ەل ەگەمەن بولسا دا، 30 جىلدى تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە سۇرسەك تە، ءالى كۇنگە ەلدىك يدەولوگيا مەن ۇلتتىق يدەيا ورنىقپاي كەلەدى. ءتىپتى ۇلتقا يدەيا بولار كەيبىر تاقىرىپتار داۋ-دامايعا ءتۇستى، رۋحاني تالان-تاراج بولۋدا. سول اياۋلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى - ناۋرىز مەيرامى.

بۇل مەرەكەنى الاشورداشىلار مەملەكەتتىڭ ۇلى مەرەكەسى رەتىندە عانا ەمەس، ۇلتتى ۇجىمداستىرۋشى يدەيا ەسەبىندە قاراستىرىپ، شەشىم قابىلداعان ەدى. بۇگىندە بۇل مەرەكەنىڭ شىرقى بۇزىلىپ، اركىم تالايتىن تاقىرىپقا اينالدى. ءالى كۇنگە جاۋاپتى ورگان تۇجىرىمداماسىن دا بەكىتە الماي، ۋاقىت سوزىپ كەلەدى.

وسىنىڭ كەسىرىنەن ناۋرىز مەيرامىنىڭ شەشىمدەرىنەن گورى بالا-شاعا الەۋجەلىگە شىعىپ داۋلاساتىن تقىرىپقا اينالدى.وسىعان وراي، تاريحي-عىلىمي ايعاقتار مەن دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ، شەشىمگە يتەرمەلەيتىن نارسەنى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىك.

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ پروتوتۇركىلىك سيپاتى

بەس مىڭ جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شم جەردەگى اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالى جارتاستا قاشالعان كومپوزيتسيالىق پەتروگليف. كۇنديدارلى ءتاڭىر مەن تۇنكەيىپتى - ءبىر بىرىنە قۇشاق جايىپ كورىسىپ تۇر; ولاردىڭ ورتاسىندا سيىر جىلىنىڭ ءتورت ماۋسىمى بەينەلەنگەن، بۇلاردان تومەن ون ەكى مۇشەلدىڭ كەيپىندەگى بەينەلەر قول ۇستاسىپ بيلەپ ءجۇر. بۇل – قولا زامانىنان دا ەرتە نەوليت داۋىرىنە جەتەلەيتىن دەرەك جانە بۇل بۇگىنگى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ تولىق تاريحي كۋالىگى، تولقۇجاتى!

ساقتار/سكيفتەر.كۇن شىعار ساتتە قاعان ورداسىنىڭ ۇستىنە كۇن بەينەلى جالاۋ كوتەرىلىپ، قوتانعا شىمقاي قىزىل ماۋىتىدان كيىم كيگەن 365 بوزبالا شىعاتىن بولعان. بالالاردى سانى ءبىر جىل ىشىندەگى تاۋلىكتەردىڭ ايعاعىنداي بولىپ، 365 ونەرپاز بوزبالا تويدىڭ شىرايىن كەلتىرگەن. ءبىر جىلدى قۇرايتىن ءاربىر تاۋلىكتىڭ كەلەشەگىن الدىن الا جاقسارتۋ ءۇشىن 365 كۇي تارتىلعان. سونان سوڭ، بۇكىل ەلدىڭ باتاگوي ابىزى، ەلدىڭ، قاعاناتتىڭ ءۇمىت-تىلەگىن تاڭىرگە جەتكىزەتىن 9 كۇي تارتقان. بۇل 9 كۇي مىندەتتى تۇردە قوبىزبەن تارتىلاتىن بولعان. (كۆينت كۋرتسي رۋف. پوحود الەكساندرا. ب.ز.د. ءى ع. – اقسەلەۋ سەيدىمبەكۇلى. «قازاق الەمى»)

عۇندار. جاعدا بابالىقۇلى، «قازاقپارات» اگەنتتىگىنە بەرگەن سۇحباتتا بىلايشا سۋرەتتەيدى: «قىتايلاردىڭ جازعانىنا قاراعاندا، عۇنداردىڭ حاندارى – تاڭىرقۇتتار ناۋرىز باستالاتىن كۇنى تاۋ باسىنا شىعىپ، ۇياسىنان جاڭا كوتەرىلگەن كۇنگە قول جايىپ، تىلەك سۇراپ، دۇعا قىلادى. ول دۇعا قايىرعاندا، تاڭىرقۇتتىڭ ارقا جاعىن الا قولىندا قوبىزى بار ابىز وتىرادى. تاڭىرقۇت دۇعاسىن وقىپ بولعاندا، ابىز 9 قوڭىر كۇي تارتادى ەكەن. ول كۇي تارتىپ بولعاندا، ونىڭ سوڭىن الا وتىرعان 365 كۇيشى ءبىر-بىردەن كۇي تارتادى.

تۇركىلەر/تورىكتەر.ماحمۇت قاشعاري: «كوشپەندىلەر ءوز جاڭا جىلدارىن تويلاعاندا، بارلىعى ءبىر اۋىلدا جينالىپ، وتكەن ەسكى وشپەندىلىكتەرىن ۇمىتىپ، قارۋ-جاراقتارىن تاستاپ، ءبىر بىرىنە ىزگى تىلەكتەرىن ايتادى».

قازاقتار. قازاقتار قىدىر ءتۇنىن ۇيقىسىز وتكىزىپ باس تاڭدى قالاي قارسى الادى؟
... جاستار اۋىلداعى نوقتا كورمەگەن ەڭ اساۋ تايىنشانى ۇستاپ، ەڭ ەسكى اشامايدى سالىپ، اشاماي ۇستىنە ەڭ ەسكى كيىم-كەشەك پەن قۇرىم كيىزدەن جاسالعان قۋىرشاق ورناتىپ، تايىنشانىڭ قۇيرىعىنا ەسكى شەلەك بايلايدى دا: «ۇلىس تاڭ اتىپ قالدى، بار ەلگە حابار بەر!» دەپ، شابىنا شىبىق جۇگىرتىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى. اساۋ تايىنشا وكىرىپ-باقىرىپ جونەلەدى. يت ۇرەدى، قوتانداعى مال ۇركەدى، ءۇي-ۇيدەن شال-شاۋقان ەربيىپ شىعادى، جاستار ءماز-مەيرام بولىسادى...»
قازاقتىڭ «باستاڭعى» جورالعىسى باس تاڭدى قارسى الۋدان ورنىققان: قاريالار ۇيىقتاماي «بەلكوتەرەر» وتىرىستا تويلايدى، تاڭ اسىرادى; قىز-كەلىنشەكتەر «ۇيقىاشار» داستارحانىن جايادى، ۋىزقاعاناق قويادى; ەرلەر «سەلتەتكىزەر» سىيلىعىن ازىرلەيدى. بارلىعى جابىلىپ تاڭدى قارسى الادى.

مۇشەلدىك كۇنتىزبەنىڭ استرولوگيالىق ءمانى

پتولەمەيدىڭ «الماگەست» ەڭبەگىندە امال/قامال جۇلدىزى شوقجۇلدىزعا ەنبەگەندەردىڭ قاتارىنان جانە ول جىلجىمايتىن جۇلدىزداردىڭ ءبىرى. گيپپارح «تۇمسىقتاعى جۇلدىز» اتاسا، ەرتەدە ول «تاس توبەدەگى جۇلدىز» دەگەن اتاۋمەن تانىلعان. تاعى ءبىر دەرەككوزدە توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ماڭدايىنداعى سارى جۇلدىز كەيدە «توقتىنىڭ ەكىنشى ءمۇيىزى» اتالعان.
ناۋرىزدىڭ قازاق ءۇشىن باستى ءمانى – جىلدىڭ اۋىسۋى. كۇن-ءتۇن تەڭەسىمىنەن بۇرىن، ناۋرىز ايى تۋعاندا، كۇن توقتى (ەجەلگى تۇركىشە – قوزى/قودى، م.قاشقاري) شوقجۇلدىزىنداعى قوزعالمايتىن امال/قامال جۇلدىزىنا بەتتەيدى، «كورىسەدى». بۇنىڭ اسەرى جەرگە بەرىلىپ،جىل ماۋسىمى اۋىسادى - كوكتەم شىعادى، مۇشەلدىك جىل الماسادى. جىل الماسۋ كۇن مەن ءتۇننىڭ تەلەڭەلۋىنە قاتىستى ەمەس، وسى ايتىلعان اسپاندىق ۇدەرىسكە قاتىستى. بۇل يۋليانشا – 1 ناۋرىز، گريگوريانشا – 14 ناۋرىزعا كەلەدى.

مۇشەل باسى الەمدىك كۇنتىزبەگە نەگىز بولعان

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قازاقى كۇنتىزبەنى ءۇش تىلدە كەلتىرگەن استرولوگيالىق سىزباسىندا 1 ناۋرىزدان باستايدى. ال ناۋرىز ايى كازىرگىشە 14-ناۋرىز ەكەنى ءمالىم.

شاكارىم قۇدايبەردىنىڭ بالاسى احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «14-مارت – ەسكىشە 1-مارت. اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1-مارت، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى... ەسكى قازاقشا، ەسكى تۇرىكشە جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى – ۇلىس (ۇلى ءىس).»

اتالمىش جىل اۋىسۋ كۇنتىزبەسىن 18-عاسىرعا دەيىن دۇنيە ءجۇزى مويىنداعان: حريستياندىق روجدەستۆومەن جىل اۋىستىرعانعا دەيىن، ريم يمپەرياسى مەن رەسەي پاتشالىعى كۇنتىزبەسىن 1 مارتتان باستاعان. بۇل كۇنتىزبە بۇكىلادامزاتتىق سيپاتى بار قۇندىلىق، بۇل قازاققا دا ءتان، بىراق قۇندىلىعىمىزدى تولىق قامتىپ تۇر. يۋليان كۇنتىبەسى مۇشەلدىك كۇنتىزبەنىڭ باستالاۋىمەن پاراپار بولىپ تۇر.

مۇشەلدىك اي اتاۋلارى

«حالىق كالەندارى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى م.ىسقاقوۆتىڭ جازۋىنشا، بيرۋني مەن ۇلىقبەكتىڭ كەلتىرگەن ماعلۇماتتارىنا قاراعاندا مۇشەلدىك اي اتاۋلارى بولعان، ولار بىلاي اتالعان:
1) وكتيابر - كەشكۋ نەمەسە كۇسكۋ (ماعىناسى—«تىشقان),
2) نويابر - ۋت نەمەس ۇد (سيىر),
3) دەكابر - بارىس،
4) يانۆار - تۋۆۋشقان نەمەسە تابىشقان (قويان),
5) فەۆرال - ۇلۋ نەمەسە نەك،
6) مارت – ىيلان (جىلان),
7) اپرەل - يۋنەد نەمەسە يۋند (جىلقى),
8) ماي - قون (قوي),
9) يۋن - ءبىچىن نەمەسە سىچەن (مەشىن),
10) يۋل - دوقۇق نەمەسە تاقىعۋ (تاۋىق),
11) اۆگۋست - ءىت (يت),
12) سەنتيابر - لاعزىن (دوڭىز). X عاسىردان بەرگى جازبالاردا «لاعزىن» ورنىنا «دوڭعۇز» (دوڭىز) ايتىلاتىنىن اتاپ وتەدى. مۇشەلدىك ايلار رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قالماق كالەندارىندا بولعان ەكەن.
مارت ايىنان باستالاتىن تۇركىلىك كۇنتىزبەدەگى رەتتىك ايلارى بيرۋني مەن ۇلىقبەكتىڭ كىتاپتارىندا بىلاي اتالعان:
1) ۇلۇع اي،
2) كىشىك اي،
3) ءبىرىنشى اي،
4) ەكىنشى اي،
5) ءۇشىنشى اي،
6) ءتورتىنشى اي،
7) بەسىنشى اي،
8) التىنشى اي،
9) جەتىنشى اي،
10) سەگىزىنشى اي،
11) توعىزىنشى اي،
12) ونىنشى اي.
بۇل ايلاردى سىبىردەگى كەيبىر تۇركى تىلدەس حالىقتاردا وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن. بۇل اتاۋلار ەۆروپالىق (سەنتيابر - جەتىنشى، وكتيابر - سەگىزىنشى،نويابر - توعىزىنشى،دەكابر - ونىنشى) رەتتىك اي اتتارىمەن سايكەس كەلەدى – سوندا كىم كىمنەن نە العان دەگەن ساۋال تۋىندايدى.

ماڭعوليا مەن شىعىس تۇركىستان قازاقتارى ءالى دە قولدانادى.
نەگىزى قازاق كۇنتىزبەسىندە تاريحتا مارت ايىن «امال» دەپ تە اتاعان. ياعني، پارسىلىق كۇنتىزبەنىڭ ىقپالى دا جۇرگەن: ءھۇت، مارت – ھامال، اپرەل – ساراتان، ماي – زاۋزا... اتالادى.

امال مەن ناۋرىز. كوكتەم مەن جاڭا جىل

قازاقتىڭ جاڭا جىلىن كۇن-ءتۇن تەڭەلىسىمەن دايەكتەۋشىلەر 21-22 ناۋرىزدا دەيدى. بىراق رەسەيدەگى 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى فولكلوردا،ءتىپتى قازىرعى ادەبيەتتە دە جىل باسىنىڭ كوكتەمگە سايكەس كەلەتىنى ايتىلادى، جىرلانادى. ەشبىر تۋىندى كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىمىن بۇعان قاتىستى اڭگىمە ەتپەيدى. نەگە؟ سەبەبى، قازاقتىڭ جىل الماسىمى كوكتەم مەزگىلىنىڭ اۋىسىمەن ءبىر كەلەدى. بۇل ءداستۇر ورتاازيالىق عىلىمي-ادەبي تۋىندىلاردا ابدەن ورنىققان. بۇل دا امال/ھامال ايىنىڭ كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى استرولوگيالىق ۇدەرىس. قازاقتاعى «امال كەلدى – جىل كەلدى» دەيتىن ءتامسىل، كوكتەممەن بىرگە عانا جاڭا جىل كەلەدى دەگەن ۇعىمدى مەڭزەپ تۇر! كوكتەم كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنەن 8-9 كۇن بۇرىن كەلەدى. كۇن مەن ءتۇن كۇزدە دە تەڭەلەدى، بىراق نەگە جىل الماسپايدى؟! ماسەلە كۇن مەن ءتۇن ارباسۋىنىڭ ۋاقىتتىڭ جاڭارۋىنا قاتىسى جوقتىعىندا! بۇل ەجەلگى ديالەكتيكالىق تانىم، كۇنەك پەن تۇنەك، اق پەن قارا ارباسۋى، ۇيلەسىمى - بۇل قۇندىلىق! الايدا بۇل كوكتەمدە جاڭا جىلمەن قاباتتاسا كەلەدى. سودان جۇرت شاتاسادى.
امال ايىنىڭ ناۋرىز مەيرامىنا، جاڭا جىلعا قاتىستىلىعىن ايگىلەيتىن ادەبي جادىگەرلەر قىرۋار. كۇن مەن امال جۇلدىزىنا قاتىستى كوكتەمنىڭ كەلۋىن ورتاازيالىق اقىن رابعۇزي (ناسرەددين) «كوكتەم» ولەڭىندە بىلايشا سۋرەتتەيدى:
عالامنىڭ كۇنى كەزىكتىرىپ توقتىداعى قامالدى،
قار مەن مۇزدى ەرىتىپ، الاساپىران باستالدى.
اياز بەنەن قارعا بوككەن ەل ەدى...
قاراشى ەندى:
كۇن كەلەدى، كۇن كەلەدى!

ناۋرىز مەيرامىنىڭ مەزگىلى

ورتاازيالىق ۋاقىت ولشەۋشى ورىن ەرتەدەن بۇقار حاندىعىنداعى جۇلدىزشىلاردىڭ ەسەبىمەن «بۇقار ەسەبى» رەتىندە مويىندالعان. ويتكەنى، كوپ ۋاقىت بويى بۇقارلىق ماتەماتيكتەر مەن استرونومدار ەشكىمگە دەس بەرمەگەن. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ باستاۋ ۋاقىتىن ناقتىلاپ جوعارىدا شاكارىمۇلى اقاتتىڭ ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىردىك. بۇنى بەلگىلى اۋليە، جازۋشى، ەتنوگراف ماشكۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ بىلايشا قولدايدى: «جيىرما توعىز جاسىمدا بۇحاراي-شاريفتە عابدالاحىد حاننىڭ ناۋرىزداما تويىنىڭ سەگىز كۇن ىشىندە (ەسكىشە1-8 ناۋرىز ارالىعى – س.ە.) بولدىم...، ءدال سەگىزىنشى كۇن: «مازار شاريف» - دەسەدى، - دەپ ناۋرىز مەرەكەسى دە، اي دا بۇگىنگى 14 ناۋرىزدان باستالاتىنىن جانە رەسمي 8 كۇن جانە بەيرەسمي حالىقتىق مەيرام ءبىر ايعا سوزىلادى دەپ دەرەك بەرەدى. بۇقاردى بيلەگەن ابدوللا حان رەسمي تۇردە جاڭا جىل مەن ناۋرىز مەرەكەسىن بىرىكتىرىپ مەرەكەلەگەن! وسىلايشا بۇرىننان كەلە جاتقان تارتىستىڭ شەشىمىن ءادىل تاپقان. بۇل بالكىم، بۇرىنىراقتان كەلە جاتقان ءۇردىس بولۋى بەك مۇمكىن.
بەلگىلى فارابيتانۋشى اقجان ماشانوۆ ءوزىنىڭ «ءال-فارابي» تاريحي دەرەكتى كىتابىندا «ناۋ» سوزىنە قاتىستى بىلايشا اشىپ كورسەتەدى: «ال ايدىڭ توعىس (ايال) جۇلدىزدارىنىڭ تۋعانى مەن باتقانىن ناۋ دەپ اتايدى. دەمەك، ناۋ تۋرالى داۋ تۋادى. ول داۋ استرونومدار، ەسەپشىلەر اراسىندا اتام زامانداردان بەرى بىتپەي كەلە جاتقان داۋ. سوندىقتان ناۋ قۇرىماي، داۋ قۇرىماس دەگەن.»

ناۋرىز مەيرامىنىڭ مەزگىلى تۋراسىندا 20-عاسىردا الاشورداشىلار دا ءبىرشاما پىكىر تالاستىرعان، اقىرى جاڭا قۇرىلىپ جاتقان الاشوردا مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى رەتىندە، يدەولوگيانىڭ العىشارتى ەسەبىندە ناۋرىز مەرەكەسىن 22 ناۋرىزعا تىرەپ، الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان نۇكتە قويىپ، 1915 جىلدان باستاپ بەكيدى. بىراق بۇل ساياسي شەشىم بولاتىن، عىلىمي-ەتنوگرافيالىق ەمەس ەدى. بۇل كەزدە ەلدىڭ ءبىر بولىگىندە مەرەكە ەجەلدەن بەرى امال ايىنىڭ كەلۋىمەن بىرگە تويلاناتىن جىل باسى بولاتىن. عىلىممەن دايەكتەۋگە، زەرتتەۋگە ولاردىڭ شاماسى مەن ۋاقىتى بولمادى. وسىنى نەگىزگە العان جانە الاش يدەياسىن ءوز پايداسىنا جاراتۋ ءۇشىن بولشەۆيكتىك وردا دا وسى داتاعا توقتالدى. 1920 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ ءوزىنىڭ بۇيرىعىمەن 22 ناۋرىز بۇكىلحالىقتىق «كوكتەم مرەكەسى»، «ناۋرىز» بولىپ بەكىتىلسىن دەگەن شەشىم شىعارادى.

بىراق قازاق حالقىنان باستى قاۋىپتى بايقاعان ستاليندىك رەسەي باسشىلىعى 1926 جىلدان باستاپ بۇل مەيرامدى رەسمي مەرەكەلەۋگە تىيىم سالادى. الايدا، كوپتەگەن وڭىرلەردە بۇل مەرەكە بەيرەسمي تۇردە تويلانا بەردى. تەك قانا «ناۋرىز» اتاۋىنىڭ ورنىنا «امال»، «كورىسۋ» دەگەن كەزەكشى سوزدەر قولدانىلدى.

دايەكتى تۇردە تاعى دا زەرتتەلمەگەن كۇيى، حالىق اراسىنداعى مەرەكەلەنىپ كەلگەن ناۋرىز مەيرامىنا دەن قويىلماستان، 1991 جىلى 15 ناۋرىزدا بۇل مەيرامدى قازاق كسر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن «ناۋرىزدىڭ 22-ءسى – حالىقتىق مەرەكە «ناۋرىز مەيرامى» بولىپ جاريالاندى. بۇل بار بولعانى ت.رىسقۇلوۆ بۇيرىعىنىڭ قايتالانۋى بولاتىن.

كورىسۋ - جاڭا جىلدى قارسى الۋ عۇرپى

كورىسۋ – مەرەكە ەمەس، عۇرىپ. بۇل عۇرىپتىڭ تاريحى وتە ەجەلگى داۋىردەن باستالادى. كورىسۋ تەك قانا ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى ەمەس. اي جاڭارعاندا دا، جىل جاڭارعاندا دا تۇركىلەردىڭ وسىلايشا كورىسۋ عۇرپىمەن ءبىرىن ءبىرى قۇتتىقتاۋى اتقارۋ ەرتەدەن كەلە جاتىر. اڭىراقاي جوتاسىنداعى تاڭبالىتاستاعى ءبىر بىرىنە قۇشاقتارىن جايعان قۇدىرەتتەردىڭ سۇلباسىنا قاراعاندا ونى دا كورىسۋ عۇرپىنىڭ ەجەلگى نۇسقاسى رەتىندە مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.

اي مەن جىل جاڭارعاندا تۇركىلەردە كورىسۋ عۇرپىن اتقارۋ ەرتەدەن قالماي كەلەدى. 13-عاسىردا ءۇندىستاندا قۇرىلعان دەلي سۇلتاناتىندا مۇسىلماندىق ايدىڭ جاڭارۋ كەزىندەگى باستى عۇرىپ كورىسۋ بولعان. جۇرت قۋانىسىپ ءبىر بىرىمەن ءۇش رەت ءتوس قاعىستىرادى، سۇلتان ولارعا قازىناسىنان التىن-كۇمىستەن شاشۋ شاشادى.

1736 جىلى ابىلقاير حاننىڭ ورداسىندا بولىپ، بىرنەشە سۋرەت جىيداسىن سالىپ، تاريحىمىزعا ەلەۋلى ۇلەس قالدىرعان دج. كەستەلدىڭ ەكى ەر ادامنىڭ كورىسۋ عۇرپىن بەينەلەيتىن سۋرەتى.

مۇشەلدىك جىل جاڭارعاندا بۇكىل قازاق كورىسكەن
بۇعان ايعاقتار كوپ.اسىرەسە ادەبي تۋىندىلاردا ءجۇر.
اباي قۇنانبايۇلى ءوزىنىڭ ايگىلى «جازعىتۇرى» ولەڭىندە امال مەن كورىسۋگە قاتىستى جولدارى بار:
قىرداعى ەل ويداعى ەلمەن ارالاسىپ،
كۇلىمدەسىپ، كورىسىپ، قۇشاقتاسىپ.
شارۋا قۋعان جاستاردىڭ مويىنى بوساپ،
سىبىرلاسىپ، سىرلاسىپ، ماۋقىن باسىپ.
احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ناۋرىز – قازاقشا جىل باسى. بۇرىنعى كەزدە ءھار ەلدە ناۋرىز تۋعاندا مەيرام قىلىپ باس اسىپ، قازان-قازان كوجە ىستەپ، اۋىلدان-اۋىلعا، ۇيدەن-ۇيگە ءجۇرىپ، كارى-جاس، قاتىن-قالاش ءبارى دە ءماز بولىپ، كورىسىپ، ارالاسىپ قالۋشى ەدى. كورىسۋگە قاتىستى احمەت بايتۇرسىنۇلى دا قالام تارتقان:
كەلگەنىنشە قۇتتىقتاپ ءبىرىن-ءبىرى،
قۋانىشتا كورىسىپ كارى-جاسى.
كوڭىلى تۇگەل ادامنىڭ سەن كەلگەن سوڭ،
سامارقاننىڭ ەلجىرەپ تۇسكەن تاسى.

ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ قازاقى اتاۋلارى

ناۋرىز. ناۋرىز اتاۋىن قازاق ەشقاشان جاتىرقاعان ەمەس، ويتكەنى قازاق شەجىرەسىندە قازاقتان تۋعان ەكى ۇل: الاش پەن ناۋرىز. ناۋرىز جاستاي شەتىنەپ كەتكەن دەسەدى. دەمەك، بۇل بەكەر اڭىز ەمەس. ناۋرىز اتاۋى قازاققا تىم جاقىن دەگەن ءسوز.

ناۋرىزداما. ناۋرىزعا قاتىستى سالتانات پەن توي «ناۋرىزداما» («ناۋرىزناما» ەمەس) اتالعان... ال اباي بىلاي دەيدى: «...ول كۇندە ناۋرىز ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ، ناۋرىزداما قىلامىز دەپ، تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن.» اباي زامانىندا قازاق ناۋرىز مەيرامىن «ناۋرىزناما» ەمەس، «ناۋرىزداما» دەگەن.

بۇل تۋراسىندا ءماجھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى: «ورىسقا قاراماي تۇرعان كۇنىندە قازاقتىڭ ناۋرىزداماسىندا بولعان توي، مەرەكە قىزىعى بۇحار مەن قوقاندا دا بولماعان!» – دەسىپ سويلەيدى. قايدا اتاقتى اسقان باي بار بولسا، ناۋرىزدامانى سول بايعا قىلدىرادى ەكەن. ءۇيسىن تولە بيلەردىڭ زامانىندا ناۋرىزدامانىڭ قادىر-قۇنى استان، تويدان ىلگەرى بولادى ەكەن.»

ۇلى ءىس. قازاق حالقى ناۋرىز مەرەكەسىن «ۇلى ءىس» اتاعان; «ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى» تىركەسى وسىعان ايعاق. مۇنداعى «ۇلى ءىس» تىركەسى كەيىن بىرىگىپ «ۇلىس» سوزىنە اينالىپ كەتكەن. «ناۋرىز» بەن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى – ۇلىس كۇن» اتاۋلارى ءبىر بىرىمەن سينونيم رەتىندە قولدانىلعان. «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن بۇكىل ۇلىستىڭ تويلايتىن مەرەكەسى دەگەن ۇعىم ەمەس، «ۇلى ءىستىڭ ۇلى كۇنى» - كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەتىن كۇنىن «ۇلى ىسكە» مەڭزەپ تۇر، ايتپەسە ۇلىستىڭ باسقا دا جاپپاي تويلايتىن كەزدەرى از بولماعان.

ش.قۇدايبەردىۇلى مەن م.كوپەيۇلىنىڭ جازۋىنشا، ناۋرىز مەيرامى بۇرىنىراقتا «ۇلىس» اتالعان. شاكارىمۇلى اقات تا ءوز ەستەلىگىندە دە «ەسكى قازاقشا، ەسكى تۇرىكشە جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى – ۇلىس.» - دەيدى.
بۇعان ا.سەيدىمبەك: «ۇلىس تاڭى اتىپ قالدى، بار ەلگە حابار بەر!» دەپ، شابىنا شىبىق جۇگىرتىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى» دەگەن بايانىنداعى «ۇلىس تاڭ» تىركەسى «ۇلى ءىس تاڭى» ەكەندىگى وزىنەن ءوزى سۇرانىپ تۇر. «ۇلى ءىس تاڭ» تىركەسى ناۋرىزدا قارسى الىناتىن «باس تاڭدى» مەڭزەپ تۇر.
قازاقتاعى «ءىسىڭ وڭ بولسىن!» دەگەن تىلەك ۇلىستىڭ وڭ-تەرىسى ەمەس، ءىۆستىڭ وڭ-تەرىسى بولاتىنىن بايقاتادى. دەمەك، «ۇلىس وڭ بولسىن» ەمەس – «ۇلى ءىس وڭ بولسىن!» دەگەن تىلەك دۇرىس!

ۋىز-مەرەكە. بولات بوپايۇلى وسى اتاۋعا قاتىستى ولەڭ جولدارىن كەلتىرەدى:
ۋىز ايى تۋعاندا، كوكتەگى اي تولعاندا،
قوزى، لاقتار ماڭىراپ، قوي مەن قوزى جامىراپ،
راحاتتانىپ قالاسىڭ، ۋىزعا قارىن تويعاندا.
ۋىز ايى بولعاندا، اي قاراڭعى سولعاندا،
اق كوبەيىپ بۇل ماڭدا، قىراڭداپ ءبىر قالارسىڭ،
ۋىز ايدا ۋىز باي، ۋىزعا كەلەر قوناق ساي
ۋىز ءىشىپ قىدىرىپ، قوناق بولىپ ءجۇردىم جاي،
ۋىز ايىم كەرەمەت، قادىرىن مۇنىڭ كىم بىلەد؟..

قىسقاسى، ناۋرىز مەيرامىنىڭ ەكى سيپاتى بار: ەجەلدەن تابيعي استرونوميالىق كۇن-ءتۇن ارباسۋىنا قاتىستى ناۋرىز مەرەكەسى مەن كوكتەممەن بىرگە كەلەتىن مۇشەلدىك جىل باسىنىڭ بىرىككەن نۇسقاسى. بۇل قوس قۇبىلىستى حالقىمىز اۋەلدەن 8-9 كۇن بويى بىرىكتىرىپ مەيرامداعان. تۇركىلىك جىل باسىنىڭ بولەك داتاسى ءمانى سوڭعى عاسىردا كوزدەن تاسا بولعان.

سەرىك ەرعالي

Abai.kz