قازاقستان شەتەلگە بالا ساتاتىن مەملەكەتتەر قاتارىنا جاتادى. ياعني، بولاشاعىن ساۋداعا سالعان ەلدەردىڭ ىشىندە مەنمۇندالاپ تۇرعان دا ءبىزدىڭ ەل.

ادەتتە، الەۋەتى ءوسىپ، ەكونوميكاسى دامىپ، حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى ارتىپ كەلەدى دەيتىن قازاقستاندا بالالار ءۇيىن پانالاعان تۇل جەتىمدەردى ساتۋ ءالى كۇنگە توقتاعان ەمەس. بالا ساۋداسىنا قوعام قانشا جەردەن قارسى بولعانىمەن، بيلىك شەتەلگە بالا ساتۋدى توقتاتقان جوق.

قازاقستان شەتەلگە بالا ساتاتىن مەملەكەتتەر قاتارىنا جاتادى. ياعني، بولاشاعىن ساۋداعا سالعان ەلدەردىڭ ىشىندە مەنمۇندالاپ تۇرعان دا ءبىزدىڭ ەل.

ادەتتە، الەۋەتى ءوسىپ، ەكونوميكاسى دامىپ، حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى ارتىپ كەلەدى دەيتىن قازاقستاندا بالالار ءۇيىن پانالاعان تۇل جەتىمدەردى ساتۋ ءالى كۇنگە توقتاعان ەمەس. بالا ساۋداسىنا قوعام قانشا جەردەن قارسى بولعانىمەن، بيلىك شەتەلگە بالا ساتۋدى توقتاتقان جوق.

شەكارا اسىپ، جات قولدا ءوسىپ جاتقان قازاق بالاسىنىڭ ءحالىن بىلمەككە بىرەۋ ىزدەپ بارىپتى، بيلىك نازار سالىپ جاتىر ەكەن دەگەندى ەستىمدىك. جەتىمدەردىڭ جايىن ءبىلۋ ءۇشىن امەريكا مەن ەۋروپاعا بارعان ءبىز بىلەتىن ءبىر ادام بار. ول - قارشاداي قىز، جۋرناليست جانار بايسەمىزوۆا.

بۇگىن جاناردىڭ اقش-تاعى قازاق بالالارىنىڭ ومىرىمەن تانىستىراتىن ماقالاسى مەن بەينەماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز. كەلەسى كەزەكتە بەلگيالىقتار اسىراپ العان قازاق بۇلدىرشىندەرىنىڭ جاي-كۇيىن كورەتىن بولاسىزدار!

بەينەماتەريال 2009 جىلى «حابار» ارناسىنان «ارنايى رەپورتاج» ايدارىمەن كورسەتىلگەن. ال، ماقالا سول تۇستا «جاس قازاق» گازەتىنە جاريالانعان ەدى.

«Abai.kz»

اتلانت مۇحيتىنىڭ ۇستىندە ۇشىپ كەلە جاتىرمىز. سانانى سان ءتۇرلى ويلار قاۋمالايدى. شىنىمەن دە امەريكا قازاق بالالارىنىڭ وتانىنا اينالدى ما؟  شىنىمەن دە الەمدى ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا سالىپ وتىرعان الپاۋىت مەملەكەت قازاقتىڭ قارا دومالاق، قاراكوزىن جاتسىنباي، تۋعان بالاسىنداي ماپەلەپ وتىر ما؟ نەگە قازاق بالعىندارى ايدالاداعى امەريكاندىقتارعا ايداي كورىندى ەكەن دەگەن سانسىز سۇراقتار جول بويى مازالاپ كەلدى. مىنە، شارتاراپقا اتى ءماشھۇر بولعان، بىرەۋدى جانشىپ، ەزگىگە سالىپ، الەمدە ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ كەلە جاتقان امەريكاعا دا كەلىپ جەتتىك. اۋە كەمەسى «داللاس» اۋەجايىنا امان-ەسەن قونعاندا شۇكىر دەدىك. ساپارىمنىڭ  باستى ماقساتى - امەريكاعا جۇلىنىپ كەتكەن قازاقتىڭ ءبىر بولشەگىن ىزدەپ تاۋىپ، ولاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قازاق حالقىنا ەش بوياماسىز جەتكىزۋگە جازسىن دەپ،  تىلەدىم ىشتەي. الدىمىزدان قارسى العان قازاقستاننىڭ اقش-تاعى  ەلشىلىگىنىڭ قىزمەتكەرى ءبىزدى امەريكاندىق وتباسىنىڭ اسىعا كۇتىپ وتىرعانىن جەتكىزدى. وسىلايشا امەريكانىڭ جۇرەگى ۆاشينگتونعا تارتىپ كەتتىك. جاسىل جەلەككە ورانعان قالا الماتىنى ەسكە تۇسىرەدى. الماتىدان ەرەكشەلىگى تازالىعى كوز تۇندىرادى. امەركاندىقتاردىڭ جۇرەگىندە ءالى كۇنگە ەڭ سۇيىكتى پرەزيدەنتتەر رەتىندە ساقتالعان ۆاشينگتون، دجەففەرسون، لينكولنعا اپپاق ءمارماردان سوعىپ تاستاعان مەموريالداردى كورىپ، تاڭدانىسىڭدى جاسىرمايسىڭ. اقش جۇرتى قانشا ۋاقىت وتسە دە، ولاردى ۇمىتپاي، باس ءيىپ كەلەدى. جولداعىنى قىزىقتاپ، قازاق قىزىن باۋىرىنا باسقان شاپيرولار وتباسىنا قالاي جەتكەنىمىزدى سەزبەي قالىپپىز.

ۆاشينگتون. ارايلىم شاپيرو

الدىمىزدان اياعىن ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسقان ارايلىم شىقتى. الماتىداعى ءنومىرى ەكىنشى بالالار ۇيىنەن اسىراپ الىنعان ءبۇلدىرشىننىڭ مۇحيت اسىپ كەلگەنىنە جارتى جىل عانا بولىپتى. ءبىر جارىم جاسار ارايلىمنىڭ ءتىلى جاڭا جاڭا شىعىپ كەلەدى. قازاقشا ەمەس، اعىلشىنشا ءبىر-ەكى ءسوزدىڭ باسىن ايتادى. ءتۇرى باسقا، ءدىنى باسقا، ۇلتى باسقا ەرلى-زايىپتىلار ارايلىمنىڭ ءتاتتى قىلىعىنا ءسۇيسىنىپ، تۋعان اتا-اناسىنداي ەمىرەنىپ وتىر. مەگان مەن سەت شاپيرولار: «ارايلىم وتە زەرەك، اقىلدى، ول كەلگەلى ءۇيىمىز قۋانىشقا تولدى، ول ءبىزدىڭ شاڭىراققا باقىت سىيلادى»،-دەيدى. امەريكاندىقتار ارايلىمدى تاستاپ كەتكەن اناسى قويعان ەسىمىن وزگەرتۋدى قالاماپتى.  تۋعان بالالارى سەگىزگە تولعاندا بالا اسىراپ الۋدى ءجون كورگەن امەريكاندىق وتباسى قازاقتاردىڭ وتباسىنا دەگەن كوزقاراسى، سالت-ءداستۇردى بەرىك ۇستاناتىنى قاتتى ۇنادى، قازاق ەلىن تاڭداۋعا وسى جاعداي تۇرتكى بولدى دەپ ءتۇسىندىردى. ارايلىم وسكەندە تۋعان جەرىنە اپارامىز، ونىڭ تۋعان ءتىلىن بىلۋگە كۇش سالامىز دەيدى شاپيرولار اۋلەتى. ارايلىمنىڭ توسەگىنىڭ تۇسىنا قازاقتىڭ تۇسكيىزىن ءىلىپ قويىپتى، قىزىمىز وسكەندە ونىڭ تاريحى باي ەلدەن ەكەنىن ايتامىز، قازاق ەكەنىن جاسىرمايمىز دەيدى. قامشى مەن قازاق باتىرلارىنىڭ  ساۋىت-سايمانىن دا قابىرعاعا ءىلىپ قويىپتى. وسىلايشا ءبىر ساتتە قازاقتىڭ قىزىنىڭ اناسى كاتوليك، اكەسى ەۆرەي بولىپ شىعا كەلدى. ۇلىمىز سياقتى ارايلىم دا وسكەندە قاي ءدىندى تاڭداۋ قۇقىعىن ءوزى شەشەدى دەيدى امەريكاندىقتار. بالا جۇرەك قازىر ەشنارسەنى تۇسىنبەيدى. وزىنە مەيىرىممەن قاراعان، تۇرلەرى وزگەشە ادامداردى جاقىن تارتادى. ەسى كىرگەندە عانا اتا-اناسىنا نەلىكتەن ۇقسامايتىنىن، قازاق جەرىنە نەگە سىيماي كەتكەنىن ويلانا باستايتىن شىعار.

ۆيردجينيا. ەرمەك-ەريك بلاۋەرس-ساراناك

ۆيردجينيا شتاتىنداعى ارلينگتون قالاسىندا تاعى ءبىر قازاقتىڭ بالاسى الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قازاق توپىراعىندا تۋىلعان ەرمەكتى پولا مەن الان نەبارى جەتى ايلىعىندا اسىراپ العان. قازىر ەرمەك توعىز جاسقا كەلدى. تۇرىنە قاراپ قازاق دەمەسەڭ، ناعىز امەريكاندىقتان اۋمايدى. امەريكاندىق اتا-اناسى ونىڭ ەسىمىن دە وزگەرتىپ، ەريك دەپ اتايدى. ۇيلەرى حان سارايىنان كەم ەمەس. امەريكاندىقتار بالانىڭ جان-جاقتى جەتىلۋى ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساپ تاستاعان. اكەسى پروگرامميست، كومپيۋتەرلىك باعدارلامالار كومپانياسىندا باسشى قىزمەتىن اتقارادى. اناسى قازىر جۇمىسىن تاستاپ،  بۇكىل ۋاقىتىن ەرمەكتىڭ تاربيەسىنە ارناپتى. ءوز پەرزەنتىن سۇيە الماعان وتباسى ەرمەك دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قويادى. بالا اسىراپ الۋ، جەتىم بالاعا وتباسىن بەرۋ وتە قاسيەتتى ءىس. بۇل ومىرگە ءوزىڭ بالا اكەلگەننەن دە ارتىق باقىت دەپ سانايدى ولار. ەرمەك ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن بىلەدى. امەريكاندىقتاردىڭ بولمىسىنداعى ەرەكشەلىك شىعار، ولار ەشۋاقىتتا بالانىڭ تەگىن، ۇلتىن جاسىرمايدى ەكەن. ەرمەكتىڭ تۇپكى تۇعىرىنان اجىراماسىن دەيدى مە كىم ءبىلسىن، ءۇي ىشىندە قازاقستاننان اكەلگەن بۇيىمداردى سامساتىپ قويعان. قازاقتىڭ قارا ساندىعى، قولونەر بۇيىمدارى، قازاقستان تۋرالى كىتاپتار تولىپ جاتىر. ەرمەكتىڭ بويىندا قازاقتىڭ قانى بار ەكەنى ءبارىبىر بايقالادى. جىلقىعا جانى قۇمار ەكەن، قازاقستاننان دوستار تاپقىسى كەلەدى. امەريكاندىق اتا-اناسى ونىڭ تۇساۋىن دا كەسىپ، سۇندەتكە دە وتىرعىزعان. پولا قازاقستاننان ادەيى اكەلگەن تۇسكيىزىن دە كورسەتتى، ەرمەك ۇيلەنگەندە كەلىنىمە سىيلايمىن دەيدى. ونىڭ وسى ءسوزدى رياسىز، شىن ايتىپ تۇرعانىنا سەنگىمىز كەلدى. ەرمەكتىڭ بولاشاعىنىڭ جارقىن بولاتىنىنا شۇكىر دەدىك، جۇرەكتى الدەبىر وكىنىش تە تىلگىلەپ ءوتتى.     

نيۋ-يورك.

عيماراتتارى كوك تىرەگەن، الەم استاناسىنا اينالعان نيۋ-يوركتە دە قازاق بالالارى ءورىپ ءجۇر. قازاقستاندىق جەتىم بالالاردى اسىراپ العان امەريكاندىق وتباسىلار ەلىمىزدىڭ بۇۇ جانىنداعى وكىلدىگىنىڭ عيماراتىنا  جينالدى.

عالىم-كولين كەرك جانە ايدانا-موللي كەرك.

ءتورت جىل بويى بالاسىز ءومىر سۇرگەن ۆەبەر دجين كەرك پەن ايەلى ەكى ءدىني اعىمدى ۇستانادى، ءبىرى - كاتوليك، ەكىنشىسى - پروتەستانت. ەكى بىردەي قازاقستاندىق بالعىندى باۋىرىنا باسىپتى. بەس جاسار عالىم ورالداعى، ال ەكى جاسار ايدانا شورتاندى  قالاسىنداعى بالالار ۇيىنەن. كىشكەنتاي كەزىندە عالىمنىڭ توپ-تومپاق تۇرىنە قاراپ، امەريكاندىق اتا-اناسى ونى باۋىرساق دەپ اتاپتى.  عالىم دەگەن ەسىمنىڭ جانىنا كولين دەگەن ات قوسارلاندى. قازاقتان تۋىلعان بالعىننىڭ ۇلتى دا وزگەردى. قازاقستاندا بەرىلگەن تولقۇجاتتا ونىڭ ۇلتى امەريكاندىق دەپ انىق جازىلعان. قازاق دەگەننىڭ كىم، قانداي ۇلت ەكەنىن جەتە بىلمەسە دە، امەريكاعا قانداي سەبەپتەرمەن كەلگەنىن تۇسىنبەسە دە عالىم ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن بىلەدى. ال، قارىنداسى ءالى ەش نارسەنى سەزىنبەيدى. وزىنە ەمىرەنگەن ادامدارعا ەركەلەپ ءوسىپ جاتىر.  

نيۋ-يورك. سابينا باكلي

جالعىزباستى ايەل كارولينا باكلي سابينانى سەگىز ايلىعىندا استاناداعى بالالار ۇيىنەن اسىراپ الىپتى. قازاق قىزىن باۋىرىنا باسقاننان كەيىن عانا شاڭىراعىنا قۇت ورناپ، سەگىز جىل نەكەسىز تۇرعان ادام وعان ۇيلەنۋگە ۇسىنىس جاساپتى. كارولينا: «سابينانى العالى بەرى عانا ءتۇسىندىم، ول مەنىڭ ءومىرىمنىڭ جوعالىپ قالعان بولشەگى ەكەن، ول كەلىسىمەن سول ساڭىلاۋ بەكىدى، ءبارى ورنىنا ءتۇستى، جانىم جاي تاپتى. ول مەنىڭ تۋعان بالام، تەك ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدەن ءبولىنىپ، اجىراپ قالعانبىز. ەكەۋمىز بىرگە بولۋ ءۇشىن جاراتىلعانبىز. مەن شەكسىز باقىتتىمىن، بالالى بولعاننان كەيىن ءومىرىم تۇبەگەيلى وزگەردى»،-دەيدى. قازاقستان ۇكىمەتىنە ۇشان-تەڭىز ريزا كوڭىلىن ءبىلدىرىپ، العىسىن جاۋدىردى. جومارت قازاقتىڭ بالا سىيلاعانى ءۇشىن.

نيۋ-دجەرسي شتاتى. ازامات - ليەم دجوزەۆ يززو.

وسىدان ءتورت اي بۇرىن عانا ورالداعى بالالار ۇيىندە تاربيەلەنىپ جاتقان ازامات تاعدىردىڭ جازۋىمەن امەريكادان ءبىر-اق شىقتى. ءالى بىرگە دە تولعان جوق. قۇرساعىن جارىپ شىققان شاراناسىنىڭ اتلانت مۇحيتىنىڭ ار جاعىنا ءوتىپ كەتكەنىن بەزبۇيرەك اناسى سەزدى مە ەكەن؟! ەندى ونى ەشكىم دە ازامات دەپ اتامايدى، تۋىلا سالىپ تاس جەتىم اتانعان سابيگە ەسىمدى پەرزەنتحاناداعى دارىگەرلەر قويىپتى. كيت پەن جاكليننىڭ ونىڭ اتىن وزگەرتۋگە وسى جاعداي تۇرتكى بولعان كورىنەدى. ولار بالاعا تەك اتا-اناسى ات بەرۋى كەرەك دەپ بىلەدى. ەرلى-زايىپتىلار بالامىز ەر جەتكەندە ونىڭ قازاق ەكەنىن ايتامىز، قازاقتاردىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ءدىنى جايىندا ايتامىز دەپ قۇلشىنىپ-اق وتىر. بىراق انا قۇرساعىنان مۇسىلمان بولىپ تۋىلعان ازامات ەندى كاتوليك بولادى. امەريكاندىقتار مۇسىلمان ءدىنىن ساقتاي المايمىز دەپ كەسىپ ايتتى.

رود-ايلەند. سارا رەملەر-ساكسون

رود-ايلەند نەمەسە مۇحيت شتاتى. اقش-تاعى جەر كولەمى جاعىنان ەڭ كىشكەنتاي شتات. مۇندا دا قازاقستاندىق بالالار ءومىر سۇرەدى. سولاردىڭ ءبىرى -سارا. امەريكاداعى قازاق بالالارىن ىزدەپ، قازاقتار كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەن ول ءبىزدى اسىعا كۇتىپتى. جاۋدىرەگەن قارا كوزدەرى جۇرەگىڭدى شىمىرلاتىپ-اق جىبەرەدى. ءبىز ءۇشىن ادەيىلەپ ۇزىن كويلەپ كيىپتى. بۇرىندارى قازاقتىڭ قىزدارى تەك-جەڭىن كورسەتپەي، ۇزىن بۇرمەلى كويلەك كيگەن دەگەندى دە بىلەدى ەكەن. سيۋزان ساكسون ونى توعىز ايلىعىندا الماتىداعى بالالار ۇيىنەن اسىراپ العان. سارانى ومىرگە اكەلگەن اناسىنىڭ ونى  بالالار ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنا تاستاپ كەتكەنىن دە بىلەدى. وعان نالىمايدى دا، بار ماحابباتىن توگىپ، ايالاپ ءوسىرىپ جاتقان امەريكاندىق اناسىن جانىنداي جاقسى كورەدى. سيۋزان ساكسوننىڭ ۇلتى ەۆرەي. امەريكا سانسىز ۇلتتار ساپىرىلىسقان ۇلكەن قازاندىق بولسا دا اركىم ءوزىنىڭ قايدان، كىم ەكەنىن ەستە شىعارمايدى. سول سياقتى سارانىڭ ەۆرەي ەمەس، قازاق قىزى ەكەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. سارانى اسىراپ العان ەرلى-زايىپتىلار قازىر اجىراسىپ كەتكەن، سارا اناسىنىڭ قولىندا قالىپتى. بىراق ەشتەڭەدەن تارشىلىق كورىپ وتىرعان جوق. رود-ايلەند شتاتىنداعى ەڭ ءىرى قالالاردىڭ بىرىندەگى تاڭداۋلى مەكتەپكە بارادى. بەينەلەۋ ونەرىمەن، سپورتپەن اينالىسادى، سۋرەت سالادى، ءان ايتىپ، مىڭ بۇرالىپ بيلەيدى. تال شىبىقتاي نازىك قىزدىڭ بويىنان بارلىق اسىل قاسيەتتەردى، قازاققا ءتان يبالىقتى تاباسىڭ. دومبىراسى دا بار. قازاقستاننان امەريكاعا جارتى الەمدى باسىپ ۇشىپ كەلگەنىن، قازاقتاردىڭ بۇرىن كوشپەندى حالىق بولعانىن، ءتىپتى جازدا جايلاۋعا، قىستا قىستاۋعا كوشىپ وتىرعانىنا دەيىن بىلەدى. ەسەيگەندە اناسىمەن بىرگە قازاق توپىراعىنا بارۋدى ارماندايدى. سيۋزان ساكسون سارانى تاستاپ كەتكەن اناسىنا بىزدەن «سالەم» ايتىپ جىبەردى. «قىزىن تاستاعانى ءۇشىن وپىق جەپ وكىنبەسىن، ول سەنىمدى قولدا، مەن سارانى ەشۋاقىتتا جىلاتپايمىن»، دەيدى امەريكاندىق ايەل. قازاق ايەلىنىڭ جۇرەگىن جىبىتپەگەن قارشاداي قىز وسىلايشا امەريكاندىق ايەلدى باقىتتى ادامعا اينالدىرىپ وتىر. سارانىڭ راحمەت دەگەن قازاقشا ءسوزدى عانا ءتىلىن بۇراپ ازەر ايتاتىنى وكىنىشتى. بىراق بۇعان ول جازىقتى ەمەس. كىنالى بىزدەر.

ءدالوسى سارانىڭ اناسى سيۋزان ساكسوننىڭ باستاماسىمەن امەريكادا قازاق اۋىلى قۇرىلعان.

رود ايلەند. كرەنستون قالاسى. ساكەن-كولين موروۆيتس.

ساكەن امەريكاعا ءۇش جاسىندا كەلگەن. ونى دا اسىراپ العان وتباسى قازىر بولەك تۇرادى. ساكەن كوبىنەسە اكەسىنىڭ جانىندا بولادى. ماماندىعى ادۆوكات دەۆيد ءموروۆيتستىڭ ساكەنگە دەيىن تۋعان ەكى بالاسى بار. بىراق ولار ەر جەتكەن سوڭ ءوز جوندەرىمەن كەتىپتى. قازىر امەريكاندىق ازاماتتىڭ جالعىز جۇبانىشى دا، قولعاناتى دا قازاق بالاسى. ساكەن قازىر ون جاسقا كەلدى. حان سارايىنداي ۇيدە تۇرادى، سپورتپەن اينالىسادى، ءوز قاتارلاستارىنىڭ الدى. دەۆيد موروۆيتس ونى امەريكاداعى بەدەلدى دەگەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىندە وقىتامىن، ونىڭ بولاشاعى كەرەمەت بولادى دەيدى. «ەگەر ەسەيگەندە  قازاقستانعا كەتەم دەسە، تۋعان اتا-انامدى ىزدەيمىن دەسە قارسى تۇرمايمىن، كومەكتەسەم. بىراق ءبارىبىر مەنىڭ جۇرەگىم اۋىرادى، بۇل جايىندا ويلاعىم كەلمەيدى. ۇلىمنان ايىرىلعىم كەلمەيدى. ونى اسىراپ الاردا بالالار ءۇيىنىڭ باسشىسىنا ساكەن-كولين ەسەيگەن سوڭ، قازاقستانعا اپارامىن دەپ ءسوز بەرگەنمىن. سول ۋادەمدە تۇرامىن»،- دەيدى دەۆيد موروۆيتس.

امەريكاداعى قازاق اۋىلى

رود-ايلەند شتاتىنداعى قازاق اۋىلى قازاق قىزى سارانى اسىراپ العان سيۋزان ساكسوننىڭ باستاماسىمەن جانە وسىندا تۇراتىن قازاق جانات ءبايداراليننىڭ قولداۋىمەن 2005-ءشى جىلى اشىلعان. جازعى لاگەر. شىلدە ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەيدى. جايلاۋدا ءبىر اپتا بويى امەريكاداعى قازاقستاندىق بالالار قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە قانىعادى. جىل سايىن مۇندا اقش-تىڭ 35 شتاتىنان وتباسىلار جينالادى. قازاق اۋىلىنىڭ باستى ماقساتى قاراكوزدەردىڭ قانىنداعى قازاقىلىقتى ساقتاپ قالۋ. قازاقستاننىڭ اقش-تاعى ەلشىلىگى بيىلدان باستاپ قازاق اۋىلىنا مۇعالىمدەر جىبەرۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل امەريكاندىق ازاماتتار اسىراپ العان قازاق بالالارىنىڭ ءتىلى، ءدىنى، دىلىنەن، مادەنيەتىنەن اجىراپ قالماۋى ءۇشىن ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان باستاما. ەلشىلىك قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ ارقىلى بالالاردىڭ ساناسىنا  ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى سىڭىرەمىز دەگەن نيەتتە. قازاق اۋىلىنىڭ ارت-ديرەكتورى دانيار بايدارالين يگى شارانىڭ ءۇزىلىپ قالماۋىنا قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان قولداۋ قاجەتتىگىن ايتادى. ەلدەن ۇلتتىق ونەردى ناسيحاتتايتىن ونەر ادامدارىن اكەلىپ، سۋساپ وتىرعان قازاق بالالارىنىڭ ءشولىن ءبىر قاندىرساق دەيدى. الايدا بۇعان قارجى تاپشىلىعى دەس بەرمەي وتىر.

قانشا قازاقستاندىق بالا مۇحيت استى؟

قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى مەكەمەلەرىندە كونسۋلدىق ەسەپتە 7247 بالا تىركەلگەن. ولاردىڭ باسىم بولىگى، ياعني، 5925 بالا اقش-تا ءومىر سۇرەدى. بۇل رەسمي اقپارات. شىن مانىسىندە امەريكاداعى قازاقستاندىق بالالاردىڭ سانى جەتى مىڭعا جەتىپ قالىپتى. بولاشاقتا ولاردان ۇلانعايىر جەرىمىزگە يەلىك ەتەتىن قانشاما قازاق اۋىلى ءوربيتىن ەدى. وسىدان بارىپ، شەتكە بالا بەرۋ ماسەلەسى ەڭ ءبىرىنشى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ السىرەۋىنە ىقپال ەتىپ وتىر دەگەن وي تۇيەسىڭ. ميللياردتتاعان حالقى بار قىتايدىڭ ءوزى شەتكە بالا بەرۋ ماسەلەسىنە اسا ساقتىقپەن قارايدى. اسپان استى ەلىنەن بالا العىسى كەلگەن شەتەلدىك ازاماتتار ءۇش جىلدان بەس جىلعا دەيىن كەزەك كۇتەدى. امەريكاندىقتاردىڭ قازاق بالارىن اسىراپ الۋعا قۇمارتۋى دا زاڭىمىزدىڭ وسالدىعىن بايقاتسا كەرەك. قازاقستاننىڭ اقش-تاعى ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلى المات ايداربەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، امەريكادا بالا اسىراپ الۋعا ءبىر وتباسى شامامەن 25-35 مىڭ دوللارعا دەيىن قاراجات جۇمسايدى. ونىڭ 7 مىڭ دوللارى بالا اسىراپ الۋ جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىكتەردىڭ قالتاسىنا قۇيىلادى. «ەگەر قازاقستان بالالاردىڭ قۇقىعى جونىندەگى گااگا كونۆەنتسياسىنا قوسىلسا ەلدەن شەتكە بالا بەرۋ ازايادى، امەريكاندىق وتباسىلار مەن نانىن قازاقستاندىق جەتىم بالالار ارقىلى تاۋىپ جۇرگەن اگەنتتىكتەردىڭ جۇمىسىنا باقىلاۋ كۇشەيەدى». بۇل پىكىردى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى، حالىقارالىق بالا اسىراپ الۋ جونىندەگى باسقارما باستىعى گەري فۋللەردىڭ ءوزى ايتىپ وتىر. تەك وتكەن جىلى عانا بالالاردى قورعاۋ جانە مەملەكەتارالىق بالا اسىراپ الۋعا قاتىستى  گااگا كونۆەنتسياسىنا قوسىلعان الپاۋىت مەملەكەت ەلدەگى اگەنتتىكتەردىڭ قىزمەتىن ءجىتى تەكسەرىپ، تەك 250 مەكەمەگە عانا ليتسەنزيا بەرگەن. گەري فۋللەردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننان اسىراپ الىنعان بالالار اقش-تىڭ تەرريتورياسىنا وتكەن سوڭ بىردەن امەريكا ازاماتتىعىن الادى جانە ءاربىر امەريكاندىق سياقتى تولىققاندى  قۇقىقتاردى يەلەنەدى. الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەر ولاردىڭ تۇرمىس جاعدايىن، دەنساۋلىعىن ۇنەمى تەكسەرىپ وتىرادى. وسىعان دەيىن امەريكاداعى ورىس بالالارىنىڭ جابىرلەنىپ جاتقاندارىن جاريالاپ، ۇلارداي شۋلاعان رەسەي بالا اسىراپ الۋعا بايلانىستى زاڭدىق تالاپتارىن كۇشەيتكەنى بەلگىلى. كورشى قىرعىز ەلىنىڭ ءوزى شەتەلدىكتەردىڭ بالا اسىراۋىنا ۋاقىتشا موراتوري جاريالاپ تاستاعان. ال، مۇحيت اسىپ جاتقان ورىمدەي قازاق بالالارىنىڭ سانى جىل سايىن ۇلعايىپ كەلەدى. تەك بىلتىر ءبىر عانا قازاق ەلىنەن ءتورت جۇزدەن استام بالا امەريكاندىق وتباسىلارعا بەرىلگەن. جالپى، بۇگىنگى كۇنى امەريكادا  شەت ەلدەردەن اسىراپ الىنعان 200 مىڭنان استام جەتىم بالا ءومىر سۇرەدى. بىلتىردىڭ جىلدىڭ وزىندە اقش ازاماتتارى 17 مىڭنان استام بالانى اسىراپ العان. بۇل بۇكىل الەم بويىنشا ەڭ جوعارعى كورسەتكىش. العاشقى كەزەكتە گۆاتەمالا، قىتاي. ءۇشىنشى ورىنعا رەسەي جايعاسقان. ال، قازاقستان ونىنشى ورىندى يەلەنەدى. نەگە امەريكاندىقتار وزگە ۇلتتىڭ ۇرپاعىن الۋعا قۇشتار؟ مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. مالىمەتتەر بويىنشا اقش حالقىنىڭ ەلۋ پايىزى بەدەۋلىكتەن زارداپ شەگەدى، كەش وتاۋ قۇرادى. كەيبىرى بالا كوتەرۋ قابىلەتى بولا تۇرسا دا، اتا-انا قامقورلىعىنسىز قالعان بۇلدىرشىندەردى اسىراپ الۋدى ءجون كورەدى. مۇنى ءدىني تۇرعىدان قايىرلى ءىس دەپ تانيدى. سونداي-اق امەريكاندىقتار قازاقستانداعى بالالار ۇيىندە باسقا مەملەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا جاقسى جاعداي جاسالعان، تاربيەشىلەر بالا كۇتىمىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى دەگەن ۇستانىمدا. ءبىز سۇحباتتاسقان امەريكاندىق وتباسىلاردىڭ باسىم بولىگى رەسەيدەن بالا العىسى كەلمەيتىندەرىن ايتىپ قالدى. ولاردىڭ پايىمداۋىنشا، ورىس بالالارىنىڭ باسىم بولىگى ىشىمدىكتىڭ زاردابىنان تۋىلعاندار. وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا دا امەريكاندىقتار قازاق ۇرپاعىنىڭ تازالىعىنا قاتتى ءمان بەرەدى ەكەن.

شەتەلگە اعىلعان قازاق بالالارى قازاقتى اتا دىننەن تايدىرا ما؟

وسى تۇستا جات ەلگە بالا بەرۋ ماسەلەسىندە قازاق ۇلتىنا قاۋىپ توندىرەتىن تاعى ءبىر قاسىرەتتىڭ بار ەكەنى شىندىق. ول ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەردىڭ كەيىن ءوز ۇلتىنىڭ اراسىندا شەتەلدىڭ تىڭشىسىنا اينالۋى نەمەسە ونسىز دا جات اعىمدارمەن ءىري باستاعان قازاقتى شوقىندىرۋ ساياساتى. ميسسيونەرلەردىڭ اسىرەسە مىنا ءسوزى شوشىندىرادى. «بالا اسىراۋ - ۇلكەن قادام، بiراق ول ءوزiن-ءوزi اقتاۋى تيiس. سەبەبi وسى ارقىلى اسىراندى بالالارعا حريستوستى تانىتۋعا ابدەن بولادى». ءسوزىمىز دايەكتى بولۋى ءۇشىن ءدىنتانۋشى قايرات جولدىبايۇلىنىڭ پىكىرىن كەلتىرەيىك. «بۇگىندە ءار ءتۇرلى باتىس ەلدەرىنە،  امەريكاڭا كەتىپ جاتقان بالالار ەرتەڭ ءوزىمىزدىڭ ۇلتقا قاس ادام بوپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. وزدەرىنىڭ ءدىنىن ۇيرەتىپ، سەنىڭ ۇلتىڭ مىنانداي، وسىنداي جەردەن شىققانسىڭ، سەن سول ۇلتىڭدى قۇتقار ولار اداسىپ ءجۇر دەپ ءبىر كەرەمەتتەي ميسسيونەر جاساپ جىبەرۋى عاجاپ ەمەس.  سوندىقتان ۇكىمەت باسىنداعى ادامدار، حالىققا جاناشىر ادامدار وسى ماسەلەگە كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ، سىرتقا بالا بەرۋ جاعىن توقتاتۋى كەرەك».

باسقا ءدىننىڭ ادامى مۇسىلمان بالاسىن باعىپ الۋى حارام. بىراق ءبىزدىڭ زاڭدىلىق بۇنى مىسە تۇتپايدى. بىرقاتار ەلدەر مۇسىلمان بالالارىن شەتەلدىكتەردىڭ اسىراۋىنا مۇلدەم تىيىم سالادى. ماسەلەن ارمەنيادا بالالاردى شەتەلدە تۇراتىن ارميان ۇلتتارىنا عانا بەرەدى. ال، ۇلىبريتانيادا اتا-اناسىز قالعانداردىڭ 65 پايىزى وتباسىلاردا تاربيەلەنەدى. بۇل كورسەتكىش نيدەرلاندىدا 40 پايىز. بۇدان وزگە  100 مەملەكەتتە وسى جۇيە دامىعان. ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر جەتىم بالاعا بيۋدجەتتەن جىلىنا 600 مىڭ تەڭگە بولىنەدى، وسى قارجىنى ءبىر شاڭىراققا بەرسە بۇلدىرشىنگە پەيىش ورناتىپ تاستار ەدى-اۋ. اقش-تىڭ ءوزى جەتىم قالعان بالالارىن وزگەگە تەلمىرتپەيدى، دەرەۋ جايلى دەپ تاپقان وتباسىلارىنا ءبولىپ تاستايدى. بۇرىنعى زامانداردا ەۋروپالىق ميسسيونەرلەردىڭ امەريكاعا ءوز دىندەرىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن كەلىپ، تاستاندى بالالاردى قامقورلىققا الۋ ارقىلى ءدىندى ۋاعىزداعانى بەلگىلى. ولار كاتوليكتەر، باپتيستەر تاعى باسقالارى. قازىرگى زامانعى حالىقارالىق بالا اسىراۋدا وسىنداي فاكتورلار ءجيى كەزدەسەتىنى دە جاسىرىن ەمەس. اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا قازاقستاندىق بالعىنداردى تەك ءدىني اعىمعا جەتەلەۋ ءۇشىن اسىراپ العان ادامدار وتە كوپ. بۇل جايىندا امەريكادا تۇرىپ جاتقان قازاق ايەلى ساراپشى-زاڭگەر، حالىقارالىق بالا اسىراۋدىڭ پروبلەمالارى تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا جازىپ جاتقان اينۇر كوكەتاەۆادان ەستىپ، بىلدىك.

جالپى، جەر بەتىندە تۇڭعىش رەت بالا اسىراۋ ماسەلەسى ەجەلگى ريمدە پايدا بولعان. ۇرپاق سۇيە الماعان ادامدار تەگىن، داۋلەتىن، لاۋازىمىن مۇراعا قالدىرۋ ءۇشىن ءوز تۋىستارىنان تەك ۇل بالانى باۋىرىنا باسقان. مۇسىلمان الەمىندە بالا اسىراپ الۋ تۇسىنىگى مۇلدەم بولماعان، تەك بالانى ءوز تاربيەسىنە الۋ ۇعىمى بولعان. بۇل اللانىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن جاسالعان. رەسەيدە ءبىرىنشى رەت بالا اسىراۋ جاعدايلارى ەجەلگى ورىس شىركەۋلەرىندەگى جازبالارىندا كەزدەسەدى، كەيىننەن بۇل يمپەراتوردىڭ  ۇكىمىمەن زاڭ بويىنشا بەكىتىلگەن. مۇنىڭ ەرەكشە تۇسىن ايتا كەتكەن ابزال. رەسەيدىڭ اۋماعىندا تۇراتىن شەتەلدىكتەر ورىس بالالارىن اسىراپ العان جاعدايدا ونىڭ ءدىنىن ساقتاۋعا مىندەتتەلگەن. ياعني شەتەلدىكتىڭ قامقورلىعىنا بەرىلگەن ءار ورىس بالاسىن حريستياندىقتان اجىراتپاۋعا شارت قويىلعان. ال، قازىرگى زاماندا ايىرىقشا ورىندى يران يەلەنەدى، بۇل ەلدىڭ زاڭى بويىنشا جەتىم بالالار تەك يراندا تۋىلىپ، باسقا مەملەكەتكە قونىس اۋدارعان ازاماتتارعا عانا بەرىلەدى.

امەريكا ازاماتتارى قازاقستاندىق بالالارعا وزبىرلىك كورسەتە مە؟

وزگەگە جەتىمىن تەنتىرەتپەيتىن اقش ازاماتتارى اسىراپ العان رەسەيلىك جەتىم بالالارعا قاتىستى قايعىلى وقيعالار تىزبەگىنىڭ جيىلەپ كەتۋى دە كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتپاي قويمايدى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى ءتىس جارمادى، امەريكانىڭ زاڭىنا سايكەس جەتىم بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرىن اشىق تۇردە جاريالاۋ ادامنىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇعۋشىلىق بولىپ تابىلادى ەكەن. تەك 2006-شى جىلى وريگون شتاتىنداعى قازاقستاندىق قىزعا قاتىستى جايسىز وقيعادان كەيىن ءبىزدىڭ بالالارعا قيانات جاسالماعانىن حالىقارالىق بالا اسىراۋ جونىندەگى اگەنتتىك ديرەكتورى دجيم حاردينگ ايتىپ بەردى. قازاقستاندا زورلاندى دەگەن اقپارات تارالعان قىز وسى دجيم حاردينگ باسقاراتىن مەكەمە ارقىلى اسىراپ الىنعان. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن اگەنتتىك باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، اسىراپ العان  ازامات جەتى جاسار قىز بالانى شەشىندىرىپ، سۋعا تۇسىرگەن، سول ارقىلى جىنىستىق قۇمارلىعىن قاندىرعان وعان بالانىڭ دەنەسىندە تابىلعان  ەر ادامنىڭ شاۋكەتى دالەل بولادى. الايدا ول قىزدى زورلاماعان. كۇماندى جايتتار كوپ بولعاندىقتان بۇل ىسكە قاتىستى سوت ءالى جالعاسىپ جاتىر. وسى وقيعادان كەيىن قازاقستاندىق بالالاردى اسىراپ الۋعا موراتوري جاريالاۋ كەرەك دەپ دابىل قاققان دەپۋتاتتاردىڭ ۇسىنىسىن ۇكىمەت قايتارىپ تاستاعان ەدى. جەتىم بالالاردىڭ تاعدىرى ءۇشىن شىرقىراعان دەپۋتاتتاردىڭ دا قازىر ءۇنى ءوشتى، بيلىك تە سەلت ەتپەيدى. 

امەريكاندىقتارعا دا دەنى ساۋ بالا كەرەك!

اقش-قا ءىس-ساپارىمىز بارىسىندا قازاقستاندا قالىپتاسقان امەريكاندىقتاردىڭ باسىم بولىگى تەك اۋرۋ بۇلدىرشىندەرى اسىراپ الادى دەگەننىڭ جاڭساق پىكىر ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ياعني، اقش ازاماتتارىنىڭ  بارلىعى بىردەي كەمتار بۇلدىرشىندەردى اسىراپ الۋعا قۇشتار ەمەس. ولارعا دا دەنى ساۋ ۇرپاق كەرەك. الدىمەن شەتەل ازاماتتارى وسى ماسەلەنى جان-جاقتى انىقتاپ الادى. امەريكاندىق وتباسىلار تاراپىنان العاشىندا بالانى اسىراپ الىپ، اۋرۋ ەكەنىن بىلگەن سوڭ قايتارىپ بەرگەن جاعدايلار دا كەزدەسكەن. زاڭ بويىنشا مۇنداي جاعدايدا شەتەل ازاماتارى بالادان تولىق باس تارتۋعا قۇقىلى. امەريكاندىقتار اسىراپ العان 15 بالانىڭ ىشىندە تەك ءۇش-تورتەۋى عانا كەمتار بولادى ەكەن. حالىقارالىق اگەنتتىكتەر مۇگەدەك بالالارعا اتا-انانى وزدەرى تاۋىپ، الدىن الا سۋرەتىن كورسەتەدى. كەمىستىگى بار بالعىنداردى قامقورلىققا الاتىنداردىڭ كوبىسى ءدىني ۇستانىمداعى ادامدار. ولار مۇنى قۇدايدىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنۋ دەپ ەسەپتەيدى. سولاردىڭ ءبىرى  نازيرا مولداعاليەۆا. اياعى جوق بوپ تۋىلعان نارسەتەنى اسىراپ العان وتباسى وعان پروتەز سالىپ بەرگەن، قازىر نازيرا التى جاسقا كەلدى، قاتارلاستارىنان قالماي شاۋىپ ءجۇر. تەحاستا تۇرادى. ال،  قر ءسىم كونسۋلدىق قىزمەت دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى باعدات سەيىتباتتالوۆتىڭ ايتۋىنشا مولدوۆا شەتەلگە تەك اۋرۋ بالالاردى عانا بەرەدى.

اقش-تاعى قازاقستان ەلشىلىگى امەريكاندىقتارعا بەرىلگەن بالالاردىڭ جاعدايىن تولىق باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. ەلشى  ەرلان ىدىرىسوۆ جاقىندا گاۆاي ارالدارىنا بارعان ساپارىندا قازاقستاننان اسىراپ الىنعان ەلۋ بالانى تاۋىپتى. سولاردىڭ ءبىرى جاپون ايەلى باۋىرىنا باسقان ماكس ەسىمدى قازاق بالاسى، جاقىندا ول تۋعان جەرگە كەلىپ قالار. قازاق بۇلدىرشىندەرىن اسىراپ العان امەريكاندىق وتباسىلاردىڭ  بارلىعى قازاق ەلىنە ءومىر-باقي بورىشتارمىز دەيدى. بار جاقسىسىن قوناعىنىڭ اۋزىنا توسىپ، توردەن ورىن بەرەتىن قازاقتىڭ دارحاندىعى بالا بەرۋدە دە كەندە قالماپتى.

امەريكاندىق ازاماتتاردىڭ اسىراۋىنا بەرىلگەن جەتىم بالالار كامەلەتكە تولمايىنشا قازاقستان ازاماتى قۇقىعىنان ايىرىلمايدى. ون سەگىزگە كەلگەن سوڭ عانا قاي ەلدىڭ ازاماتتىعىن تاڭداۋدى وزدەرى شەشەدى. الايدا جاستايىنان جات ەلدە تاربيەلەنىپ، امەريكاندىق مەنتاليتەتتى بويىنا سىڭىرگەن قاراكوزدەر ەسەيگەن سوڭ تۋعان جەرىنە ورالمايتىنى اقيقات. ولار ءبىزدى كەشىرمەيدى. ءبىز ولاردى ماڭگىلىككە جوعالتتىق.

P.S.

امەريكاداعى قازاق بالالارىنىڭ باياندى ومىرىنە قانىپ، ەلگە قايتىپ كەلە جاتىرمىز... ولار بۇدان بىلاي جەتىمدىكتىڭ تاۋقىمەتىن تارتپايدى. بەزبۇيرەك انالارى مەن تاسباۋىر اكەلەرى، وتانى  بۇيىرتپاعان باقىتتى جات ەلدەن، جات قۇشاقتان تاپتى. بۇعان دا شۇكىر.

ەرمەكتىڭ «مەن قازاقپىن» دەگەن جالعىز ءسوزى دە  مۇحيتتان الىستاعان سايىن ەستىلمەي بارادى...

«Abai.kz»