سوڭعى جىلدارى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدىڭ ءجونى وسى دەپ، كەيبىر قالامگەرلەرىمىز الەم مويىنداعان تاريحي تۇلعالاردى، اقىن-جازۋشىلاردى قازاق بولدىرۋعا اۋەستەنىپ الدى. سولاردىڭ ءبىرى قيات - شىڭعىس حانعا، كەلەسىسى ەجەلگى قىتايدىڭ اراقكەش اقىنى لي بايعا قاتىستى. شىڭعىس حانعا تالاسۋشىلار ونىڭ ناقتى جازبا تاريحى بارىنا قاراماستان، بۇرىننان وسىلاي داۋلاسا بەرەتىن. اۋەلگى تالاسۋشىلاردىڭ ءبىرى - قىتايلار. ولار كوپ جاعدايدا شىڭعىس حانعا قوسا تۇگەل كوشپەندىلەردى دە وزدەرىنەن تاراتادى. ايتسە دە، ولاردىڭ  باسقىنشى پيعىلىنان كونە تاريح بەتىندە ەشتەڭە دە وزگەرگەن جوق. قىتايلىقتاردان كەيىن نەمىستىڭ كەيبىر ۇلتشىلدارى دا شىڭعىس حاننان نەمىس جاساماق بولدى... بۇلاردىڭ سىرتىندا جاپوندىقتاردا شىڭعىس حاندى جاپون بولدىراتىن اڭىزدارى بار... ەندى بۇل تالاسقا ۋكراين عالىمدارى دا ارالاسا باستاپتى. ۋكرايننىڭ الەكساندر سينۋحوۆ ەسىمدى جازۋشىسى «شىڭعىس حان - كيەۆتىك يسااكتىڭ ۇلى» («چينگيسحان - سىن يسااكا كيەۆسكوگو»، 2005) دەگەن كىتابىندا: «اۋەلدە جابايى كوشپەندىلەردىڭ اراسىندا اقىل-ەستى ەل باستايتىن دۇرىس ادام بولماعان. سويتكەن تۇستا مەملەكەت قۇرۋعا قابىلەتتى سلاۆيان ۇلتىنان دالا كوشپەندىلەرىنىڭ اراسىنا ءبىر اقىلدى ەۆرەي ادامى بارىپ، ۇلىس-مەملەكەت قۇرىپ بەرەدى... شىڭعىس حان ەۆرەي ادامى. دالەلى: دۋبا سوقىر دەگەنىمىز ىنجىلدە ايتىلاتىن داۆيد بولماق. ەسۇكەي - يسااك دەگەن اتاۋدىڭ بۇرمالانىپ ايتىلۋى...»، دەي كەلىپ، شىڭعىستى كيەۆ حاندارىنىڭ يسااك تەگىنەن تاراعان دەپ ءتۇرلى «دەرەكتەر» ارقىلى دالەلدەمەك بولادى.

سوڭعى جىلدارى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋدىڭ ءجونى وسى دەپ، كەيبىر قالامگەرلەرىمىز الەم مويىنداعان تاريحي تۇلعالاردى، اقىن-جازۋشىلاردى قازاق بولدىرۋعا اۋەستەنىپ الدى. سولاردىڭ ءبىرى قيات - شىڭعىس حانعا، كەلەسىسى ەجەلگى قىتايدىڭ اراقكەش اقىنى لي بايعا قاتىستى. شىڭعىس حانعا تالاسۋشىلار ونىڭ ناقتى جازبا تاريحى بارىنا قاراماستان، بۇرىننان وسىلاي داۋلاسا بەرەتىن. اۋەلگى تالاسۋشىلاردىڭ ءبىرى - قىتايلار. ولار كوپ جاعدايدا شىڭعىس حانعا قوسا تۇگەل كوشپەندىلەردى دە وزدەرىنەن تاراتادى. ايتسە دە، ولاردىڭ  باسقىنشى پيعىلىنان كونە تاريح بەتىندە ەشتەڭە دە وزگەرگەن جوق. قىتايلىقتاردان كەيىن نەمىستىڭ كەيبىر ۇلتشىلدارى دا شىڭعىس حاننان نەمىس جاساماق بولدى... بۇلاردىڭ سىرتىندا جاپوندىقتاردا شىڭعىس حاندى جاپون بولدىراتىن اڭىزدارى بار... ەندى بۇل تالاسقا ۋكراين عالىمدارى دا ارالاسا باستاپتى. ۋكرايننىڭ الەكساندر سينۋحوۆ ەسىمدى جازۋشىسى «شىڭعىس حان - كيەۆتىك يسااكتىڭ ۇلى» («چينگيسحان - سىن يسااكا كيەۆسكوگو»، 2005) دەگەن كىتابىندا: «اۋەلدە جابايى كوشپەندىلەردىڭ اراسىندا اقىل-ەستى ەل باستايتىن دۇرىس ادام بولماعان. سويتكەن تۇستا مەملەكەت قۇرۋعا قابىلەتتى سلاۆيان ۇلتىنان دالا كوشپەندىلەرىنىڭ اراسىنا ءبىر اقىلدى ەۆرەي ادامى بارىپ، ۇلىس-مەملەكەت قۇرىپ بەرەدى... شىڭعىس حان ەۆرەي ادامى. دالەلى: دۋبا سوقىر دەگەنىمىز ىنجىلدە ايتىلاتىن داۆيد بولماق. ەسۇكەي - يسااك دەگەن اتاۋدىڭ بۇرمالانىپ ايتىلۋى...»، دەي كەلىپ، شىڭعىستى كيەۆ حاندارىنىڭ يسااك تەگىنەن تاراعان دەپ ءتۇرلى «دەرەكتەر» ارقىلى دالەلدەمەك بولادى. ءدال وسىعان ۇقساس دالەلدى قازاق جازۋشىسى تىلەۋبەردى ابەنەيۇلى دا كەلتىرەدى. ول قازىرگە دەيىن الدە15 داپتەر، الدە 12 داپتەر، الدە بۇلاردان دا كوپ نەمەسە از ەكەندىگى تولىق دالەلدەنبەگەن «قۇپيا تاريحتىڭ» قىتاي تىلىندەگى بىرەر نۇسقاسىن ء(بىزدىڭ بولجاۋىمىزشا، بۇل نۇسقا 1908 جىلى قىتايدىڭ ەي دە-حۋي دەگەن عالىمى العى ءسوزىن جازىپ شىعارعان يۋان تاريحىنىڭ 12 داپتەرى بولۋى مۇمكىن.  ج.ح.) كولدەنەڭ تارتىپ، جوعارىدا ايتىلعان دۋبا سوقىردى «توبە-سوقىر» دەپ كەلتىرىپ، ونىڭ ءتورت ۇلىنان «ءدوربون» (بۇل قازىرگى ويرات تىلىندە، قازاقشا ءتورت دەگەن ۇعىم بەرەدى. كونە موڭعول جازۋىنداعى «د» ءارپى «ت»، بولىپ تا وقىلادى. جانە دە اۋىسپالى تۇردە «ە» ءارپى «ا»، «ا» ءارپى «ە»، كەي جاعدايدا «گ»، «ح» ارىپتەرى قازاق الىپبيىندەگى «ع»، «ق» ارىپتەرىمەن، داۋىستى (سوزىلىڭقى) دىبىستارى «ع»، «گ» ارىپتەرىن قىستىرىپ تا وقىلادى  ج.ح.) دەگەن وباق (؟!) قۇرىپ، ءدوربوندى - قازىرگى نايماننىڭ «ءدورتۋىلى» دەپ ءتۇسىندىرىپ، «توعايلى»، «تاۋ ەلى» دەگەن كونە اتاۋلاردان بۇگىنگى كۇنگى  كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى «شومەكەي»، «تاز» (قاراڭىز! «شىڭعىس- قاعاننىڭ قاۋزارى»، 28-ۇزىك:) اتالىقتارىن تاراتىپ، بودانچاردىڭ ولجالاپ العان جۇكتى ايەلىن - «دومالاق انا» دەپ اتاپ، ودان «قارا-قاتاعان»، ودان «جامىكەنى» تۋدىرىپ، «جاتلان وباق (ۇتىق)» جاسايدى. تىلۋبەردىنىڭ «وباق» دەپ وتىرعانى - قازىرگى موڭعول تىلىندەگى «وۆوگ» (رۋ، اتالىق ), «ۇتىق» - ويراتشا رۋ دەگەنى بولسا كەرەك. قازىرگى حالحا موڭعولدا «وتوگ» («وتىق» ك.ت-شە اتاۋ، ق.م-شا وتىق دەپ داۋىستالادى.), «وموگ» دەپ تە قولدانادى. اۋلەت، رۋ  دەگەن ماعىنا بەرەدى. ياعني، تىلەۋبەردى بۇل جەردە ىشكى مونعوليا عالىمدارى مەن سولاردىڭ ءسوز قولدانىسىنا نەگىزدەپ، وعان قوسا ت.ن-دا جوق، ىشكى موڭعولدىڭ قازىرگى ديالەكتيكاسىنا سايكەستەندىرىپ وزگەرتكەن (دۇرىسى - قاتەلەسكەن!) نۇسقالارىن، مىسالى: ت.ن-دا «قۇرىم»، «تويون»  قازىرگى قازاق تىلىندە «توي» دەگەندى قازىرگى ويرات، تساحارلاردىڭ ديالەكتيكاسىمەن  «جىرگالان»  دەپ، ت.ن-دا «جارچىعۇت ادانحان («اتانقان» دەپ تە وقىلادى.)» دەگەندى «جارشوقلى (جالايىر) ادام-قان رۋىنىڭ» دەپ وزگەرتىپ، ت.ن-دا «وقىن بارقاق»  دەگەندى قازىرگى موڭعول تىلىندەگى «وحين» (قىز) دەگەن سوزگە اۋدارىپ، ويرات، تساحارلاردىڭ «كۇيكەن»، «كۇكەن» (قىز، ايەل) دەگەنىمەن «قوقىن بالاقاي» دەپ بۇرمالاپ، «كوكتىڭۇلى» (؟) دەپ ءتۇسىندىرىپ، وسى تەكتەس تساحارلاردىڭ اۋدارماسىندا كەتكەن قاتەلىكتەردى،  قازىرگى شۋار-داعى حوۆوگ، زاحچين عالىمدارىنىڭ جەرگىلىكتى ديالەكتيكامەن اۋدارعان اۋدارمالارىن سول قالپىندا، سولاردىڭ جازبا تۇرىنەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىنداعى ادام، رۋ، جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاراي بۇرمالاپ، كونە تاريحي جازباعا ۇلكەن قياناتتىق جاساعان. ەگەر ءسال دە، بولسىن كونە جازبالاردان حابارى بولعاندا، «وباق» پەن «ۇتىق»-تان جاڭىلىسپاس ەدى دە، ادام اتاۋلارىن كونە نۇسقالارداعى وقىلىم بويىنشا قولدانعان بولار ەدى. تىلەۋبەردىنىڭ قولدانىپ وتىرعان بۇل نۇسقاسىن كەزىندە كافاروۆ تا وقىعان بولاتىن. كافاروۆ سونداي-اق، مين ۇلىسىنىڭ حۋن ءۇ قاعانىنىڭ كەزىندە تابىلىپ، 1382 جىلى قىتاي تىلىنە جان يۋان-زي، ماش-يح دەگەن ەكى ادامنىڭ اۋدارعانىن دا العا تارتقان-دى. ال، نەمىس تىلىنە ەي دە-حۋيدىڭ 1908 جىلى قىتايشالاعان نۇسقاسىن نەگىز ەتىپ، 1931 جىلى حەنيش  اۋدارعان. قازىرگى تاڭدا عىلىمي اينالىمدا وسى كونە نۇسقالار تۇگەلدەي قولدانىلادى. قازاقتىڭ ۇلى تاريحشىسى قادىرعالي بي قوسىمۇلىنىڭ  قولىندا وسى كونە نۇسقالاردىڭ ءبىر پاراسى نەمەسە التىن وردانىڭ وردا جازباسىنىڭ («التىن داپتەر») كوشىرمەسى بولعان بولۋى بەك مۇمكىن. ويتكەنى، تاريحشىنىڭ تەكستىسىنەن ونىڭ كونە موڭعول، كونە تۇرىك، كونە پارىس تىلىندەگى تۇپنۇسقالاردى قولدانعاندىعى تولىق اڭعارىلادى. اسىرەسە، ءبىزدىڭ ءۇزىندى كەلتىرىپ وتىرعان تاراۋدى قادىرعالي بي «جامي ات-تاۋاريح» كىتابىندا كونە نۇسقادان ەش بۇرمالاماي قولدانعان. ونداعى «جادا»-«جات» تۇلعاسىنداعى اتاۋلارعا وتە مۇقيات قاراعان. سونداي-اق، بۇدان وزگە دە تاريحي اتاۋلار مەن ادام ەسىمدەرىنە، جەر-سۋ اتاۋلارىنا عىلىمي نەگىزدە وتە-موتە مۇقيات بولعان. كەيبىر زات ەسىمدەردىڭ ءوزىن كونە اتاۋىمەن اتاپ وتىرعان. ال، «شىڭعىس- قاعاننىڭ قاۋزارى»-ىندا تىلەۋبەردى باۋىرىمىز، «نوياعان» دەگەن اتاۋدى «نوياعان» دەپ قازىرگى ەۋروپالىق تۇلعاسىمەن جازىپ، «نوياعان»-نان «نوعاي» جاسايدى، وسى سياقتى «بۇدا» (قازىرگى قولدانىستا «بۇيداي»، «بۇيدايىق») اتاۋىنان «بۋددا»، «قونقوتان» اتاۋىنان «مۇرىن»، «ارلات» اتاۋىنان «ارعىن»، ءتۇپ نۇسقالاردا  «سەمسەچۇلە»، «سەمچەچۇلە» دەپ قولدانىلعان اتاۋدى «ءشومىش-سەرى» دەپ وزگەرتىپ، ونى «البان» رۋى دەپ تۇسىندىرەدى... سولاي-سولاي كەتە بارىپ، ونون (كونە تۇرىك اتاۋى.) دارياسىن «ءونون»، «ونەن-مۇران» دەپ قولدانىپ، ونى ىلە وزەنى بولدىرىپ، كەرۋلەن دارياسىنان قاراتال وزەنىن «اعىزادى». ءسويتىپ، الەمنىڭ گەوگرافيالىق كارتاسىنا بۇرىن بولماعان «جاڭالىق» اشادى. ونىمەن قويماي، «قامۇق  موڭعول» اتاۋىن قازىرگى موڭعول تىلىندەگى «حاماگ» («بارشا») دەگەن قولدانىس ارقىلى قازاقشا «كۇللى»، «كۇللى ماڭعۇل» دەپ اۋدارىپ، وعان «تاتار» دەگەن سىلتەمە بەرىپ، ودان كەيىنگى تاتارلاردى دا «ماڭعۇل»  دەپ گەنەتيكاعا وزگەرىس ەنگىزەدى. سويتە تۇرا، وسى تۇسىندىرمەلەرىنە، اتاۋلارىنا ەشقانداي تاريحي، ادەبي كورسەتكىشتەر كەلتىرمەيدى. بولماعاندا كونە اتاۋلار مەن ءسوز تىركەستەرىن نەندەي سوزدىك ارقىلى دالەلدەپ، وقىعاندىعىنا دا سىلتەمە جاسامايدى... ەگەر دە، شىڭعىس حاننىڭ شىعۋ تەگىندە سونشالىق شيكىلىك بولعاندا، ونى وسىدان تالاي عاسىر بۇرىن ءدال وسى تاقىرىپتا تاريح جازعان قادىرعالي بي اتامىز دالەلدەپ كەتپەس پە ەدى؟!. الايدا، شىڭعىس حاننىڭ ءتۇپ اتاسى بىزبەن ءبىر قاندى ەكەنىندە داۋ جوق. ونى قازىرگى عالىمدار دنك ارقىلى دا زەرتتەۋدە. سولاي بولا تۇرا، بۇعان دەيىن دە تالاي-تالاي زەرتتەلگەن، زەردەلەنگەن تاريحي تۇلعانى قازىرگى كۇنگى ءبىر رۋعا عانا تەلىپ، بۇرىنعى وتكەن تاريحي قاتەلىكتەردى قايتالاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟!. ولاي ەتۋ تۇگەل قازاققا قانداي ابىروي اكەلەدى؟! مۇنداي كەزدە بىزگە الەمنىڭ شىڭعىستانۋشى عالىمدارى: «ەگەر، قازاقتار وزدەرىن موڭعول دەپ كورسە، شىڭعىس حان دا ولاردىكى بولماعى كۇمانسىز. ايتسە دە، ولاي ەتپەيتىندەرى وكىنىشتى...»،- دەگەن (ش.بااتار (سان فرانتسيسكو) جاۋابىن بەرەر ەدى.

بۇل ايتىلعانداردى بىرەر ادامنىڭ تاريحىنا قاتىستى دۇنيە دەلىك تە، ەندى الەمنىڭ قالام ۇستاعان حالقى سان عاسىردان بەرى بىلەتىن، ولەڭدەرى تالاي ەلدىڭ تىلىنە اۋدارىلعان ەجەلگى قىتاي اقىنىن قازاق بولدىرىپ جۇرگەنىمىزگە توقتالايىق:

كەزىندە اراقكەشتىگىمەن ايگىلى بولعان وسى ءبىر قىتاي اقىنىنا جارماساتىنداي، بۇل قازاقتا اقىن قۇرىپ قالىپ پا؟!. مۇنداعى بار گاپ، ءبىزدىڭ الەم ادەبيەتىنە قۇنىعا دەن قويىپ، ونى تولىق زەرتتەمەيتىندىگىمىزدەن سياقتى. كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاق وقىمىستىلارى ماسكەۋ ارقىلى رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەپ كەلدى. وداق ىدىراپ، بار وقۋلىقتار ءوز مويىنىمىزعا ارتىلعاننان كەيىن، ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى رۋحاني كەڭىستىگىمىزدە قۇر الاڭدار پايدا بولدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى قازاقشا ءبىلىم العان جاستارىمىز ماسكەۋلىك مۇرالارعا تاۋەلدى ەمەس. جانە دە، سوڭعى شيرەك عاسىرداي ۋاقىتتاعى ۇرپاق پەن سانا الماسۋىنداعى ءولارا شاقتىڭ اسەرى دە بار. ءولارا شاق دەمەكشى، ءدال وسى تۇستا اتوي سالىپ، ارعى بەتتەگى باۋىرلارىمىز اتاجۇرتىنا اعىلىپ ەدى، سولارمەن بىرگە ءبىرتالاي كومەسكى دۇنيەمىز قايتا ورالعانداي... الارى دا، الماسى دا بار. الماساق ەتتى دەيتىن «دۇنيەنىڭ» ءبىرى - حانزۋ ءتىلىن بىلەتىن كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ ارعى اسەرىنە بويلاماي جاتىپ، كوز كورىپ، قۇلاق ەستىپ قالعان الىپقاشپا دۇنيەلەردى قازاعىمىزعا قوساقتاي بەرەتىنى. سونداي دۇنيەنىڭ ءبىرى - وسى لي باي حاقىندا. بۇل تۋرالى تىپتەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە دە جارىق كوردى. «بۇل قازاقتارعا نە بولعان؟» دەسىپ، حانزۋ جۇرتى ءبىراز كۇلكىگە باسقان دا شىعار. ونىڭ ءمانىسى بىلاي: قىتايدا 701-762 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن لي باي دەگەن اقىن بولعان. سول اقىندى ارعى بەتتەگى باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرى: «ونىڭ شىن اتى - ەلباي بولعان، قىتايلاردىڭ ءتىلى كەلمەي سولاي اتاپ كەتىپتى. ەلباي قازىرگى شۋ وزەنىنىڭ ساعاسىندا، قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن، قازاق اقىنى..»، دەپ جازىپتى. قازاق اتى اتالعاننان كەيىن ونى بىزدەگىلەر ءىلىپ الا جونەلگەن. ءسويتىپ، كونە قىتاي اقىنى لي باي ءبىر كۇندە قازاق اقىنى بولىپ شىعا كەلگەن. ماسكەۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، انگليانىڭ كەمبريجىندە حالىقارالىق ءومىربايان زەرتتەۋ ورتالىعى دەگەن بار. ول جەردە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى قالامگەر اتاۋلى، تىپتەن بۇگىنگىسىمەن قوسا زەرتتەلەدى. وزىق شىققاندارىنا «حالىقارالىق جازۋشى» دەگەن اتاق تا بەرەدى. سولاردىڭ ءوزى لي بايدى قىتاي اقىنى دەپ جازادى. ەندەشە، ءبىزدىڭ لي بايدى قازاق بولدىرىپ جۇرگەنىمىز نە؟! ارينە، مۇنىڭ استارىندا قىتايدىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ سالقىنى جاتۋى دا عاجاپ ەمەس. ويتكەنى، لي باي شۋ بويىندا تۋعان ەكەن، دەمەك وسى اتالعان ءوڭىر دە ءبىر كەزدەگى قىتايلاردىڭ اياعى تيگەن «اتاقونىسى» بولماق. اتاقونىسىنىڭ اۋقىمدى، تۋىس-تۋعاندارىنىڭ مول بولعانىن قالامايتىن ەل بارما؟.. بۇعان قىتايلار قۋانباسا، جۋانبايدى. الگى وقۋلىقتارىندا بالقاش كولىن ەنگىزىپ قوياتىنى سياقتى!.. انتەك، وزگەنىكىن وزىمىزگە جاقىنداتا بەرۋدىڭ كەسەپاتى بارىن تۇسىنسەك قوي!...

لي باي 701 جىلى شۋ بويىندا ەمەس، قىتايدىڭ زيۋي ەە دەگەن قالاسىندا باي ساۋداگەردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ادام. اكەسى سىچۋان ولكەسىنە قونىس اۋدارعاندىقتان، لي باي ءوز ۇيىندە ءدارىس الىپ، 7 جاسىندا العاشقى ولەڭىن جازعان. جاسىنان ولەڭگە، قىلىشتاسۋعا قۇمارلانىپ، 17 جاسىندا سوپىلىق قۇرىپ، تاۋ جىنىسىن ساعالاپ، ەكى جىلدان كەيىن «ساردارلار» دەگەن جاۋىنگەرلەردىڭ قاتارىنا ەنىپ، كەدەي-كەپشىكتەردى قورعاپ، ۇستەمشىلدەرگە قارسى ۇرىسىپ، قىتايدىڭ بايتاق ولكەسىن ارالاپ شىعادى. بۇل جاعداي ونىڭ دۇنيە-تانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن، دەپ جازادى كەيىنگىلەر. قىتايدىڭ ەجەلگى استاناسى سي يان دەگەن قالادا لي باي اتىنداعى ۇلكەن باق بار. لي باي ولەڭدەرىنە ارنالعان بيىك مۇنارا دا سول باقتا ورناتىلعان. مۇنارانىڭ بيىگىنە باسپالداق ارقىلى كوتەرىلەدى. مۇنارانىڭ قابىرعالارىنا لي بايدىڭ ولەڭدەرى بادىزدەلگەن. قارسى الدىنا لي بايدىڭ ءبىر جاعىنا جانتايىپ، شىنتاقتاپ جاتقان ەسكەرتكىشى قويىلعان. مۇنىمەن ونىڭ ۇدايى اراق ءىشىپ ماس جۇرەتىنىن سەزدىرسە كەرەك. جانە دە، ەجەلگى قىتايدىڭ ءتورت سۇلۋ ارۋىنىڭ ءبىرى يان گۋ فەي اراقكەش اقىن لي بايعا ولەردەي عاشىق بولىپتى. يان گۋ فە-گە دەگەن كوڭىلى شىداس بەرمەگەن تۇستا لي باي الگى مۇنارانىڭ باسىنا شىعىپ الىپ، ايقايلاپ تۇرىپ ولەڭىن وقيدى ەكەن. «ەن مەي شان» (تاۋى) تۋرالى جىرلار، «ءشۇ-ءنىڭ» ء(بىزدىڭ جىگىتتەردىڭ «شۋ وزەنى» دەپ جۇرگەندەرى دە وسى بولار! ج.ح.) دۇلەي مىنەزدەرى» دەگەن سياقتى تابيعاتتى عاجايىپ سۋرەتتەگەن جىرلارى مەن ماحاببات، دوستىق، ادامگەرشىلىك تۋرالى تولعاعان   كوپتەگەن ولەڭدەرى بۇگىنگە جەتكەن. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، 900-گە جۋىق ولەڭدەرى ساقتالعان. بۇلاردىڭ اراسىنان «تولاعايىمداعى اق شاش ءۇش مىڭعا جەتتى»، «سارى داريانىڭ سۋى كوك اسپاننان باستاۋ العان» دەگەن ولەڭدەرى ەرەكشە اتالادى. بىردە لي باي تەڭىزدە جەڭىل قايىقپەن سەرۋەندەپ ءجۇرىپ ماس كۇيىندە ايدىنعا تۇسكەن ايدىڭ ساۋلەسىن قارپىپ الماق بولىپ، قۇلاپ قايتىس بولادى. ونىڭ ولەڭدەرى:

«ارۋ قىزدىڭ تىزگىنى القالى زەر، لاعىل

قيعاش قاسى قيىلىپ، جاۋھار ءجۇزى جابىعىپ،

كىرپىگىندە ءمولدىر شىق،

كىمگە رەنجىپ كەيىدى ول.

(لي باي، «تورىعۋ. ناز» /Forlornness/ ر. سۇراعاننىڭ اۋدارماسى.)

جەڭىل قايىق جەلكەندى، جولعا  شىقتى لي باي

بىراق، ءبىر ءان، ءۇن دىبىس،

قالقىپ تۇردى جيىلماي.

ءتۇپسىز تەڭىز تۇڭعيىق...

وي كەلەدى نە ءتۇرلى،

كوڭىلىنە ۆان ءلۋننىڭ

جەتپەيتۇعىن سەكىلدى.

(لي باي، «ۆان لۋنگە ۇسىنعان ولەڭ» /To Wang Kun/, ر. سۇراعاننىڭ اۋدارماسى.)

مىنە، وسىلايشا ولەڭدەرىنەن دە قىتاي ءيسى اڭقىپ تۇرعان اقىندى قازاق بولدىرۋ ۇياتتىراق نارسە. ءاسىلى، الەم مويىنداعان مۇنداي تۇلعالاردى اياقاستىنان قازاق بولدىرا سالۋ - ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزگە، گەوساياساتىمىزعا، تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەرلىك قاۋىپتى قادام ەكەندىگىن ءاربىر ازامات تولىق تۇسىنگەنىمىز ءجون بولار.

«Abai.kz»