«قاڭتار» وقيعاسىنان كەيىن پرەزيدەنت ق.توقاەۆ پارلامەنت مۇشەلەرىمەن جانە بيزنەس وكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىنا، اسىرەسە «4-ءشى قاڭتار وقيعاسىنىڭ» سەبەپ-سالدارىنا توقتالا كەلىپ، حالىقتى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرا وتىرىپ، جاڭا قازاقستان قۇرۋعا ۇندەدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىندا ەلىمىز تولاعاي تابىستارعا قول جەتكىزدى. اۋەلى زامان تالابىنا ساي نارىقتىق قاتىناستارعا كوشتىك. ەكىنشى، ەل ورتالىعىن اقمولا قالاسىنا كوشىردىك. ءۇشىنشى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىن شاقىرىپ، الەمنىڭ قىرىق نەشە ەلىنە تارىداي شاشىراپ كەتكەن قانداستارىمىزدى تۇگەندەپ، ەلگە اكەلۋ مەحانيزمىن قالىپتاستىردىق. ءتورتىنشى، بارلىق كورشىلەرمەن شەكارامىزدى ايقىنداپ، كەلىسىمگە قول قويدىق.

وسى بارىستا كوشى-قون ساياساتى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى باسىمدىقتاردىڭ بىرىنە اينالىپ، بىرنەشە تاريحي ماڭىزى بار باعدارمالار قابىلداندى. العاش نارىقتىق قاتىناستار رەفورماسى باستالعاندا ەلىمىزدەن ورىس، نەمىس، ۋكرايىن، گرەك دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى ۇدەرە كوشتى. سونىمەن تاۋەلسىزدىك جاريالاعاندا 17 ميلليون بولعان حالقىمىز العاشقى ون جىلدا 14 ميلليونعا دەيىن كەمىدى. ساراپشىلار 1991-2018 جىلدار ارالىعىندا اتامەكەندەرىنە قايتقانى بار جانە جاقسى ءومىر، جايلى تۇرمىس ىزدەپ كەتكەنى بار، جيىنى 3,7 ميلليون ادام ەلىمىزدەن كوشىپ كەتكەنىن جازىپتى. سوڭعى جىلدارى قازاقستانعا كەلىۋشىلەر مەن كەتۋشىلەر سانىنىڭ تەرىس ايىرما سالدوسى جىلىنا 30 مىڭ ادامنىڭ ۇستىنە شىققان. ال 1991-2018 جىلدار ارالىعىنداعى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تابيعي جانە ميگرانتتار ەسەبىنەن جالپى ءوسىمىن سالىستىرىپ كورسەك، ەلىمىز 11%-دى قاناعات تۇتسا، تاجىكستان 68%، وزبەكستان 60% بولىپ، كوش باستاپ تۇر. ەلىمىزدىڭ ۇلان-بايتاق تەريتوررياسى الەم بويىنشا توعىزىنشى ورىندا. «بوس جاتقان جەر جاۋ ششاقىرادى» دەگەن اتا-بابا ناقىلىن ەسكە الساق، ءوزىمىز سياقتى ءبىر وداق قۇرامىندا بولعان گرۋزيا، ۋكرايناداعى جاعدايلارعا ءمان بەرسەك، ءبىز ءۇشىن ماسەلەنىڭ قانشالىق اۋىر ەكەنىن اڭعارامىز.

قازىر تەرىستىكتەگى بەس وبلىس پەن باتىستاعى ەكى وبلىستا ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قوندى باعىتتاۋ جۇمىستارى ءبىرشاما ءساتتى ءجۇرىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ پيلوتتىق جوبالارىمەن بىرگە، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ باستاماشىلدىعىمەن وڭتۇستىك قازاقستاندا ءساتتى جۇزەگە اسقان «اسار» جوباسىنىڭ تاجىريبەسى بويىنشا بىرنەشە وبلىستاردا جەر ءبولىندى. بۇل جۇمىس ارى قاراي جالعاسىپ، جەمىسىن بەرەدى دەپ سەنەمىز. وسىعان وراي ءوز ۇسىنىستارىمىزدى ورتاعا سالايىق.

1. سولتۇستىك وبلستاردىڭ جەرى كەڭ، جان سانى از. رەسەيدى ەسەپتەمەسەك، تۇتىنۋشى ماردىمسىز. ەسەسىنە سوۆەت زامانىندا ءبىرشاما ءوندىرىس وشاقتارى سوندا قالىپتاسقان. پاۆلودار وبلىسىنداعى ەكىباستۇز قالاسىنىڭ ءوزى قانشاما تەحنيكانىڭ ءتىلىن بىلەتىن، ەڭبەك كۇشىنە ءزارۋ. قوستانايداعى «سوكولوۆ-سارىباي» تاۋ-كەن بايىتۋ وندىرىستىك بىرلەستىگى، «سارارقا اۆتوپروم» جانە بولاشاقتا سالىناتىن «كاماز» زاۋىتى كاسىبي مامانعا، جۇمىس كۇشىنە مۇقتاج. سوندىقتان قانداستاردىڭ جاس وتباسىلارىن قىسقا مەرزىمدى كۋرستان وتكىزىپ، وسىلاي بەيىمدەۋ كەرەك.

2. تەرىستىك وبلىستاردا كاسىبي ماماندىققا باۋليتىن كوللەدجدەر كوبىرەك اشىلسا، سونىمەن بىرگە، رەسەيدەگى جوعارى ءبىلىم ورىندارىمەن بىرلەسىپ، مەحانيك، دانەكەرشى سىندى قولدانبالى عىلىمدار ماماندارىن گرانتپەن وقىتۋ باعدارلاماسى قولعا الىنسا...

3. شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلەر ءۇشىن الماتى، نۇر-سۇلتان، شىمكەنت سياقتى ميلليون جۇرتى بار مەگاقالالار مەن الماتى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سىندى حالقى تىعىز ورنالاسقان وڭىرلەر ءۇشىن سولتۇستىك وبلىستار قىزىقتىرمايدى. نارىق وتە كىشكەنە. ولاردىڭ قىزىعۋى مەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن سالىقتان جەڭىلدىكتەر قاراستىرۋ كەرەك. ەگەر كوشىپ بارىپ، كاسىپورىن اشسا، 3-5 جىل ارالىعىندا تابىس سالىعى مەن قوسىمشا قۇن سالىعىنان بوساتۋ كەرەك.

4. قازاقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى – مالشارۋاشىلىعى. قازاقتىڭ جەرى دە مال وسىرىۋگە قولايلى، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاجىريبەمىزدە بار. سوندىقتان رەسەي نارىعىن بەتكە ۇستاي وتىرىپ، قانداستارىمىزدىڭ جەر-سۋعا، جايىلىمعا دەگەن مۇقتاجدىعىن شەشسەك، وسى سالاعا باعىتتالعان كرەديتتەرگە قول جەتىمدى بولسا، ارعى جاعىن وزدەرى مەڭگەرىپ كەتەر ەدى.

5. ادام ءوسىپ-ونگەن جەرىنىڭ تابيعاتىنا قاراي قالىپتاسادى. سودان كەيىن جاڭا ورتاعا پسيحولوگيالىق، فيزيكالىق جاقتان ۇيلەسىپ كەتۋى وتە قيىن. سوندىقتان يران، تۇركىمەن، وزبەكستان، تاجىكستان، اۋعانستاننان كەلگەن قانداستاردى شىمكەنت قالاسى، تۇركىستان وبلىسى جانە بولاشاق تۋريزم ورتالىعىنا اينالاتىن ماڭعىستاۋ وبلىسىنا قاراي باعىتتاسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ال موڭعوليا، رەسەي، قىرعىزستان كەلگەن قانداستار الماتى وبلىسى جانە سولتۇستىك، ورتالىق وبلىستارعا تەز جەرسىنىپ كەتەدى.

قانداستار ىشىندە تاعدىرى  قيىن، مەنتاليتەتى وزگەشە، پروبلەماسى دا كوپ بولىپ تۇراتىن، كومەككە ەڭ ءزارۋ توبى قىتايدا تۇراتىن نەمەسە سول ەلدەن كەلەتىن قانداستارىمىز. ولار سولتۇستىك شىڭجاڭنىڭ ىلە قازاق وبىلىسىندا (ىلە، التاي، تارباعاتاي ايماقتار)，سانجى دۋڭگەن وبلىسىندا، قۋمىل ايماعىندا، بۋراتالا موڭعول اۆتونوميالى وبلىسىندا، ءۇرىمشى قالاسىندا جانە گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي اۆتونوميالى اۋدانىندا ءومىر سۇرەدى. التاي. تارباعاتاي قازاقتارى ەلىمىزدىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى مايقاپشاعاي، باقتى كەدەن وتكەلدەرىمەن شەكارالاسسا، ىلە قازاقتارى ەلىمىزدىڭ قورعاس، قالجات كەدەن وتكەلدەرىمەن تۇيىلىسەدى، بۋراتالا موڭعول وبلىسىنداعى ءبىر قالا، ەكى اۋدانعا ىرگە تەپكەن قانداستارىمىزدى دوستىق كەدەن بەكەتى جالعاپ تۇر، قانداستاردىڭ تۋىپ-وسكەن جەرلەرى اتالعان كەدەن بەكەتىنىڭ اينالاسىنداعى جەرلەردەن كوپ پارىقتى ەمەس. بولاشاق كوشى-قوننىڭ تىزگىنىن ۇستاپ، باعىتىن بەلگىلەيتىن ازاماتتار وسى فاكتورلارعا كوبىرەك كوڭىل بولسە دەيمىز.

قازىر قوعامدىق ورتا مەن الەۋمەتتىك جەلىدە ورتاعا قويىلىپ، تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان سەمەي قالاسىنا رەسپۋبليكالىق مارتەبە بەرۋ ماسەلەسى تولىقتاي ىسكە اسىپ جاتسا، قانداستارىمىزدى وسى وڭىرگە تارتساق، شەكارالىق ءوڭىر تولىعىپ، الاش قالاسىنىڭ بيۋدجەتىنە قان جۇگىرىپ، شەكارا ساۋداسى قىزار ەدى. ىلەدەن كەلگەن قانداستار قازىردىڭ وزىندە الماتى وبلىسىنىڭ شىعىس، وڭتۇستىك قاپتالىنا ىرگە تەۋىپ، ۇيعىر تۋىسقاندار تىعىز قونىستانعان وڭىرگە كىرىگىپ جاتىر. بولاشاقتا الاكولدىڭ تۋريستىك الەۋەتىن ارتتىرىپ، جەتىسۋدى اتى-زاتىنا ساي كوكونىس، جەمىس-جيدەك بازاسىنا اينالدىرامىز دەسەك، وسى باعىتتان كەلەتىن كوشتىڭ پوتەنتسيالىنا كوبىرەك ءمان بەرگەنىمىز ابزال.

جالپى قازاق كوشى ستراتەگيالىق ماڭىزى بار، ۇلتتىق تۇتاستانۋ ۇدەرىسىندە بالاماسى جوق قۇبىلىس بولىپ تابىلادى. ىزدەنىس بارىسىندا ىركىلىستەر بولۋى مۇمكىن، بىراق، ماڭىزىن، ومىرشەڭدىگىن جويمايدى. ىشكى-سىرتقى سەبەپتەرگە بايلانىستى مۇددەلى توپتار ويىنعا ارالاسىپ، قايشىلىقتار شيلەنىسكەن كەزدە قارقىنى باسەڭدەۋى مۇمكىن. بىراق، توقتاپ قالمايدى. وسى وتىز جىلدىق تاجريبەمىز بەن تابىسىمىز سونى دالەلدەپ وتىر. ارقاشان شەشىۋشى ساتتەردە نەمەسە جولىمىز تۇيىقتالىپ جابىلعاندا، حالىق پەن بيلىك ۇندەستىك تاۋىپ، جاڭا شىعار جول ىزدەيدى. ول - زاماننىڭ تالابى، ءيسى قازاقتىڭ مۇددەسى!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz