(قاندى قاڭتار مەن ايقاستى اقپاننىڭ جۇرەگىمدەگى اجىمدەرى)

1913 جىل. 2 اقپان (ەسكى ستيل بويىنشا)! التى الاشتىڭ عۇمىر-شەجىرەسىنە ماڭگىلىك وشپەستەي بولىپ جازىلىپ قالار تاريحي كۇن. اتالى جۇرتتىڭ، اۋداندى ۇلتتىڭ ارۋاقتى اتى «قازاق!» دەپ حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام تىلىنە اينالعان تۇڭعىش گازەتى كۇندەي جارقىراپ شارتاراپقا ساۋلەلى شاپاعىن شاشقان ءسات. تۇساۋكەسەر سانىندا گازەت-جۋرنال شىعارۋ ءىسى ابدەن قالىپتاسقان، وركەنيەتكە ۇمتىلعان وزگە ەلدەردەگىدەي تۇمسا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ الدىندا تۇرعان اتقارىلار اۋقىمدى مىندەتتەرى، اتتاندار ەلشىلدىك ۇراندارى ايقىندالدى: بىرىنشىدەن، «گازەتا جۇرتتىڭ اۋلەت باسىنا قىزمەت ەتەتىن نارسە»; ەكىنشىدەن، «حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى»; ۇشىنشىدەن، «حالىقتىڭ داۋشىسى».

اراعا اپتا سالىپ، 10 اقپان كۇنى گازەتتىڭ 2-ءشى سانى جارىق كوردى. سوناۋ 1905 جىلدان بەرى قول جەتپەس ارمانعا اينالعان تۇڭعىش جالپىۇلتتىق گازەتتىڭ الىستاعى ورىنبوردا تۇساۋىن كەسكەن قۇرىلتايشىسى ءھام «باس جازۋشىسى» احمەت بايتۇرسىنۇلى كەزەكتى ءنومىردىڭ ماڭدايشاسىنا ات قويىپ، ايدار تاعىپ، «ورىنبۋرع، 10 فەۋرال» اتالاتىن جازباسىن جاريالادى. تاقىرىپقا سۇيەنىپ ءاپ دەگەندە ورىنبوردا سول ءبىر كۇنى ەرەكشە ساياسي وقيعا ورىن الا ما دەپ ەلەڭ ەتكەنىمىز راس.  سويتسەك، مۇنىڭ ءبارى كوز الداۋ، قاراۋىل تسەنزورلاردىڭ كوڭىلىن باسقا جاققا اۋدارۋ بولىپ شىقتى. ويتكەنى، بۇل باس ماقالادا دا، ودان كەيىنگى ساندارداعى «ورىنبۋرع، 18 فەۋرال»، «ورىنبۋرع، 28 فەۋرال» اتالعان باس جازبالاردا اياق جولىن ىزدەپ، ءتاي-تايلاعان گازەتتىڭ العاشقى كەزەكتە ۇلت مۇڭى مەن جۇرت جۇمىسىنىڭ ەڭ وزەكتى-وزەكتى جاندى تۇستارى ايقىندالىپ، الداعى ۋاقىتتا ولاردى جان-جاقتى تالقىلاۋعا جول اشىلعانىن كورەمىز.

سونىمەن،  بۇدان 109 جىل بۇرىن «ورىنبۋرع، 10 فەۋرال» اتتى باس ماقالادا «قازاق» بەتىندە قازاق ءۇشىن ەڭ وزەكتى تاقىرىپ سانالعان قانداي ماسەلە ەدى؟!.

حالىقتى قانعا بوكتىرگەن، جارتىسىنان استامىن اشتان قىرعان جيىرمانشى جۇزجىلدىقتا قولدان تۇنشىقتىرىلعان، تىپتەن تىزگىندى قولعا العان سوڭعى وتىز جىلدا دا تۇپكىلىكتى شەشىمى تابىلماعان نە ماسەلە؟!. ارينە، ول – ءتىل، قازاق ءتىلى ماسەلەسى... ال بۇگىندە، ءححى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە قازاق ءۇشىن ەڭ وزەكتى زاماناۋي ماسەلەمىز قانداي؟ ۇلتىمىزدىڭ عاسىردان ۇزاق جولىندا جانىن اۋىرتقان، ءالى دە جۇرەگىن تىلگىلەپ، تىرلىكتە ەڭسەسىن كوتەرتپەيتىن دەرتى نە؟ ارينە، ول – ءتىل، تۇعىرىنا قونا الماعان مەملەكەتتىڭ ءتىلى...

مەملەكەتتىڭ ءتىلى، قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭ-زارى تۋرالى ارىگە بارماي، سوڭعى جيىرما-وتىز جىلداعى باسپاسوزدە جاريالانعان جازبالاردى تىزسەڭىز، بۇلاردىڭ ۇزىن سانى مەن كەزىندە ءتىلشى عالىم، تىسقاققان سوزدىكشى رەتىندە كوز مايىمدى تاۋسىپ جارىققا شىعارعان كولەمى مىڭ (!!!) باسپا تاباقتان ارتىلاتىن  15 تومدىق «قازاق ادەبي ءتىلى سوزدىگىن» ون وراپ الادى. ال ناتيجە قانداي؟ وكىنىشكە قاراي – ءنول! سوندا ءالى دە قازاقتاردىڭ باسقالارعا قاراعاندا ءسوزى ۇزىن، ءىسى ماردىمسىز بولعانى ما؟!.

حوش، سونىمەن، اتالمىش ماقالاسىندا ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى،  اعارتۋشى احاڭ بۇدان 109 جىل بۇرىن نە دەپتى؟..

«قازاق دەگەن قاشاننان ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ەدىلدەن ەرتىسكە، ورالدان اۋعانعا شەيىن تۇتاس تۇرعان حالىق ەدىك. ارامىزعا ءھار ءتۇرلى جۇرت كىرىسكەندە، سولارمەن قاتار اتىمىز جوعالماي، قازاق ۇلتى بولىپ تۇرا الارمىز با؟ وسى – ءبىزدى دوڭبەكشىتىپ، ۇيقىمىزدى بۇزاتىن نارسە».

وت باسىنىڭ ۋايىمىن ەمەس، جۇرت باسىنىڭ قايعىسىن ويلاعان احمەتتەي ارىستار ىرگەسى ىدىراماي، بىرىڭعاي تۇتاس جاتقان حالىق اراسىنا «ەندى ارامىزعا بوتەندەر كەلىپ كىرىسەيىن دەپ تۇر» دەپ دابىل قاعادى. بۇل «بوتەندەرى» ىشكى رەسەيدەن ۇلان-بايتاق دالامىزعا ارىپ-اشىپ، سۇيرەتىلىپ ازەر جەتكەن، شاباتاسىن سۇيرەتكەن «قاراشەكپەندەر» بولاتىن.

«قازاق ەندى بىرىڭعاي، ىرگەسى تۇتاس قالپىندا، بۇل كۇيىندە تۇرا المايدى. ەگىن شىعاتىن جەرگە ەگىنشىلەر كەلىپ ورناپ جاتىر، مال باعاتىن جەرگە مال وسىرۋشىلەردى الىپ كەلىپ ورنالاستىرماقشى، بالىعى بار جەرگە بالىقشىلاردى قوندىرماقشى. قىسقاسى، ول جولمەن، بۇل جولمەن بولسىن قازاق اراسىنا بوتەن جۇرتتار كىرەيىن دەپ تۇر».

بوتەندەر اراعا كىرىسكەندە، ولار بوساعانى مىسە تۇتپاي تورگە ۇمتىلعاندا قالىڭ قازاقتىڭ كۇنى نە بولماق؟ وسى تۇستا احاڭ «جۇرت كۇشى» دەگەن اتاۋ-تەرمين قولدانادى. ياعني، كەلىمسەك جۇرت كۇشتى بولسا، تۇرعىن جۇرت اياقاستى بولىپ، ازىپ-توزىپ جوعالماقشى. ال تۇرعىن جۇرت كۇشتى بولسا، كەلىمسەك جۇرت ولارعا ءسىڭىپ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ تورىنا ءتۇسىپ، بوتەندىگى جوعالماقشى. وسى ورايدا، العا وي جۇگىرتسەك، لەك-لەگىمەن دالامىزعا اعىلعان ورىستاردىڭ العاشقى بۋىندارى قازاقپەن «تامىر» بولىپ، قازاقشا سايراپ، ءبىر-بىرىنە قيىن كەزدە قول ۇشىن سوزىپ، سەلبەسكەنى ەسكە تۇسەدى. ال كۇنى كەشە، ماسەلەن، تىڭ يگەرۋ ناۋقانىندا قونىس اۋدارعانداردىڭ، كەرىسىنشە، وزدەرىن ەلسىز ەلدى مەڭگەرگەن، بوس جاتقان جەردى «يگەرگەن» قوجايىن سانايتىندىعىن، ءتىلىڭدى تارك ەتىپ، ءوزىڭدى قارا ورىسقا اينالدىرىپ، وزدەرىنىڭ ءاپ-ساتتە «بەسىنشى كولوننا» بولا سالۋعا بەيىم ەكەندىگىن كوز كورىپ وتىر...

مىناۋ سۇم جالعاندا ەكى ءتۇرلى تىرلىك جاساپ، كۇن كورۋگە بولادى: ءبىرى – باسىڭ ازات، ءوز بەتىڭمەن ءومىر ءسۇرۋ; ەكىنشىسى – بوتەن جۇرتتىڭ ەزگىسى مەن ەسىگىندە ءجۇرىپ تاماق اسىراۋ. ال تۇتاس ۇلت، قالىڭ بۇقارا بۇنداي قورلىققا كونەر مە؟!.

«باسقا جۇرتپەن ارالاسقاندا ءوز الدىنا ۇلت بولىپ، ءوز الدىنا ءتىلى بار، ءوز تىلىندە جازىلعان ءسوزى (ادەبيەتى) بار جۇرتتار عانا تۇرادى. ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ھەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. ءوز ۇلتىنا باسقا جۇرتتى قوسامىن دەگەندەر اۋەلى سول جۇرتتىڭ ءتىلىن ازدىرۋعا تىرىسادى».

بوز وكپە بالا بولىپ ۇلكەندەردى اعالاپ جۇرگەنىمىز كۇنى كەشە سياقتى-تۇعىن. الدىڭعى تولقىن «بىرتە-بىرتە ءولىنىپ، بۇرىنعىداي كورىنىپ» ۋاقىت تا زىمىراي بەرەدى ەكەن، مىنە، ءبىز دە زەينەت جاسىنا ىلىندىك. قازاقتىڭ تالاي مارعاسقا يگى جاقسىلارىمەن ارالاسىپ، قۇرالاس، دامدەس بولدىق. الاشتىڭ بولاشاعى، ۇلتتىڭ جاسامپازدىعى تۋرالى اشىق اڭگىمەدەن قاشپادىق. وبالى نە كەرەك، مينيستر، دەپۋتات، اكادەميك اعالارىمىزدىڭ (كوبىنىڭ بۇگىندە كوزى جوق، جاتقان جەرلەرى جارىق بولسىن!) قاي-قايسىسى دا قازاق ۇلتىنا جاماندىق تىلەمەيتىن، جاندارى اشىپ تۇرۋشى ەدى. تىپتەن ومىرلىك قوساعىن وزگە ۇلتتان تاپقاندارى دا، بالالارىن باسى ءبۇتىن ورىسشا تاربيەلەگەندەرى دە: «ۋاقىتى كەلەدى. يمپەريا قۇريدى. قازاقتىڭ كۇنى تۋادى»، – دەۋشى ەدى كۇرسىنىپ، قارسى وتىرعان مەنى ەمەس، وزدەرىن-وزدەرى جۇباتقانداي.

يا، انا ءتىلىمىزدىڭ ەشقاشان جوعالماسىنا، ۇلتىمىزدىڭ ىشكى كۇش-قۋاتىنا، ءوز قولىمىزدىڭ ءوز اۋزىمىزعا جەتەر كۇندەردىڭ تۋارىنا سوناۋ سوۆەتتىك كەزدىڭ وزىندە ءۇمىتىمىزدى ۇزبەدىك. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، بار كۇمان-قورقىنىشىمىز سەيىلدى، جاقسىلىقتى ءبىز كورمەسەك تە، ادىلەتتى، دەموكراتيالى جاڭا ەلدە، شىنايى ۇلتتىق مەملەكەتتە ۇرپاعىمىز بەيمارال ءومىر كەشەتىنىنە نىق سەنىمدى ەدىك... كۇنى كەشەگە دەيىن، 2022 جىلدىڭ قاڭتار-اقپانىنا دەيىن...

قاڭتاردا ءوز ۇيىمىزدەگى قاندى قىرعىندى كوزىمىز كورسە، اقپاندا الىپ رەسەيدىڭ كىپ-كىشكەنە جاڭا ۋكراينانى جۇندەي تۇتپەك بولعانىنا كۋادۇرمىز. بەتتەرى قالىڭ ورىس پروپاگانديستەرىنە سەنسەك، ۋكراين جۇرتى مۇلدەم اداسىپ، تەرىس جولعا ءتۇسىپتى. تاۋەلسىز ەل بولماقشى، ءوز تىلىندە سويلەيدى بەيشارالار، بوتەننىڭ ءتىلى مەن تىرلىگىنە ايۋاندىقپەن قىسىم جاساۋدا. رەسەيدىڭ ايتقانىنان شىعىپ، اتا جاۋلارىمەن وداق قۇرماق. ءبىر ايتتىق، تىڭدامايدى: قىرىمىن تارتىپ الدىق. ەكى ايتتىق، تىڭدامايدى: ۋكراينا جەرىنەن ەكى بىردەي تاۋەلسىز رەسپۋبليكا قۇردىق. ءۇش ايتتىق، تىڭدامايدى: (شىدامنىڭ دا شەگى بار) دەمدە تانكپەن تالقانداپ تاستايمىز، وكىمەت باسىنا بىزبەن دوس، وزگەمەن قىرعي-قاباق جاڭا باسشى اكەلەمىز... بىزشە ءومىر سۇرەسىزدەر، ءبىزدىڭ ايتقانىمىزبەن جۇرەسىزدەر...

دىندەس، قانداس تۋىستارىنان وپا كورمەگەن ۋكراينا اقپاراتىنا سەنسەك، وزىندىك ءتىلى مەن مادەنيەتى، مەنتاليتەتى مەن يدەولوگياسى بار  سۋ جاڭا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرماق. ءوز جولدارىن وزدەرى تاڭداماق. كىمگە ارقا سۇيەيدى، كىممەن وداقتاس بولماق – وزدەرى شەشپەك. جەر الەمدە ۋكراين تۋىن جەلبىرەتەر جالعىز اتامەكەن، انا ءتىلىن دامىتاتىن جالعىز مەملەكەت بولماق...

تاريحي فاكتىگە جۇگىنسەك، كەزىندە ۋكراينا اتوم قارۋىنان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ساتتە الەمنىڭ بەس بىردەي ۇلىق مەملەكەتى، ەڭ سوراقىسى ولاردىڭ ءبىرى الپاۋىت رەسەي بولاتىن،  جاڭا مەملەكەتتىڭ شەكاراسىنىڭ مىزعىماستىعىنا، ەگەمەندىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرگەن ء(داپ وسىنداي انت-سۋ ىشكەن كەلىسىم-شارت ءبىزدىڭ اقوردانىڭ دا سەيفىندە ساقتاۋلى).

سوندا دەيمىز-اۋ،  ونسىز دا عالامدىق پاندەميادان شاتقاياقتاپ وڭالۋعا ارەڭ بەت العان مىناۋ ءدۇنيانىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ، الا قۇيىن الاساپىران تۋعىزۋ كىمگە قاجەت؟!. ەرتەرەكتە قاردىڭ باسىن قار الادى، تاققۇمارلار ءبىرىنىڭ ءبىرى باسىن جۇتادى دەۋشى ەدى. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا باعى جانىپ، ءتاجدى تاق بۇيىرعانداردى ورنىنان قوزعالتۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەستەي... ءبىر سوم بەرىپ ايتقىزىپ (ياكي ءبىر سايلاپ الىپ), مىڭ سوم بەرىپ قويعىزا الماستىڭ كەرى.  كارتايىپ الجىسا دا، قول استىنداعى بۇقاراسى كەت دەپ ۇرانداتسا دا، بىرىمەن-ءبىرى كەلىسىپ العانداي، ءبارى جيىرما-وتىز جىلداپ ورنىنان مىزعىمايدى-اۋ، مىزعىمايدى.  تىپتەن ءبىرى ءولىپ بارا جاتقاندا بيلىك تىزگىنىن بالاسىنىڭ قولىنا ۇستاتادى، ەندى ءبىرىن ءوزىنىڭ پاتشا اكەسى كوپپەن بىرگە داۋىس بەرىپ سايلاماق. سان رەت «سايلانىپ»، قيتۇرقى تاسىلدەرى سارقىلعاندار، كوز جۇمىپ، قۇلاق ەستىمەگەن قىلمىسقا دا بارادى: بۇلجىماس اتا زاڭدى سازشا يلەپ، كەسىمدى مەرزىمىن ساعىزشا سوزادى. بىزدىڭشە، الەمدى الا تايداي دۇرلىكتىرگەن قاڭتار-اقپانداعى ءزىلماۋىر كۇندەر وسىنداي قيامپۇرىس ادىلەتسىزدىكتەردىڭ، زامان اقىردىڭ بەلگىسىندەي بيلىك باسىنداعىلاردىڭ وسپادار استامشىلىعىنىڭ، وزىمبىلەمدىگىنىڭ سالدارى.

بۇگىنگى كۇننىڭ اششى شىندىعى: رەسەيدىڭ جەكە-دارا بيلىگى بارلىق شەشىمىن حالىق وكىلدەرى بولىپ تابىلاتىن سايلامالى ورگاندارى ارقىلى زاڭدى تۇردە بەكىتىپ الىپ، ەڭ جاقىن قانداستارىنىڭ قۇقىعىن قورعايمىز دەگەن جەلەۋمەن ولارعا قاراعاندا ءبىرتابان الىستاۋ تۋىستارىن قىرعىنعا ۇشىراتۋدا. قۇدىرەتى كۇشتى پاتشانىڭ دا ويلاعانى وڭايلىقپەن ىسكە اسا سالمايدى. ازات ءومىردىڭ ءدامىن سەزىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تۋىن تىكتەمەك بولعان ۋكراينا جۇرتى قاشىپ-پىسۋدىڭ ورنىنا قاسقايىپ قارسى تۇرۋدا. باسشىسىنان باستاپ قوسشىسىنا دەيىن قولىنا قارۋ الىپ، قارسىلاسىپ باعۋدا. بۇل ءدىنى ءبىر، ءتىلى ءبىر، تاريحى ورتاق تۋىسقاندار اراسىنداعى قانقاساپ قىرعىننىڭ قاشان توقتارىن، ونىڭ الەمدىك زاردابىنىڭ قانشالىقتى بولارىن ەشكىم بولجاي الار ەمەس...

دوللار مەن رۋبل كوكپارى ءورشىپ، تارازى باسىنا تارتىلعاندا، قالتىراعان تەڭگەمىزدىڭ ۇتپاسى ايدان انىق. سوندا ءبىزدىڭ الداعى تىرلىگىمىز، بولاشاق باعدارىمىز قانداي بولماق؟!. رەسەيدى اپا دەپ، قىتايدى جەزدە دەپ ءومىر سۇرە بەرمەكپىز بە؟.. الدە الاش ارمانى، اتا-بابا اماناتى – ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنا شىنداپ بەت بۇرامىز با؟..

2022-ءنىڭ قاڭتار-اقپانىن مەن ەسكى جىلدىڭ سوڭى، توزىعى جەتكەن ساياسي جۇيەلەردىڭ تاس-تالقان بولار اقىرى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن. الدا كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، قارا تۇنەكتى ادىلەتتىڭ اق ءتۇسى جەڭىپ، جىل قۇسىنداي جارقىراپ جاڭا جىلىمىز كەلە جاتىر. جاڭا جىلمەن بىرگە ۇلتىمىزدى ۇشپاققا شىعارار جاڭا قوعامدىق-ساياسي وزگەرىستەر بولۋعا ءتيىستى. كوپتىڭ كۇپتى كوڭىلى ەلىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەر جاقسىلىقتاردان ءۇمىتتى. ۇلتشىل الاشتىقتاردىڭ ۇلىق مۇراتى – ۇلتتىق (قازاقتىق) مەملەكەت قۇرۋعا بەل شەشىپ كىرىسەر كەز كەلدى. اتالى جۇرتتىڭ، اۋداندى ۇلتتىڭ ارۋاقتى اتى «قازاق!» دەپ ۇران شاقىرار زامان تۋدى. بۇۇ الدىندا تۋى جەلبىرەگەن بار-جوعى 200-گە جەتەر-جەتپەس ۇلتتىق مەملەكەتتەر اراسىندا ۋكراينا عانا ەمەس، قازاق ەلى دە جالعىز. جالعىزدىڭ جارى – اللا! اققا قۇداي جاق، اق جول! عاسىردان ۇزاق جول...

ۇلتتىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلى بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن اتالمىش ماقالاسىندا اماناتتاعانىنداي: «ەگەر دە ءبىز قازاق دەگەن ۇلت بولىپ تۇرۋدى تىلەسەك، قارنىمىز اشپاس قامىن ويلاعاندا ءتىلىمىزدىڭ دە ساقتالۋ قامىن قاتار ويلاۋ كەرەك».

پروف. عاريفوللا انەس

Abai.kz