بۇل جالعانعا از-ماز وتىرىك كەرەك-اق.

-  وعان ءسىز كىنالىسىز، اپا،- دەدى نۇرلان. كەمپىر تاڭ قالدى. „اكىم مەن ساندۋعاشتىڭ ۇلى ەرتە ەر جەتكەن ەكەن" دەپ ويلادى. ءارى قۋاندى، ءارى...

اننا-اپاسى ايتتى:- ءالى ەسىمدە „كىندىك اپا، شولانداعى ۆارەنيەڭدى جەپ كەلدىم" دەپ، جاعال-جاعال اۋزىڭدى كويلەگىمنىڭ ەتەگىنە ءسۇرتۋشى ەدىڭ. ەندى مىنە... مەنەن دە الىستاپ بارا جاتقان سەكىلدىسىڭ. جاقسى كورەتىن ادامىڭ وزگەردى... جىگىت بولدىڭ... ماعان سول وسپەگەن بالالىق شاعىڭ كەرەك ەدى. سوندىقتان دا مەن ءۇشىن ماڭگى ءسابي بولىپ قالاسىڭ.

نۇرلان ايتتى:- ال ءسىز ماعان ماڭگى اپا بولاسىز.

شاعىنداۋ تەرەزەگە كۇن تۇسپەسىن دەپ تۇتىلعان كوك پەردە بولمەنى كوگىلدىر نۇرعا بولەپ تۇر. دالادا تامىزدىڭ ىستىعى بولعانىمەن اعاش ءۇيدىڭ ءىشى قوڭىر سالقىن. پەش ۇستىندە پىرىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان جۇندەس قارا مىسىق ەسىنەي كەرىلدى دە، بىردەمەدەن قۇر قالعانداي، ستول باسىنا جەتتى مياۋلاي. بۇرىشتا بويلاي وسكەن لاۆر، ونىڭ جوعارعى جاعىندا ءۇش بۇرىشتاپ قيۋلاستىرا قاعىلعان تاقتاي، ونىڭ بەتىن شىلتەرىلەگەن ماتامەن جاپقان، ونىڭ ۇستىنە سۇيەپ قويعان حريستيان قۇدايى وتىرعاندارعا باجىرايا قاراپ، تاڭ قالعانداي تەلمىرىپ تۇر. الگى سۋرەت - قۇدايدىڭ ەكى جاعىندا شىراق. بۇرىشتاعى يكونعا وقىستان كوزى تۇسكەن نۇرلان ءبىر ءسات ارباسىپ قالعانداي بولدى دا، جانارىن تايدىرىپ اكەتتى. سونسوڭ مۇسىلمان قۇدايىنىڭ ءتۇر-كەلبەتىن كوز الدىنا ەلەستەتكىسى كەلدى، بىراق ول مۇمكىن ەمەس ەدى.

نۇرلان كۇنى بۇگىنگە دەيىن اننا-اپاسىنىڭ وسى بۇرىشتاعى سۋرەتكە نە سەبەپتەن تابىنىپ، شوقىناتىنىن بىلمەيدى. ادامدارعا جاقسىلىقتان وزگە تىلەرى جوق ورىس كەمپىرى قۇدايعا شىن سەنە مە، جوق ىرىمىن عانا جاساي ما، ول جاعى نۇرلان ءۇشىن جۇمباق. مىسىعىنا ءسۇت قۇيىپ جۇرگەن اننا يۆانوۆناعا: ء„سىز قۇدايعا سەنەسىز بە؟" دەگەن وقىس سۇراق قويدى. اننا-اپاسىنىڭ جاۋابى قىسقا بولدى:- ونى سەن سۇراما، مەن ايتپايىن... دەگەنمەن ادام بولىپ جارالعان سوڭ ايتەۋىر ءبىر نارسەگە سەنگەن جاقسى.

„اركىمنىڭ ءوز قۇدايى بار شىعار، مەنىڭ ەندىگى تابىنار ءتاڭىرىم - لۋيزا. بۇرىشقا سونىڭ سۋرەتىن قويامىن" دەپ ويلادى نۇرلان.

بولمەنى تاعى دا ءسال ۇنسىزدىك باستى. نۇرلان قايتايىن دەپ جينالا بەرىپ ەدى:- قايدا اسىقتىڭ؟- دەدى.- ايتىپ جۇرەگىندى جارا-لاماي-اق قويايىن دەپ ەدىم، بىراق ايتپاسام الداعانداي بولامىن. لۋيزا سەنەن ءتورت-بەس جاس ۇلكەن. جانە ول قوجاقتى ۇناتاتىن سەكىلدى. „سول جىگىتتى قايتكەن كۇندە دە ومىرگە قايتا الىپ كەلۋ كەرەك" دەيدى.

- ول ولگەن جوق، ءتىرى سەكىلدى ەدى عوي!- نۇرلاننىڭ داۋىسى شاڭق ەتىپ، وعاش ەستىلدى. ەسىكتەن قالاي اتقىپ شىعىپ، اتقا قاشان قارعىپ مىنگەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر قارا دالاعا قاراي اعىزا شاۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. كوزىنە قان قۇيىلعانداي بولدى. بەتىن ايعىز-ايعىز جاس جۋعان. اسپان، تاۋ-تاس، ورمان-توعاي شىر كوبەلەك اينالعان، ال استىنداعى اقكەڭسىرىكتى باس-كوزىنە سابالاپ، وڭباي سۇرىنسە-اۋ دەپ تىلەيدى. قۇلاسا، جەر سۇزە جىعىلسا، سودان قايتىپ تۇرا الماسا، قارا جەر قارس ايىرىلىپ، استىنا ءتۇسىپ-اق كەتسە، سونسوڭ مىڭ جىلدان كەيىن ورالسا، ءتىپتى ءبۇيتىپ، تاعى دا كۇيىككە قالار بولسا، كۇيىپ ورتەنەر بولسا ورالماي-اق قويسا... „مۇمكىن ەمەس،- دەدى كۇبىرلەپ،- ول مۇمكىن ەمەس، لۋيزانىڭ شوفەر جىگىتتى سۇيەتىنى جالعان! اننا-اپاسى مۇنىڭ كوڭىلى مۇلدەم قالسىن دەپ ادەيى وتىرىك ايتتى. سول ورىستىڭ جامان كەمپىرىنە جولاپ نەم بار ەدى... اۋزىنان اراق پەن شىلىم ارىلمايتىن ماي ساسىعان كىر-كىر قوجاق، ورتا ءبىلىمى دە جوق قوجاق لۋيزانىڭ تەڭى مە؟! وعان پىسقىرىپ تا قارامايدى، كورەسىڭ ءالى. ول مەنى جاقسى كورەدى. ماعان انەۋگۇنى كۇلىپ قاراعان، مەنىمەن بىرگە جيدەك تەرگەن، مەن وعان اتقا ءمىنۋدى ۇيرەتتىم، مەنىمەن بىرگە قىسىلماي، بوتەن ساناماي، قۇداي-اۋ، ۇيالماي سۋعا ءتۇستى، مەنىمەن كينوعا باردى، مەن وعان سان رەت كەپەش-كەپەش بۇلدىرگەن تەرىپ، بوزتالدىڭ تۇبىنە قويىپ كەتتىم. ول مەن جوقتا كەلىپ جەدى. ءتىپتى، كۇنى كەشە عانا قولىمنان ۇستاپ ء"ان ايتشى، سەندەردىڭ اندەرىڭ ماعان ۇنايدى" دەپ تەسىلە قارامادى ما. بىراق... „سەنىڭ ءتۇرىڭ قوجاققا وتە ۇقسايدى"- دەپ كۇرسىنىپ ەدى-اۋ. ءا-ءا، ەندى ءبىلدىم، قالاي  عانا سەزبەگەنمىن، سولاي دەگەن، ول مەن ارقىلى قوجاقتى كورگەن ەكەن  عوي.

استىنداعى ات كوبىگى شىعا بولدىردى. ەسىن ەندى ءبىر جيعاندا، باسىن تاعزىم ەتكەن ساپ-سارى الا كۇنباعىستىڭ ىشىمەن كاق جارىپ كەلەدى ەكەن. وعان سول ساتتە مىناۋ جايقالعان سايسىز كۇنباعىستىڭ ءبارى اگرونوم قىز بولىپ جىميا قاراپ تۇرعانداي ەلەستەدى. „جوق،- دەدى داۋىستاپ،- جوق! لۋيزا مەنى عانا سۇيەدى!" سونسوڭ: „اتتەڭ، دۇنيەدەگى اسىل ادامداردى جەرگە ءدان قىلىپ سەۋىپ، مىناۋ كۇنباعىس سەكىلدى كوبەيتىپ السا عوي، شىركىن. بارىمىزگە دە جەتەر ەدى..." دەپ ويلادى.

قارا دالانىڭ بەتى قاپتاعان كۇنباعىس، ۇلى ماحابباتتىڭ، ۇلى جەڭىس پەن مامىرستان بەيبىت كۇننىڭ ايعاعىنداي ىرعاتىلا ءان سالادى. ويتكەنى ول كۇنگە، اينالايىن كۇنگە ماڭگى باقي عاشىق ەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

8

تولاسسىز قوزعالىستاعى ءومىر جەر شارىنىڭ سونشالىقتى ۇلكەن كارتاسىندا جوق شىڭعىستاي اۋىلىن دا ۇمىتپاي تىرشىلىكتىڭ ارباسىنا سالا  كەتكەن. جەر بەتىندە وسىنداي قاراپايىم تىرلىكتى قانشا اۋىل بار، سونشاسىندا - قاربالاس ءومىر: بىرەۋ تۋىپ، بىرەۋ ءولىپ جاتىر. كورمەيتىن، بىلمەيتىن ادامداردىڭ سۋىشكىلىگىندە بۇلتارتپايتىن ۇقساستىق،- تىرشىلىگى ءۇشىن جانتالاسقان كۇرەس بولسا، ول اقيقات شىڭعىستايلىقتار ءۇشىن دە جات ەمەس ەدى. وسىدان ون جىل بۇرىن بۇرشاقتاي سوعىپ، قارا شەگىرتكەدەي قاپتاپ وتە شىققان سوعىستىڭ، ءتىپتى سوعىسقاننىڭ كۋاسى اناۋ اقساق قۇسبەك پەن شاكەن، اناۋ قولى يىعىنان جوق سولتاي مەن سول قولى شىنتاعىنان جوق جانتاي، اناۋ قۇلاعىن مەرگەن وعى تەسىپ وتكەن حايدار، نەمەسە كونتۋزيا الىپ، باسى اۋىراتىن حاميت، دەنەسىندەگى تەمىرى ءالى كۇنگە الىنباعان نۇرلاننىڭ اكەسى اكىم سەكىلدى ەدى. بۇل اۋىلدا مايداننان دەنى-قارنى ساۋ ورالعان بريگادير عانا ەدى. ونىڭ ءوزى سۋايت-وتىرىكشى، قاي مايداندا بولعانىن جان بىلمەيدى. ول ايتاتىن كورىنەدى: „مەن اگرو­نوم قىز لۋيزانىڭ اكەسىنىڭ ۇيىندە بولدىم. فرانكفۋرت دەگەن قالاعا كىرە بەرىستە ءبىر حۋتوردا تۇيە باعادى ەكەن. تۇيەلەرى بىزدىكى سەكىلدى قوس وركەشتى ەمەس، ءۇش وركەشتى، لاقتىكىندەي عانا ءمۇيىزى بولادى ەكەن. نەمىستەر ەتىن جەمەيدى، ءسۇتىن ساۋىپ، ساموگون اشىتىپ ساتادى. اگرونوم قىزدىڭ اكەسى بايعۇس سوۆەت سولداتتارىن جانى قالماي قۇشاق جايا قارسى الدى. سىرتى گەرمان بولعانىمەن ءىشى سوۆەت ەكەن. بۇدان سوڭ ەكەۋمىز باستەستىك، ول ايتتى: "ساموگوننان 150 ستاقان ىشەمىن دەيدى، ال مەن - 200,- دەدىم: ءبىزدىڭ باتالون اۋىر ۇرىستان سوڭ دەمالىپ جاتقان. 200 ەمەس 588 ستاكان ساموگون ءىشىپ، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ماس بولعانىم ءالى ەسىمدە. قوشتاساردا ايتتىم: ء„اي، شنايدەر، سەن مىنا لۋيزاڭ بوي جەتكەن سوڭ قازاقستانعا جىبەر" دەدىم. وبالى قانە، ۋادەسىندە تۇردى. ال، قانە، جۇمىسقا كىرىسەلىك، جولداستار نە وتىرىس"-دەپ قارسى سۇراق  بەرىلگەنشە، ورنىنان اتىپ تۇرىپ كەتىپتى. كۇلكىدەن ىشەكتەرى تۇيىلگەن كولحوزشىنىڭ ءبىرى سوندا دا ەتەگىنە جارماسىپ: اعاسى، اگرونوم قىزدىڭ اكەسى گيتلەرگە قارسى سوعىستا قازا تاپقان، ۆولگا بويىنىڭ نەمىسى دەپ ەستىدىك قوي،- دەپ سۇراق بەرىپ ۇلگەردى.- بىلجىرايدى!- دەدى ساسپاي.- بىلجىرايدى، مىنا كوكەڭ ەشقاشان وتىرىك ايتپايدى.- شىمىرىكپەستەن كەۋدەسىن قاعادى. ال داۋلاسىپ كور، ال دالەلدەپ كور...

كولحوزدىڭ قازىرگى قارقىنى جامان ەمەس، جوسپارىن ارتىعىمەن ورىنداي باستاعان. اۋدان، سوناۋ وبلىستان اپپاق شاعالاداي باستىقتار دا كوپ كەلىپ ءجۇر. ءبارىنىڭ باس شۇلعىپ، كوز جۇمىپ ماقتايتىنى لۋيزانىڭ قارا دالاعا ەككەن كۇنباعىسى. „ەگەر توكپەي-شاشپاي، ۋاقتىلى سۇرلەمگە سالىپ السا، شىڭعىستايلىقتار قىستان ىڭق ەتپەي شىعادى" دەسەدى. ول ءسوزدىڭ جانى باردى. قارا دالا سىڭسىعان كۇنباعىس، كوزدىڭ جاۋىن الادى.

سونشالىق بىتىك وسكەن مايسادا نۇرلاننىڭ دا ازاپتى كۇندەرى مەن تۇندەرى بار، بىراق ول ونى سەزىنگەن جوق. اننا-اپاسى مىقتاپ وكپەلەتكەن سوڭ ساناسىندا سالىنا باستاعان ادەمىلىك، سۇلۋلىق مۇناراسىن جارىقشاق شالعانداي ەدى. سول كوگىلدىر مۇناراسىنىڭ ىرگە تاسىن قالاسقان كىندىك شەشەسىنىڭ ءوزى ەدى عوي، لۋيزانى قالاي عانا اۋزى بارىپ، جاماندىققا قيدى. „جو-جوق، ول نۇرلاندى عانا سۇيۋگە ءتيىستى". „نەگە ءتيىستى"- ءوزى دە بىلمەيدى. بۇل ونىڭ مەنمەندىگى ەمەس، كوزسىز سەزىمنىڭ يەمشىل قىزعانىشى-تىن. لۋيزانىڭ باسقا بىرەۋگە جار بولۋ مۇمكىندىگىن نۇرلانعا بۇل جالعاندا دالەلدەپ ءتۇسىندىرىپ، سەندىرە الماس ەدى. وزىنەن ءتورت-بەس جاس ۇلكەن قىزدىڭ ءوز مەنشىگىنە قاشان، قالاي اينالعانىنان بوزبالانىڭ حابارى جوق. كەلىن عىپ تۇسىرەم دەسە، اكە-شەشەسى قالاي قارار ەدى. شەشەسى نە دەرىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر اكەسى قارسى بولماس. اتتەڭ، سىرقاتى اسقىنىپ بارادى. تاعدىر - قاتىگەز ەكەن، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى، بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى، ايتەۋىر ءبىرى قۇراۋ، ءبىرى جاماۋ ساندالباي ءومىر.

كەشە اكىمنىڭ كوڭىلىن سۇرايمىن دەپ لۋيزا كەلدى. نۇرلان ءجۇزى شىداي الماي تورگى بولمەگە كىرىپ كەتكەن. اكەسى مەن نەمىس قىزى اڭگىمەلەسىپ كوپ وتىردى. ولار ورىسشا سويلەسكەندىكتەن كەيبىر ءسوزدى ءتۇسىندى، كەيبىرىن ويشا توپشىلادى.

ونىڭ ۇققانى، سوعىستا اكەسى دە لۋيزادان اۋمايتىن نەمىس قىزىمەن تانىسقانى، ودان ارعىسى ەرتەگى-جىر، كۇڭگىر-كۇڭگىر، كۇبىر-كۇبىر... اكىمنىڭ اڭگىمەسىن ىقىلاس قويىپ تىڭداپ وتىرعان لۋيزا كەيدە ءماز بولىپ كۇلەدى، كەيدە ديدارىنا كىرەۋكە ۇيالاپ، مۇڭايا قالادى. سول كۇنى اكەسى كوڭىلدى بولدى، تۇندە دە جاقسى ۇيىقتاپ شىقتى.

شەشەسى ايتقان:- وسى نەمىس قىزىنىڭ سيقىرى بار-اۋ دەيمىن. ءبىر ساعاتتاي سويلەسىپ ەدى، اكىم سەرگىپ قالدى.

ال اكەسى ايتقان:- اتتەڭ، ۇلىمىزدىڭ جاسى كىشى، ايتپەسە كەلىن قىلىپ تۇسىرەتىن ءايبات قىز.

شەشەسى ايتقان:- قوي ءارى، ءبىرىمىزدىڭ ءتىلىمىزدى ءبىرىمىز تۇسىنبەي، „ورامال دەگەنىمىز - وپكا، سابىن دەگەنىمىز - ساپكا", دەپ شۇلدىرلەسەمىز بە، ىمداسامىز با، ءتايىرى.

اكەسى كۇلىپ ايتقان:- ارالارىڭدا اننا، ايتپەسە مەن اۋدارماشى بولار ەدىم. ماسەلە تىلدە دە، دىندە دە تۇرعان جوق. ءتۇسىنىسۋدىڭ كىلتى جۇرەكتە. انشەيىن قالجىڭدايمىن، ايتپەسە ءبىزدىڭ نۇرلان ءالى بالا عوي.

شەشەسى ايتقان:- دەگەنمەن سەنىڭ سول ۇلىڭ، الگى قىزعا قىرىنداپ ءجۇر. اپا قىلا ما جازعان-اۋ.

نۇرلان لۋيزاعا حات جازايىن دەپ سان رەت وقتالدى. امال نە ورىسشا بىلمەيدى. كولحوز باستىقتىڭ ورتانشى ۇلى اۋدان ورتالىعىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقۋشى ەدى، سوعان ءوتىنىپ جازدىرايىن دەپ تە تاۋەكەل جاساعان. بىراق بالالارعا ايتىپ قويىپ، مازاققا ۇشىراۋدان قورىقتى. ونىڭ مىناۋ اپپاق دۇنيەدەگى... ەندىگى جاۋى - جالعىز دۇشپانى، شوپىر جىگىت قوجاق ەدى. ول قازىر اۋىلدا جوق، اۋداندا ماشيناسىن جوندەتىپ جاتىر. نۇرلان ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە قوجاقپەن توبەلەسە قالسام تاياق جەمەيىن دەي مە، كۇندە سۋ جاعاسىنا بارىپ، ءداۋ-ءداۋ تاستى كوتەرىپ، ارى-بەرى جۇگىرىپ، بۇلشىق ەتىن بۇلتىڭداتىپ دەنەسىن شىنىقتىرىپ ءجۇر. الىسا كەتسە ودان تاياق جەمەيتىن قارۋى بارىن بىلەدى. شەبەرلىگىم، تاجىريبەم از دەپ سەسكەنە بەرەتىن. ول وسىنىڭ ءبارىن ادال كوڭىل، شىن ىقىلاسىمەن بۇتىندەي بەرىلە جاسادى-اي. قىزىعى سول، لۋيزانى نۇرلان ەپتەپ انەۋگۇنگى اڭگىمەدەن سوڭ اكەسىنەن دە قىزعاندى.

نۇرلان جەر-كوكتى سەل بوپ قاپتار نوسەر جاۋسا ەكەن دەپ تىلەدى. قىرسىققاندا بيىل، اسىرەسە جاز ايىندا ءبىر تامشى تامباي، اسپاننىڭ جەلىنى سۋالىپ قالعان. بۇل جاڭبىردى نۇرلان عانا ەمەس، سىڭسىپ وسكەن كۇنباعىس تا كوكسەپ ەدى. كۇنباعىس عانا ەمەس، بارشا تابيعات: ورمان مەن كوك مايسا شالعىن دا كوكسەپ ەدى. باعانا اكەسى ايتقان:

- ۇلىم، قولداعى جالعىز سيىر مەن بەس-التى قوي-ەشكىگە قىستىق ازىق كەرەگىن بىلەسىڭ، مەنىڭ ءحالىم بولسا مىناۋ، دالاعا كىرىپ-شىعۋدان قالدىم. جان تورسىققا سۋسىن قۇيىپ الىپ، بوزتالدان ءشوپ شاپ.

اقكەڭسىرىكتىڭ ەر-توقىمىن الىپ، وتقا قويدى، شالعىسىن شىڭدادى. بايدامتالدىڭ كولەڭكەسى سالقىن، اسىرەسە ىرگەدە سىلق-سىلق كۇلىپ اعىپ جاتقان بۇلاقتان جانعا راقات لەپ كەلەدى. التايدىڭ ماڭگى قار جاتار ۇشار باسىنان باستاۋ العان مۇنداي بالبۇلاق ءار ءجۇز مەتر سايىن بۇراڭبەل يرەك جاساپ، جوڭكىلىپ ءتۇسۋشى، ەركەلەي اعۋشى ەدى. ەركەلەي اققان بۇلاقتان ۋىسىڭدى تولتىرا ءبىر ۇرتتاساڭ ءجۇز جىلعا جاسارعانداي سەرگىپ، سەرپىلىپ سالا بەرەر ەدىڭ. قازىر جاز ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى بار دۇنيە اۋىرلاعانداي بولىپ، ەڭسەنى باسىڭقىرايتىن. مۇرىنعا پىسكەن قاراقات پەن تاڭقۋرايدىڭ ءيىسى كەلىپ، جازداي ايتىلعان تاماشا ءاننىڭ قايىرماسىنداي ءارى كەلتە، ءارى اسەم داۋىسپەن قۇستار سايرايدى. اينالاداعى قايىڭ، تەرەك، مويىلدىڭ كوكتەمدە عانا بۇرشىك اتىپ، ومىرگە الاقانىن جايا كەلگەن جاپىراقتارى قاداۋ-قاداۋ سارعايىپ، جاپ-جاسىل بوياۋى وڭا باستاعان. بوياۋى وڭا باستاعان اعاش قانا ما، بۋىنى قاتقان شالعىن، ول دا ابدەن ءپىسىپ، تاناۋدى جىبىرلاتىپ تۇشكىرتەر توزاڭ شاشادى. نۇرلان شالعىسىن جان قالتاسىنداعى قايراعىمەن جانىپ-جانىپ الدى دا، قولىنا ءبىر تۇكىرىپ، ءشوپ شابۋعا كىرىستى. ىسىلداپ بارىپ تارتپانىڭ بولات وراعى تيگەن شالعىن جاپىرىلا قۇلاپ، سول جاق جامباسقا قۇلدىقۇرا ۇيىلەدى. نۇرلاننىن سوڭىنان تاپ-تاقىر جول، ءتۇپ-ءتۇزۋ بولىپ جال قالدى. بۇلاققا بەتى-قولىن جۋىپ، شەشەسى قۇيىپ بەرگەن اشىمالدان جۇتىپ الادى دا، قۇلاشتاي تارتىپ سىزا جونەلەدى. كۇن ەكىندىگە تايانعانشا ەداۋىر جەردىڭ ءشوبىن شاۋىپ تاستادى. قولى شالعىنىڭ قۇلاعىندا بولعانمەن ساناسى ساندال كوگىنە ءمىنىپ، باياعىدا قاڭعىپ كەتكەن. كوڭىلىندە ورناتقان سۇلۋلىقتىڭ كوك كۇمبەزىن سوناۋ كۇنى سىزات شالعاندايتىن، قازىر سول سىزات بىرتىندەپ قالپىنا قايتىپ كەلگەندەي ەدى. اننا-اپاسىنا دەگەن رەنىشى دە ۇمىتىلا باستاعان. ال، جۇرەگى بۇرىنعىداي بولار-بولماسقا القىنا سوقپايدى، ءوز-وزىنەن ەلىرمەيدى، نەگە بولسىن سالماقتى، اقىلمەن پايىم جاسايدى. كۇزدە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلاتىنىن ەستىگەن سوڭ، العاشىندا قاتتى قينالعان، اسىرەسە ءوزىمشىل كوڭىل لۋيزانى كىمگە قيىپ تاستاپ كەتەم دەپ، ىشتەي جۇدەتكەن، ەندى ويلاسا ونىڭ ءبارى بەكەرشىلىك، بالالىقتىڭ بازارىنان قالعان جەڭىل مىنەزدىلىك ەكەن. ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول قىزدىڭ ءوزى تۋرالى نە ويلايتىنىن بىلمەسە دە كوزقاراسىنان، قامقور-ىقىلاسىنان „كەت ارى، اۋلاق ءجۇردى" اڭعارا العان جوق، جاقسى كورەتىن سەكىلدى مە؟.. جوق! ءوزى اننا-اپاسىن قالاي شىن نيەتىمەن قۇلاي جاقسى كورسە، لۋيزا دا سونداي الاڭسىز سەزىممەن عانا، ادامدىق ۇلكەن جۇرەكپەن ۇناتارىن ءبىلدى مە؟ جوق! جالپاق جاھاندا بولىپ وتكەن سوعىستى تەك ەستىدى، ەشكىمنىڭ اتقانىن، اسقانىن، ولتىرگەنىن، سۋداي اققان قاندى، ءتىپتى باقان الىپ توبەلەسكەن ادامداردى دا بۇل جاسىنا دەيىن كورگەن جوق. تەك، سوناۋ ءبىر سۇراپىل جىلداردا بريگاديردىڭ قامشىسى باسىنا ءتيىپ اناسىنىڭ ماڭدايىنان جىلىپ اققان جىلىمشى قان عانا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىندا. نۇرلان ءۇشىن سوعىس دەگەنىمىز سول شەشەسىنىڭ سامايىن قۋالاي اققان قىپ-قىزىل قان بوپ ەلەستەيتىن. ال، سوعىستان سوڭعى ون جىلدا بىردە-ءبىر كىسى تەك ايعايلاسىپ - كەسەپات-كەكسىز ايعايلاسىپ، ۇرىسقانى بولماسا، جاعاعا جارماسىپ توبەلەسكەنىن دە كورمەپ ەدى. شايقاستان ابدەن شارشاعان ەل قوي تورى قوڭىر تىرلىكپەن ەرتەڭىنە - ازىرشە جۇمباق، بىراق سونشالىقتى سەنىمدى ەرتەڭىنە جان ۇشىرا ۇمتىلعان. سول ەرتەڭنىڭ - ەرتەڭى بولارىن ويلاپ، باستارىن اۋىرتپادى; اسىقتى، ايانباي ەڭبەك ەتتى، كوتەرمە اقى، كول-كوسىر سىي، سىلدىرلاعان وردەن-مەدال دامەتكەن جوق قوعامنان. بۇل ومىرگە - ولار تەك بەرىپ كەتۋگە جارالعانداي جانتالاستى جازعاندار. تۇنىعى لايلانباعان ءومىردىڭ اڭقاۋ ادامدارىندا جالعىز-اق تىلەك بار ەدى. ول تىلەك - جوقشىلىق، اشارشىلىق قايتىپ بولماسا ەكەن، ءتاڭىرىم; تاعى دا سوعىس باستالىپ جەتىم-جەسىر قالماساق ەكەن، ءتاڭىرىم; سۋماڭداپ ۇشقان وقتى، سۋ بولىپ اققان قاننىڭ بەتى اۋلاق ەتسىن، ءتاڭىرىم. ءيا، قىپ-قىزىل قاننان نۇرلان دا ولەردەي قورقۋشى ەدى. ەگەر مال نەمەسە قۇس باۋىزداپ جاتسا، بەتىن باسىپ ازار دا بەزەر تۋرا قاشىپ كەتەتىن ەدى، پىسكەن ەتتى جەردە بىراق قايتىپ ورالاتىن. قاساپشىلار مال سويىپ تۇرىپ، بۋى بۇرقىراعان جىپ-جىلى قاندى ۋىستاپ ۇرتتاپ جىبەرەدى دەگەندى ەستىگەندە جۇرەگى لوبلىپ كۇنى بويى قۇسقان.

بەيبىت ءومىردىڭ بەرەكەلى تىرلىگىندە ءشوپ شاۋىپ جۇرگەن بوزبالا تاعى دا جاڭبىردى ساعىندى. جەر بەتىنە كىلەم بولىپ توسەلگەن سۇلۋلىق پەن تىنىشتىقتىڭ كەنەزەسىن كەپتىرمەي، شولىركەگەن تاڭدايىن جىبىتەر، ۋاعىنا جەتپەي سارعايتىپ، سولدىرمايتىن، قايتا تۇلەتىپ ءدۇر سىلكىنتەر ءتاڭىرلى كوك كەشىكپەي ىزگى جاۋىنىن سەبەلەر... سوندا نۇرلان لۋيزانىڭ قولىنان تاس قىلىپ ۇستاپ جالعىز اياق سوقپاقپەن ۇزاق جۇگىرەر... اسپاننان تامعان نوسەرگە شومىلىپ، راقاتتانا الاقانىن توسار; سوسىن بوزتالدىڭ تۇبىنە كەلىپ قورعالار; ءۇستى-باسى سۇڭگىلەسكەن سۋ ءدىر-ءدىر ەتكەن لۋيزانى باۋىرىنا قىسىپ جىلىتار; سوندا نۇرلاننىڭ تاناۋىنا بۇرىن ەشقاشان سەزىلمەگەن حوش ءيىس كەلەر; ول - نەمىس قىزىنىڭ، بيدايدىڭ جەز ماساعى سەكىلدى - التىن شاشىنان اڭقىعان نان ءيىسى! ەتىنە ەت بولىپ جابىسقان جۇقا اق كويلەگىن، باياعىدا سۋعا تۇسكەندەگىدەي يمەنبەستەن شەشەدى دە، سۋىن سىعىپ تالدىڭ بۇتاعىنا جايىپ كەپتىرەر، نۇرلان دا شەشىنەر... ەكەۋى قۇشاقتاسىپ، ء(سۇيىسىپ) قاس قارايعانشا وتىرادى; سونسوڭ قۇرعاق ەكى تاس تاۋىپ الىپ، شاقپاق قىلىپ ءبىر-بىرىنە شاعىپ وت تامىزار; قۋ بۇتاق جيناپ اكەلىپ، لاۋلاتىپ وت جاعار; لاۋلاعان تۇنگى وتتىڭ باسىندا وتىرىپ، ءبىر-بىرىنە تەسىلە قارايدى، جالىنمەن قوسا جانىپ، الاۋلاعان

لۋيزا نۇرلاننىڭ ەپتەپ دەگدي باستاعان دىمقىل بۇيرا شاشىن سيپاپ وتىرىپ: „نۋرلانچيك، يا تەبيا ليۋبليۋ" دەر... بوزتالدىڭ تۇبىندە، بالبۇلاقتىڭ جاعاسىندا ءىش كيىمىمەن عانا تۇنگى وتتى كوسەي ءتۇسىپ قاۋىشىپ وتىرعان قىز بەن جىگىت ماڭگى ايىرىلماستاي بولىپ تابىسار: ادام - اتا مەن قاۋا - انا سەكىلدى جاڭا ءبىر ءومىردى، جاڭا ءبىر حالىقتىڭ، جاڭا ءبىر ۇلتتىڭ قاينار باستاۋىنا اينالىپ، بالكىم الەمدەگى اق پەن قارا، باتىس پەن شىعىس دەگەن ۇعىمدى مۇلدەم جويار، نەمەسە سول ەكى ۇعىمدى ماڭگىلىككە تەڭەستىرەر...

شابىلعان ءشوپتىڭ ۇستىنە ەزۋىندە بيدايىقتى تىستەلەپ، تەگەنەدەي توڭكەرىلگەن كوك تۇنىق اسپانعا تەسىلە قاراپ جاتقان بوزبالا جۇمىر جەردەگى ەڭ باقىتتى جانمىن دەپ ەسەپتەدى ءوزىن.

ونىڭ كوز الدىنداعى اناۋ ەرتەڭگە اۋىپ بارا جاتقان كۇن - سوناۋ كۇلتەلەنە جايقالعان كۇنباعىستىڭ ءبىرىن جۇلىپ الىپ، اسپانعا شىرقاتا لاقتىرىپ جىبەرگەندەي، سوسىن ول كوك جۇزىندە باقيلىققا قاتىپ قالىپ قويعانداي ەلەستەدى.نە بولماسا، سوناۋ جايقالعان كۇنباعىس، سول ۇلكەن كۇننىڭ بويىنان، نۇرىنان تاراعان سارى ۇرپەك كىشكەنتاي بالاپان كۇندەرى ىسپەتتى ەدى. ەندى ءبىرازدان كەيىن سول بالاپانداردىڭ باسى قىرقىلادى...

ونىڭ ەسىنە ەندىگى ساتتە اناسى ءتۇسىپ ەدى. اكەسىن سوعىسقا الىپ كەتكەن سوڭ، نۇرلانىن قۇشاقتاپ، جىلاي-جىلاي قالا بەردى. كوپ ۇزاماي ىشتە قالعان قارىنداسى دۇنيەگە كەلدى. بەسىككە بولەپ، ءوزى ناۋبايحاناعا جۇمىسقا كەتكەندە قىرقىنان جاڭا شىققان قارىنداسى شولپان قارنى اشا ما، شىرقىراپ مازا بەرمەي جىلايتىن-اي. بەسىكتى تەربەتە-تەربەتە قولى تالعان نۇرلان سابيمەن قوسىلىپ ءوزى دە ەڭىرەيتىن. سونسوڭ باقىرا-باقىرا ىشەگى ۇزىلەردەي بولعان كارىنداسى كوگەرىپ-سازارىپ، ىقىلىقتاپ قايتادان ۇيىقتاپ قالار ەدى. ءولىپ قالدى ما دەپ شوشىنعان اعاسى جالاڭ اياق، جالاڭ باس بەزەكتەپ قىس ىشىندە تالاي رەت شەشەسىنە جۇگىرگەن. كۇندىز-ءتۇنى كولحوزشىلارعا نان ءپىسىرىپ، پەشتىڭ وتىمەن الىسقان اناسى تولعاق قىسقانشا ەلەمەي جۇرە بەرىپتى. سودان بولار شولپان ساپ-سارى جالقىن بولىپ تۋعان ەكەن. نۇرلاننىڭ ءالى ەسىندە، شەشەسىن كوپ ۇزاماي ناۋبايحانادان شىعارىپ تاستادى. ەتەك-جەڭىنە تىققىشتاپ اكەلەر ءبىر ءۇزىم ناننان قاعىلعان سوڭ، نۇرلان دا موينى ىرعايداي بولىپ، جۇدەي باستاعان. ۇسىڭكىرەپ كەتكەن كارتوپ پەن قارا سۋعا قاراپ قالعان سوڭ با، ماساق ورۋدا جۇرگەن ساندۋعاش ءبىر كۇنى ءبىر ۋىس بيداي سالىپ اكەلىپتى ەتىگىنىڭ قونىشىنا. تابانىڭ تۇبىنە قۋىرىپ، توستاعانعا سالىپ نۇرلانعا ەندى بەرە بەرگەندە سىرتتان بريگادير قاجىنىڭ ايعايى ەستىلەدى. كۇيەۋىنىڭ ەسكى كۇپىسىن نۇرلاننىڭ ۇستىنە جاۋىپ ۇلگىرگەنشە قاجى قامشىسىن بىلەمدەي ۇستاپ كىرىپ كەلگەن. تالتايا تۇرىپ ايعايلاپ،

كوزى ەجىرەيىپ، ماساق ۇرلادىڭ دەپ زەكىگەن. شەشەسى ايتقان- ۇرلاسام تاۋىپ ال.

بريگادير بۇلاردىڭ جامان ءۇيىن استى-ۇستىنە شىعارىپ، تىمىسكىلەپ تىنتكەن. بىراق ەشتەڭە تابا الماعان. كوزى قانتالاپ تاعى دا اقىرعان:- ىق جاقتان جەلە جورتىپ كەلە جاتقانىمدا جەلمەن بىرگە سەنىڭ ۇيىڭنەن قۋىرىلعان بيدايدىڭ ءيىسى كەلدى مۇرنىما. بۋداقتاپ ءتۇتىن كوتەرىلگەن، بيداي قۋىرماعاندا نەڭدى... سەن قاتىننان شىعادى، سۋماقايلىعىڭ بۇگىن بولماسا ەرتەڭ اشىلادى!- دەپ امالى تاۋسىلعانداي ۇيدەن ەندى شىعا بەرگەندە كۇپىنىڭ استىندا بۇلكىلدەپ جاتقان نۇرلان.- تاتە، بيدايدى جەپ بولدىم!- دەپ شىعا كەلىپ ەدى. نە ىستەرىن بىلمەي سىلەيىپ تۇرعان ساندۋعاشتى بريگادير قاق باستان الا قامشىسىمەن سالىپ جىبەرگەن. سودان سوڭ: „سالداقى، كوزىڭ كوگەرىپ، تۇرمەدە ءشىريسىڭ!" دەپ ەسىكتى ءبىر تەۋىپ اشىپ، شىعا جونەلگەن. ماڭدايىنان تومەن جىلىپ اققان قاندى نۇرلان ءوز قولىمەن سۇرتكەن. شەشەسى جىلاعان: „قۇلىنىم، ءتىرى جۇرسەڭ، وسى كارى يتتەن كەگىمدى ال" دەگەن. نۇرلان ول كەكتى ءالى العان جوق. ول سوندا اناسىنىڭ ماڭدايىنان جىلىپ اققان قاندى... ءيا، قاندى ماڭگىگە ءوز قولىمەن سۇرتكەندەي ەدى جانە سودان بەرى قان اتاۋلىدان ولەردەي قورقۋشى ەدى. قاجىدان سول سەبەپتەن دە شەشەسىنىڭ كەگىن الماعان. اققان قاندى مىناۋ اپپاق دۇنيەنىڭ... بەتىنەن مۇلدەم ءسۇرتىپ، كەتىردىم دەپ ويلاعان...

بايعۇس شەشەسى ەندى مىنە، سول وقيعانى ۇمىتقانداي، ءبىر كۇنگى توقتىعىنا ءماز. اۋىرتپالىقتى وتە تەز ۇمىتاتىن، بالكىم تەك ادامدار عانا شىعار. ءبىر ۇرىككەن جاعىنان جىلقى ەكەش - جىلقى دا بەلەڭ الا بەرمەي مە؟..

شالعىننىڭ ۇستىندە شالقاسىنان جاتقان بوزبالا كوكجيەكتەگى كۇندى اناۋ جايقالعان كۇنباعىستارمەن بىرگە قيماي، كوكجيەكتەن اسىرىپ شىعارىپ سالدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

9

كولحوز قارا دالاداعى كۇنباعىستى ورىپ، سۇرلەمگە سالاتىن بولدى. ول شاقتا ارناۋلى كومباين دەگەندى بىلمەيتىن شارۋاشىلىق الدىمەن پىشەن شاباتىن ماشينامەن قۇلاتىپ، سودان كەيىن ات جەككەن تىرمامەن جيناۋدى نيەت قىلعان. قوجاق كەشە پولۋتوركاسىن جوندەۋدەن وتكىزىپ اكەلگەن، ويلى-قىردى بوزداقتاتىپ، اۋىلدىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ ءجۇر. ءبىر جەردە دەستەلەنە جينالعان كۇنباعىستى سۇرلەم ساقتايتىن ورعا تاسىمالدايتىن وسى قوجاقتىڭ ماشيناسى-تىن. جاڭبىر ءالى جاۋماي جەر كوك توزاڭعا اينالىپ،   قاڭسىپ   تۇر   ەدى.   جازدىڭ   جايراڭداعان   مول-مول  قىزىقتارى ۇزاق سونار تويدان شارشاعانداي تالماۋراپ بارىپ ماۋجىراعان كۇيى ءبىرسىن-ءبىرسىن تارقاۋعا اينالعان. تابيعات تا، ادام دا ەرتەڭ كەلەر كۇزدىڭ سالقىنداۋ لەبىن ۋاعىنان بۇرىن ساعىنعانداي ەدى. بۇقتىرما بولسا ابدەن مولدىرلەنىپ، جۋاسي اعادى. اينالا: ورمان-توعاي، تاۋ-تاس - ءبارى-ءبارى ەرەسەك تارتقانداي. التاي قويناۋىنداعى ات توبەلىندەي از اۋىلدىڭ ەرتە كوكتەمدە باستالعان قاربالاسى قۋسىرىلا كەلىپ دوڭگەلەنىپ، سايابىرسي باستاعان. بيىل مال ازىعىن ارتىعىمەن دايىنداپ الدى، كۇننىڭ اي بويى اشىق بولۋى شارۋاشىلىقتىڭ ەتەك جەڭىن جيناۋعا مۇمكىندىك تۋعىزىپ ەدى. ەندىگى مىندەتتەر - قارا دالاداعى كۇنباعىستى ىسىراپسىز جيناپ، سۇرلەمگە سالۋ.

نۇرلان اتتان ءالى تۇسە قويعان جوق. ول دا كۇنباعىستىڭ ورىلۋىن كۇتىپ جۇرگەن. قوڭىر كۇزدە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلاتىن بولعان سوڭ با، جەلدەي ەسكەن كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلىپ بۇيىعى حالدە مەڭزەڭ كۇي كەشكەن. ونىڭ كوڭىل كۇيىندە جاز مىنەزىنە جاقىندىق، ۇقساستىق بار ەدى. كەيىنگى كەزدە „ەگەر ءۇش جىل اسكەردە جۇرسەم، اۋرۋ اكەمنىڭ جاعدايى نە كۇيدە بولادى" دەگەن وي مازالاي بەرگەن. جالىنداپ باستالىپ بۇگىندە ءارى-ءسارى قالتقىداي دىرىلدەگەن ماحابباتى بەينە ءبىر تۇتىلعان كۇنشە بولىمسىز ساۋلە شاشاتىن. بىراق، بويىنداعى قىزۋى، نۇرى باياعى قالپى، ۋاقىتتىڭ وتتى كورىگىندە شىڭدالىپ، ابدەن سۋارىلعان. بۇل دۇنيەدەن كوشىپ كەتىپ، مىڭ جىلدان سوڭ قايتىپ ورالسا دا بار دىلىمەن ەڭ اۋەلى زار ەڭىرەپ، زار جۇتىپ ىزدەرى - ماڭگىلىككە سۇيەرى لۋيزا ەكەنى راس. ارتقا قايىرىلۋدى، جان-جاعىنا جالتاقتاپ قاراۋدى بىلمەيتىن جاستىق ءوز دەگەنىن ىستەدى بىلەم، نۇرلاننىڭ ەندىگى ۇققانى: جەر بەتىندەگى ادامدار تەك ءبىر-ءبىرى ءۇشىن تۋادى ەكەن، جورگەكتەن قۇتىلىپ، ءتاي-ءتاي باسىپ جۇرە باستاعاننان سىڭارىن ىزدەيدى ەكەن; ءوز تەڭىن تابا الماي، تاپقان كۇننىڭ وزىندە قولى جەتپەي قور بولادى ەكەن. بۇرىنعىلار ايتۋشى ەدى:- "شىن عاشىق بۇل دۇنيەدە قوسىلمايدى" دەپ، مۇمكىن سول راس شىعار. باياعى زار زاماندا قوسىلا الماعانى تۇسىنىكتى، ال قازىر شە، قازىرگى جاستارعا نە جەتپەيدى؟ نۇرلان كوڭىلىنىڭ جاسىل جايلاۋىنا ورناتقان سۇلۋلىقتىڭ كوگىلدىر كۇمبەزىن سەزىمىمەن كۇن وتكەن سايىن تازارتا ءسۇرتىپ، جارقىراتىپ قوياتىن. سول ايلار ايالاپ سالعان كۇن ساۋلەلى كۇمبەزىنە نەمىستىڭ اقسارى شاش كوگىلدىر كوزدى قىزىمەن قول ۇستاسىپ كىرگەنشە ءوزىن-ءوزىن رۋحاني تۇتقىندا ۇستادى. لۋيزانى عانا ەمەس، ءوزىن دە قايتا تاۋىپ، قايتا تۋىپ جاقسى كورە باستاعان. مەيلى الىستا، نە جاقىندا ءجۇرسىن; مەيلى ونى كورسىن، نە كورمەسىن; مەيلى ول سويلەسسىن، نە سويلەسپەسىن،- ىنتىزار تىلەك سۋىعان جوق. ول ءۇمىت اتتى ارعىماقتى قۇيىسقانداپ تۇرىپ، قايتىپ تۇسپەستەي ەرتتەپ مىنەر ەدى. قازىرگى كوڭىلسىزدىك، بەيجاي ءجۇرىسى ۋاقىتشا، ۇلكەن قۋانىش الدىنداعى مامىرا تىنىشتىق دەپ ءبىلدى. ول ويلادى: لۋيزانىڭ شارۋادان قولى بوساماي ءجۇر، كۇنباعىستى ورىپ بولعان سوڭ... نۇرلاننىڭ اسكەرگە شاقىرىلاتىنىن ەستىگەندە مۇڭايىپ: „بەز تەبيا منە وچەن-وچەن سكۋچنو بۋدەت" دەگەن. ول قىزدىڭ اۋزىنان شىققان وسىنا ءسوزدى ادەمىلەپ تۇرىپ جۇرەگىنە جازىپ العان.

سونىمەن بۇگىن قارا دالاداعى كۇنباعىستى ورۋعا كىرىسەدى. قۇرال-سايماندارىن سايلاعان كولحوزشىلار كۇن كوتەرىلە تاناپ باسىنا جينالىپ قالعان. قوس اتتاپ جەككەن ماشينيستەر پلاتفورمالارىن سولقىلداتىپ، تاڭعى سالقىنمەن ەداۋىر جەردى ورىپ تاستاپتى. تىرماشىلار دا ساباعىنان قيىلعان كۇنباعىستى دەستەلەپ، ەندى-ەندى كەلىپ قالار قوجاقتىڭ پولۋتوركاسىن كۇتىسىپ ءجۇر. ال، اگرونومدا مازا جوق. بايشۇباردى شوقىراقتاتىپ، قارا دالانىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر شىعادى ويقاستاپ. بەتىن كۇن قاعىپ، ءجۇزى قارا كۇرەڭدەنە توتىققان قىز ءوز قولىمەن باپتاپ وسىرگەن وسىمدىكتى ولىمگە قيمايتىنداي جاپىرىلا سۇلاپ جاتقان كۇنباعىسقا قينالا قارايدى. الپەتىندە شىڭعىستاي اۋىلىنا كەلگەلى بولماعان جۇقالاڭ مۇڭ بار، الدەنەگە اسىعىس، الدەنەگە مازاسىز. كوگىلدىر كوزى كىرتيىپ، شارشاعان سىڭايلى. اۋىل ادامدارى قىزعا، قىز ولارعا ابدەن ۇيرەنىپ، ۇكىلەپ ۇستار ارداقتىسىنا اينالعان. اۋدان، كولحوز باسشىلارى دا ريزا. ريزا بولماعاندا قايتسىن، لۋيزا كۇنباعىس ەگۋدى تەك شىڭعىستايدا عانا ەمەس، قاتارىنان ءۇش-ءتورت شارۋاشىلىققا بىردەن ۇيىمداستىرعان. ءبارىنىڭ ەگىنى دە بىتىك ءوسىپتى. بۇدان ءتورت-بەس كۇن بۇرىن سول كورشى كولحوزداردىڭ كۇنباعىسىن ورىپ، سۇرلەمگە سالۋدى جۇرگىزىپ كەلگەن. ات ۇستىنەن تۇسپەگەن اپتانىڭ ىشىندە اياق-قولى سالدىراپ، ەكى قارا سانى تالىپ، سىر بەرگەن. قانىنا سىڭگەن ىقتياتتىلىق پەن تياناقتىلىق مۇندا دا يگىلىگىن كورسەتتى. كولحوزشىلاردىڭ قازىرگى قارقىنى جاقسى. تەك قازىلعان ورعا سۇرلەم تاسىمالدايتىن ماشينا كەشىگىپ جاتىر. ايدارىنان جەل ەسىپ بريگادير كەلدى، سالدىرلاپ سويلەي كەلدى.

- اتاڭنىڭ اۋزىن ۇرايىن، قوجاقتى جەر-كوكتەن ىزدەپ تاپپادىم، جەر جۇتقانداي جوق. كەشە كەشكە ءبىر جاققا كەتكەن، سودان قايتىپ ورالماعان.

ءبىرىنشى كولحوزشى ايتتى:- مەن بىلسەم ول ارعى اۋىلعا ءوتىپ كەتتى، فاديحادا تۋىستارى بار.

ەكىنشى كولحوزشى ايتتى:- مەن بىلسەم، ول ءىشىپ-ءىشىپ ءبىر اعاشتىڭ تۇبىندە ۇيىقتاپ قالدى.

ءۇشىنشى كولحوزشى ايتتى:- مەن بىلسەم، سوعىستا ولگەن اكەسىنىڭ قابىرىن ىزدەيمىن دەپ اقشا جيناپ جۇرگەن، موسكۆاعا تارتىپ كەتپەسىن. ونداي ەرلىك شىعادى ودان.

اگرونوم دا ساسايىن دەدى، قايىرلى باستالعان جۇمىستىڭ توقتاپ قالۋىنان قورىقتى. اق جاۋلىعى جەلبىرەپ اۋىل جاققا قايتا-قايتا قاراي بەرەدى. نۇرلاننىڭ توبەسى كورىندى.

ول كەشە عانا باسىنا ءبىر-ءبىر كىشكەنتاي كۇندى قاداپ الىپ كۇلىمدەپ تۇرعان كۇنباعىستىڭ قارا جەرگە سۇلاپ-سۇلاپ جاتقان بەيشارا ءحالىن كورگىسى كەلمەگەندەي. بىراق، وراق باسىندا لۋيزانىڭ ءوزى جۇرگەن سوڭ، ەرىكسىز اتقا قونىپ ەدى. اگرونوم قىز سالعان جەردەن:- نۋرلانچيك، كاجاكا نە ۆيدەل؟- دەپ سۇرادى. نۇرلان باسىن شايقادى.

لۋيزا ەندى كەرەگىڭ جوق دەگەندەي بايشۇباردى باۋىرلاپ-باۋىرلاپ جىبەرىپ، اۋىل جاققا جەلە جونەلدى. قىزدى وسىنشالىق كۇيزەلىس اشۋ ۇستىندە العاش كورۋى ەدى، جۇرەگى الدەنەگە مۇزداعانداي بولدى.

كۇنباعىس جاپپاي قۇلاپ جاتىر. قالپاعىنا قونعان ارالار بال سورعىزباي مازاسىن العان وراقشىلارعا وكپەلەگەندەي سوڭدارىنان ەرىپ ىزىڭداپ قالمايدى. جالپىلداپ قارعالار ۇشىپ-قونادى. دورباسىن ارقالاپ، اۋىل بالالارى دا جەتكەن. بريگادير ولاردى اتپەن قۋىپ، بىج-تىج بولىپ ءجۇر. قوجاق كەشىككەن سوڭ جۇمىسسىز قاڭتارىلىپ جاتقان ايىرشىلار ەزۋلەرى كوپىرشىپ، ءبىر-ءبىر شەكىلدەۋىكتى وڭگەرىپ الىپ، شاعىپ جايراپ جاتىر. اگرونوم كوپ كەشىكپەي قايتا اينالىپ كەلدى. ءجۇزى ونان ءارى كۇرەڭىتىپ، تۇتىگىپ كەتكەن. اشۋلى جانارى جالت-جۇلت ەتەدى. نۇرلان قىزدى بۇل كەيىپتە كورگىسى كەلمەگەندەي بۇرىلا بەردى.

- بوجە، كۋدا ون موگ دەۆاتسيا، چتو زا حالاتنوست... گدە سوۆەست؟- دەپ ورىسشالاپ ۇرسادى. نۇرلان كادىمگىدەي قۋانىپ قالدى. ۇرسا تۇسسە ەكەن، جەك كورە تۇسسە ەكەن دەپ تىلەيدى.

-  اتتەڭ، ورنىنا كىسى تابىلماي ءجۇر، ايتپەسە شوپىرلىقتان باياعىدا ءتۇسىرىپ تاستاۋ كەرەك ەدى،- دەدى سامبىرلاپ بريگا­دير.- ءاي،- دەدى سودان سوڭ نۇرلانعا ايعايلاپ،- ءاي، اكىمنىڭ ۇلى، اسكەرگە بارساڭ وبيزاتەلنو شوپىردىڭ وقۋىن وقى، ءبىلدىڭ بە؟

نۇرلان ۇندەگەن جوق. ىشىنەن ول دا ءجون ەكەن دەدى. وسى كەزدە اۋىلدان شاڭ كورىندى.

- ءداۋ دە بولسا، قوجاق.

- ماس قوي دەيمىن.

-  پاتشاعاردىڭ ايداۋىن-اي، اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي،- دەسىپ وتىرعاندار دابىرلاسا ورنىنان ورە تۇرەگەلدى. اگرونوم كىرپىك قاقپاستان قادالا قاراعان. جۇزىنەن مايدا قان تولقىندارى ءجۇزىپ وتكەندەي ءارى رەنجۋلى، ءارى قۋانۋلى. وسى سويقان جىگىتتى نە سەبەپتەن ۇناتاتىنىن ءوزى دە بىلمەيدى، العاشىندا اياۋشىلىق سەزىمنەن شىعار دەپ ءجۇردى، كەيىن اقىل تارازىسىنا سالىپ كورسە، مۇلدەم ولاي ەمەس، شىن سۇيەدى ەكەن. اتتەڭ، قىز نامىسى جىبەرمەيدى، ايتپەسە باياعىدا... باياعىدا... ال، ول بىلە مە؟

قارا دالانىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرە دار-دۇر ەتىپ توقتاعان قوجاق كابينادان شىعا الماي، شۇلعىپ وتىرىپ الدى. شىنىندا دا ۋداي ماس ەدى. شاڭ-شاڭ شاشى دۋدىراپ، كوزى الايىپ كەتكەن. لۋيزا اتتان ءتۇسىپ، جاياۋلاي جەتەلەگەن كۇيى ونىڭ قاسىنا تاقالعاندا، نۇرلاننىڭ جۇرەگى توقتاپ قالعانداي تىنىسى تارىلدى.

-  كوجاك،- دەدى لۋيزا سونشالىق مايدا قامقور ۇنمەن.- كاك ەتو تاك، مى تەبيا س نەتەرپەنيەم جدەم، ا تى... رازۆە تاك موجنو.

شوفەر سۇزەگەن بۇقاداي تۇكسيە قارادى دا:-كەت! كەت!- دەپ ايعاي سالدى قازاقشا. سوسىن:- يا تەبيا نەناۆيجۋ،- دەپ جامان ورىسشاسىمەن بىلدىرلادى. لۋيزا „اح-اح" دەپ بەتىن باسقان كۇيى ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ شەگىنە بەردى: قوجاق تاعى ايعايلادى.

- تى، يمەننو تى، ۆو ۆسەم ۆينوۆاتا. ا نۋ-كا سكاجي، نە دوبيتىي فاشيست، كتو ۋبيل موەگو وتتسا؟!- كابينادان قارعىپ ءتۇستى دە كوزى جاسقا تولىپ، سىلەيىپ تۇرعان قىزدى قولىنداعى „22-ءشى" نومەرلى كىلتپەن قاق ماڭدايدان سالىپ قالدى. ماشيناسىنا قايتا قارعىپ ءمىندى دە ءالى ورىلىپ ۇلگىرمەگەن كۇنباعىستى جاپىرا، قوس سىزىق تاستاپ قۇيىنداتا جونەلدى باتىسقا... كولحوزشىلار كۇركە-تاۋىقتاي شۋلاسىپ بارىپ، ءۇزىلدى... نۇرلاننىڭ كوڭىلىندەگى سۇلۋلىقتىڭ كوك كۇمبەزى بىت-شىت بولىپ سىنعان ەدى! اتتان دومالاپ ءتۇسىپ، كۇنباعىستىڭ ۇستىندە قۇلاپ جاتقان قىزعا جۇگىردى: ءوڭى اپپاق ەكەن... تالىقسىپ ۇيىقتاپ كەتكەندەي... ال، ماڭدايىنان، اپپاق ماڭدايىنان جىلىپ قان اققان... قان... قىپ-قىزىل قان اققان اپپاق ماڭدايىنان... نۇرلان لۋيزانى ەمەس، سوناۋ 1943 جىلى قامشى ءتيىپ جارالانعان شەشەسىن كورگەندەي وكىرىپ بارىپ باس سالدى. ودان ارعىسىن بىلمەيدى، ەسىندە جوق. اقكەڭسىرىكككە قارعىپ ءمىنىپ، قوجاقتىڭ ماشيناسىن ۇزاق قۋىپتى، بىراق قۋىپ جەتە الماعان ەكەن، اتا-باباسىنان ءتۇسىپ بالاعاتتاعان ەكەن... جىلاعان، وكسىپ كوپ جىلاعان... اسكەردەن ءتىرى ورالسام قوجاقتان كەك الام دەپ انت ەتكەن، جۇرەگىنە ەرىمەستەي بولىپ، جۇدىرىقتاي مۇز قاتقان... ەرىمەيتىن بو­لىپ... سۇلۋلاپ سوققان كۇمبەزى ماڭگىگە سىنعان، كۇل بولىپ ۋاتىلا سىنعان... بىت-شىت... بىت-شىت... بىت-شىت...

ەرتەڭىندە اننا-اپاسىنىڭ ۇيىنە باردى. لۋيزا توسەك ۇستىندە با­سى تاڭۋلى جاتىر ەكەن. نۇرلاندى كورىپ، كۇشپەن جىميعان بولدى. ءوزىن-ءوزى ۇستاي المادى، بۇعان دەيىن بۇعىپ كەلگەن ىنجىق مىنەزدىڭ باسىنا ءبىر تەپتى دە، عاشىعىن قۇشاقتاپ سولقىلداپ جىلادى.

نەمىس قىزى جاس جىگىتتىڭ شاشىنان سيپاپ ۋاتتى.

قىزدىڭ كوزىندە دە كۇناسىز ءموپ-ءمولدىر جاس بار ەدى. وسى كەزدە ۇيگە كولحوزدىڭ باستىعى جانە اۋىلسوۆەت اۋداننان ەرتىپ كەلگەن ءبىر ميليتسياسى بار كىرىپ كەلدى.

- كاك زدوروۆۆە دوچكا، گولوۆا نە بوليت؟- دەدى باستىق. اگرونوم قىز كوزىن جۇمىپ، باسىن يزەدى.

-  قوجاق ءيتتى ۇستاپ تۇرمەگە قاماتتىق. ول ەندى ەشكىمگە دە قول كوتەرە المايدى،- دەدى اۋىل سوۆەتتىڭ باستىعى. لۋيزا تاڭۋلى باسىن وقىس كوتەرىپ الدى دا، اۋىرسىنىپ قايتا قۇلادى. سودان سوڭ انالارعا ەستىرتە:

-  سەيچاس جە وتپۋستيتە ەگو! نەمەدلەننو وتپۋستيتە ەگو!.. ون، ون نە ۆينوۆات، ون ني ۆ چەم نە ۆينوۆات...،- دەدى.

ميليتسيونەر جىگىت اڭ-تاڭ. بۇدان سوڭ نەمىس قىزى ۇزىن كىرپىگىن قايتا كوتەرىپ، توبەگە تەسىلە قاراپ جاتتى. تاعى دا:- وتپۋستيتە ەگو، پوجالۋيستا، پروشۋ ۆاس، ۆەرنيتە ەمۋ سۆوبودۋ... ون ني ۆ چەم نە ۆينو­ۆات!- دەدى.

كەلگەندەر „مىنا قىز جىندانعان شىعار" دەپ سارت-سۇرت شىعا جونەلدى. ولار كەتكەن سوڭ لۋيزا نۇرلاندى ىمداپ قاسىنا شاقىردى، بەتىنەن سيپاپ، قولىن قىستى. الاقانى ىپ-ىستىق ەكەن.

- نۋرلانچيك، پوتسەلۋي مەنيا، نە ستەسنيايسيا، پروشۋ تەبيا، پوتسە­لۋي،- دەدى كوزىن جۇمىپ. نە ىستەرىن بىلمەي تولقىپ قالعان نۇرلانعا اننا-اپاسى:- ۇيالما سۇيە عوي ۇلىم، سۇيە عوي،- دەدى جانارىنا ۇيالاعان جاستى جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن ءسۇرتىپ. نۇرلان نەمىس قىزىن العاش تا، اقىرعى رەت ءسۇيدى. لۋيزا:- سپاسيبو!- دەدى. سونسوڭ بۇلارعا تۇسىنىكسىز تىلدە:

-  يح ليەپتە زي... دەدى نەمىس قىزىنىڭ وسى اۋىلعا كەلگەلى تۇڭعىش رەت ءوز تىلىندە سويلەگەن ءسوزى ەدى بۇل.

* * *

مىنە، وسىمەن 1955 جىلدىڭ جازىندا بولعان وقيعانى اياقتايمىن. بۇدان سوڭ نە بولدى دەيسىزدەر عوي، بۇدان سوڭ بۇل اۋىلدا پالەندەي وزگەرىس، نە جاڭالىق بولعان جوق. قارا دالانىڭ بەتىنە سارى الا كىلەم بولىپ توسەلگەن كۇنباعىس ورىلىپ، ورنىندا ءدان تەرگەن قارعالار عانا قالعان... نەمىس قىزى تاۋىرلەنىپ، ءال جيناعان سوڭ شىڭعىستايدان ماڭگىلىككە كەتكەن - مۇلدەم كەتكەن. كولحوزشىلار: ايتەۋىر ءبىر كۇنى، ءبىر جىلى قايتىپ ورالاتىن شىعار،- دەپ دامەلەنىپ ءجۇر. سوعىستان قالعان جاراقاتى جازىلماعان قورىقشى اكىم دۇنيە سالدى. ونىڭ ۇلى نۇرلان اسكەرلىك ءۇش جىلىن وتەپ بۇگىن قايتىپ ورالدى تۋعان اۋىلىنا. جاز شىعا قايتىپ ورالعان نۇرلان تۋعان جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعىنا تابانى تيە بەرە مۇقىم قارا دالادا، قالا بەردى ءار قازاق ءۇيىنىڭ باقشاسىندا، اۋلاسىندا كۇنگە قول سوزعان سانسىز كۇنباعىستى كوردى... ال، اشىق اسپاندا نەمىس قىزى اماناتقا قالدىرىپ كەتكەن الىپ كۇنباعىستاي، اينالايىن كۇن تۇر... كۇلىمدەپ!

بىراق، نۇرلاننىڭ مىناۋ اپپاق دۇنيەگە... ورناتا باستاعان سۇلۋلىق كۇمبەزى قۇلاعان قالپىندا قالدى... بىت-شىت.

مىناۋ اپپاق دۇنيە...

پەرەدەلكينو،  1977 ج.