قاجىعۇمار شابدانۇلى. حيكمەتتى قارا قۇيىن (جالعاسى)
ءتورتىنشى ءبولىم
حيكمەتتى قارا قۇيىن
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
كەسىممەن جازالانعان لاۋگايلارمەن قوساقتالىپ، مىلتىقپەن قورشالىپ ىستەپ جازدى وتكىزدىم. بيىكتەگى اۆتوماتتان ايقايلاپ رۇقسات سۇراپ، قوساعىمداعى لاۋگايدىڭ ارت جاعىنا عانا دارەتتەنەمىن دە، ماسەلەنى اپ-امان شەشكەندىگىمدى تاعى دا ايقايلاپ مالىمدەي تۇرەگەلەمىن. دارەتتە نە «تۋعانىما» دەيىن مالىمدەگەندەي ادالدىقپەن ىستەپ كۇزدى وتكىزسەم دە قايتۋ ماسەلەمنىڭ نە بولعاندىعىنان جاۋاپ شىقپادى. ون مىڭ لاۋگاي جيىلعان بۇل مايداننىڭ باسشىلارى ءتىپتى ءنان ەكەن. ىشتەڭە بىلمەيتىنسىپ جاۋاپ بەرمەي تالايى ءوتتى. مەن تۇرعان سۋ قۇرىلىسى اتىرەتىنە، لاۋگايلار ماقتاپ جۇرەتىن، مايدان شتابىنىڭ ءبىر ۇيعىر كادرى كەلگەنىن ەستىپ جۇگىرىپ، سوعان بارىپ شاعىندىم. مەنىڭ ىسىمنەن حابارى بار سياقتى.
- بىلەمىز، بىراق قازىر بۇكىل قوعامدا سوتسياليستىك تاربيە جۇرگىزىلىپ جاتىر،- دەپ ءتۇيىلدى ول. - بۇل ناۋقان ۋاقىتىندا قالپاق الۋدىڭ نۇسقاۋى جوق!
- مەنىڭ قالپاعىم جوق، قالپاعى جوق ادامدى جازالاۋ ورنىندا ۇستاپ تۇراتىن پرينتسيپ تە جوق قوي، وسىنى جازىپ قانا بۇرىنعى ورنىما قايتارىپ بەرىڭىزدەر!
ءتورتىنشى ءبولىم
حيكمەتتى قارا قۇيىن
ءى
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
كەسىممەن جازالانعان لاۋگايلارمەن قوساقتالىپ، مىلتىقپەن قورشالىپ ىستەپ جازدى وتكىزدىم. بيىكتەگى اۆتوماتتان ايقايلاپ رۇقسات سۇراپ، قوساعىمداعى لاۋگايدىڭ ارت جاعىنا عانا دارەتتەنەمىن دە، ماسەلەنى اپ-امان شەشكەندىگىمدى تاعى دا ايقايلاپ مالىمدەي تۇرەگەلەمىن. دارەتتە نە «تۋعانىما» دەيىن مالىمدەگەندەي ادالدىقپەن ىستەپ كۇزدى وتكىزسەم دە قايتۋ ماسەلەمنىڭ نە بولعاندىعىنان جاۋاپ شىقپادى. ون مىڭ لاۋگاي جيىلعان بۇل مايداننىڭ باسشىلارى ءتىپتى ءنان ەكەن. ىشتەڭە بىلمەيتىنسىپ جاۋاپ بەرمەي تالايى ءوتتى. مەن تۇرعان سۋ قۇرىلىسى اتىرەتىنە، لاۋگايلار ماقتاپ جۇرەتىن، مايدان شتابىنىڭ ءبىر ۇيعىر كادرى كەلگەنىن ەستىپ جۇگىرىپ، سوعان بارىپ شاعىندىم. مەنىڭ ىسىمنەن حابارى بار سياقتى.
- بىلەمىز، بىراق قازىر بۇكىل قوعامدا سوتسياليستىك تاربيە جۇرگىزىلىپ جاتىر،- دەپ ءتۇيىلدى ول. - بۇل ناۋقان ۋاقىتىندا قالپاق الۋدىڭ نۇسقاۋى جوق!
- مەنىڭ قالپاعىم جوق، قالپاعى جوق ادامدى جازالاۋ ورنىندا ۇستاپ تۇراتىن پرينتسيپ تە جوق قوي، وسىنى جازىپ قانا بۇرىنعى ورنىما قايتارىپ بەرىڭىزدەر!
- سوتسياليستىك تاربيە دەگەننىڭ نە ەكەندىگىن تۇسىنەمىسىڭ ءوزىڭ!- دەپ، مەنىڭ «ناداندىعىما» قىنجىلدى جەز تۇيمەلى كادر. - بۇل، سوتسياليزم مەن كاپيتاليزمنىڭ پارقىن ايىرىپ، تاپ جاۋلارىنا پرولەتاريات دەكتاتۋراسىن جۇرگىزەتىن ناۋقان. قيانات، ۇرلىق، كوپ ءىشىپ، كوپ جەۋ ماسەلەلەرىن انىقتايدى!... كەدەيلەر مەن تومەن ورتا شارۋانىڭ بىرلەسكەن قوسىنىن قۇرىپ، تاپتىق كۇرەستى بارلىق ءىستىڭ ارقاۋى ەتەدى. ءسويتىپ، تاپتىق كۇرەستىڭ قاقپاعىن اشادى... ءدال قازىر قايتىپ بارساڭ، الدىمەن سەن كورەسىڭ كورگىلىكتى!..
- تاپتىق كۇرەستىڭ قاقپاعى «ەندى اشىلسا» ءتىپتى جاقسى. كورگىلىكتى ەندى مەن ەمەس، تاپتىق جاۋلار كورەدى!- دەپ وسى تۇسىنىگىنە قاساقانا جارماسا ءتۇستىم. - ول قاقپاقتى بۋرجۋازيا جالپاق قۇيرىعىمەن باسىپ وتىرعانىن پارتيامىز انىق بىلگەن بولسا... مەنىڭ بارلىق تىلەپ جۇرگەنىم وسى ەدى، كوجاڭ[1]! وبالىما قالماي، ءدال وسى كەزەڭدە قويا بەرىڭىزدەرشى، وسى ناۋقانعا قاتىناسىپ، بار مۇڭىمدى ايتىپ الايىن!... كەدەي ىزدەسە ەڭ كەدەيى دە، ادال ىزدەسە، وسى قوعامنىڭ ەڭ ادالى دا مەن ەدىم. دەكتاتۋرا استىندا پومەششيكتەر مەن بۋرجۋازيانىڭ جالاسىمەن عانا تۇسكەنمىن. «پالە-جالانىڭ بارىنەن پارتيا قۇتقارىپ»، قالپاعىمدى 64-ءشى جىلى الدى. قويا بەرسەڭىزدەر سوتسياليزم ءۇشىن ەڭ پايدالى قىزمەت ىستەپ بەرە الامىن!
كادر كۇلىپ جىبەردى بۇل سوزىمە.
- سەن اتاعى بار وڭشىلسىڭ، ءدال قازىرگى كەزەڭدە وسى مايدانعا امان-ەسەن كەلىپ العانىڭا عانا قۋان!- دەپ تاعى كۇلىپ الىپ، تىجىرىنا سويلەدى. - قوعامنان مۇلدە ارتتا قالىپسىڭ!... ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى، جەر رەفورماسىنداعى بەلسەندى قىزمەت كورسەتىپ جۋاپتى كادر دارەجەسىنە كوتەرىلگەندەردىڭ قازىر قىزمەتتەن تۇگەل توقتاتىلىپ، سوتسياليستىك تاربيەنىڭ كۇرەس نىساناسىنا اينالعانىن بىلەمىسىڭ؟... ولارمەن سالىستىرعاندا سەن كىم؟... وڭشى، جەرلىك ۇلتشىل اتالىپ قالعان سەندەر قازىر ەڭ الدىڭعى كۇرەس وبەكتىسىڭدەر!
- مەن ەندى وڭشى ەمەسپىن، دەلومدى كورگەن كادر ماعان مۇنى قايتالاپ ايتپايدى. ال، ازاتتىقتىڭ العاشقى كەزەڭىندە پارتيا قاتارىنا تارتىلىپ، لاۋازىمعا يە بولعانداردىڭ كوبى الدامشىلىقپەن كىرىپ العان ورايشىلدار بولاتىن. قازىرگى كورىلىپ جاتقان قيانات، ۇرلىق، سىراپشىلدىق سولاردىڭ قىلمىستارى ەكەندىگىندە ءسوز جوق. سوتسياليستىك تاربيەنىڭ بۇل قىزمەتى دە مەنى قۋانتاتىن يگىلىكتى قىزمەت!...
- سەندەر، شىرىگەن جۇمىرتقاسىڭدار!... قازىر اۋىزدان نە شىقسا دا باسپەن جاۋاپ بەرەتىن ۋاقىت، ءبىلىپ قوي!
- بىلەمىن، مەن دە وزىمە سەنىپ سويلەپ تۇرمىن. اقيقي سوتسياليزمگە مەن ەشقاشان شىرىگەن جۇمىرتقا بولا المايمىن! قاتە سويلەسەم باسىم مىنە، داپ-دايىن تۇر! تەزىرەك قايتىپ، سوتسياليستىك تاربيەگە قاتىناسۋى ما، بارلىق ماسەلەنى اشىپ تاستاۋىما رۇقسات ەتىڭىزدەر!
- قوعامدا سوعىس دايىندىعىنىڭ ءجۇرىلىپ جاتقانىن تۇسىنەمىسىڭ؟... سوعىس دەگەنىڭ سويلەسۋ-داۋلاسۋ ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنەمىسىڭ؟
- مۇنداي ىستەرىڭىز بولسا دا ءتۇسىندىرۋ مىندەتتەرىڭىز بار. مۇنداي سوعىسقا مەنىڭ تيتتەي دە ىلىكتەستىگىم جوق. سوندىقتان داۋلاساتىن حاقىم بار!... قازىر مەن قالپاقتان، جالادان قۇتىلعان سوڭ لاۋگايعا قوسىلعان سەبەبىمدى ءتىپتى دە تۇسىنبەيمىن. بۇل جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا جوق!
- سەنىڭ بۇل احۋالىڭدى شىندىعىندا ءبىز دە تۇسىنبەيمىز،- دەپ كەكسە كادر قايتا جۇمسارا قالدى. - سۇراستىرىپ جاتىرمىز. بىراق، جوعارىدان قايتارۋ بۇيرىعى كەلمەي جاتىر. قازىرشە تىپ-تىنىش قانا ىستەپ تۇر!- دەدى دە، تۇسىنىك بەرۋ ورنىنا قولىنداعى گازەتتى بەرىپ قايتاردى.
بۇل گازەتتە سوتسياليستىك تاربيە قىزمەتىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان مىندەتتەرىنەن سىرت مەن ەستىمەگەن قىزمەتتەردەن «جەر استى ۇڭگىرلەرىن تەرەڭ قازۋ»، «سۋ قويمالارىن جاساۋ»، «ءۇشتى كوتەرە بەرۋ» دەيتىن سوزدەر عانا بار ەكەن. سىرلاستار ارا سىبىرلاسىپ تالقىلاي كەلە «جەر استى ۇڭگىرلەرىن تەرەڭ قازۋ» دەگەنى، سوعىس دايىندىعى، ياعني، وزدەرىنىڭ تىعىلاتىن ۇڭگىرلەرى ەكەندىگىن ايقىن تۇسىندىك. «سۋ قويمالارىن جاساۋ» دەگەنى - جەردى كوتەرەگە بەرۋ، ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارىن كوتەرەگە بەرۋ، مال مەن جايىلىمدى كوتەرەگە بەرۋ دەپ، قوعامنان جاڭا كەلگەن ءبىر لاۋگاي ۇقتىرسا دا مۇنىڭ كىمنەن، قالاي شىققانىن تۇسىنە المادىق. ويتكەنى، بۇل كوتەرەگە بەرۋلەر «ءۇش قىزىل تۋدى»، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە حالىق كوممۋناسى مەن زور سەكىرىپ ىلگەرلەۋدى كەرەكسىز ەتەتىن، قاراما-قارسى شارا. ءوندىرىستى قالپىنا كەلتىرىپ، اپاتتاردان قۇتىلۋعا ءتيىمدى شارا بولعانىمەن مۇنى ماۋزىدۇڭ قابىلدار ما!... ىشكەرىلەپ تالقىلاۋدى دا توقتاتا سالدىق ءسويتىپ. «ءۇش قىزىل تۋعا» شەك كەلتىرۋ، بۇل شاقتا مۇسىلمانداردىڭ قۇرانعا-يمانعا شەك كەلتىرسە، كاپىر قاۋىمىندا كەتەدى دەيتىندەي ەڭ قورقىنىشتى كەرى توڭكەرىسكە جاتاتىن سوزگە اينالعان. بۇل كوتەرەگە بەرۋلەر، قالاي دا قازىرگى «وڭشىل ءوپپورتونيزمشى» اتالاتىن سانالى كوممۋنيستەردىڭ ءىسى دەپ ىشىمىزدە عانا ساقتادىق. بۇلاردىڭ ورتالىق كوميتەتتە جاسىرىنىپ قالىپ، ساياسات بەلگىلەۋگە قاتىناسىپ وتىرعاندارى ءالى دە نەداۋىر سانعا يە سياقتى. مۇنىمەن سوتسياليستىك تاربيە قىزمەتىنىڭ دە بايانسىز-تياناقسىز توقتاپ قالىپ، تاعى ءبىر الاساپىران اۋىر تەرگەۋگە قالدىراتىندىعىن مولشەرلەگەندەيمىز. ويتەتىنى، بۇل ناۋقان قىزمەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ءوزارا قايشىلىق اشىق كورىنىپ تۇر. ورتالىق كوميتەتتەگى اسكەري زورلىق كۇش پەن سانالى ساياسي كۇش يىق تىرەسە قالعانداي. مۇندايدا ءوز بوگەتىنە ءمۇيىز شايقاماي قارا كۇشى قويار ما!... وسى كوتەرەگە بەرۋلەر ارقىلى كوممۋنالارداعى تاجال تايقازاندارىن شاقىرىپ قويار ما ەكەن؟
وسىنداي قايشىلىقتاردى ويلاپ جاتىپ، كوزىم تاڭعا جاقىن ارەڭ ءىلىنىپ ەدى. ءبىر جاعىمدا قاتار جاتقان ىسقاق اتتى قىزاي شال «استاعىپراللاسىن» كۇڭىرەنە شۇبىرتىپ كوتەرىلىپ وياتىپ جىبەردى.
- ۇيىقتاڭىز ىسقا، ءالى ەرتە!- دەدىم. سىرتتاعى كۇشتى شىراق جارىعىنان ۇزىن قىزعىلت ساقالى مەن كوزىن جاۋىپ تۇراتىن ەرەكشە مول قاسىنىڭ دىرىلدەپ تۇرعانىنا كوزىم ءتۇستى. ۇڭىلە قارادىم. - نە بولدى، تۇسىڭىزدەن شوشىدىڭىز با؟
- وياتىپ قويدىم با بيعاش، ۇيىقتا، ۇيىقتا، كەيىن ەستىرسىڭ، ۇيىقتاپ ال! - قامقور قارت، اشىلىپ قالعان كورپەمدى تۇزەپ جاۋىپ، قىمتاي سالا تۇرەگەلدى دە سىرتقا شىعىپ كەتتى. مەن قايتا ۇيىقتاپ قالىپپىن. دالاداعى جۋان توراڭعىعا اسىلعان جارتىكەش قازان لوممەن ۇرىلعاندا ىرشىپ تۇردىم. تۇرۋ قوڭىراۋى ەدى بۇل. ۇيقىدان تۇرۋ مەن ەڭبەككە شىعۋدىڭ اراسىندا بەلگىلەنگەن مۇددەت جوق ەدى. كيىمىمدى اپىل-قۇپىل كيە سالا سىرتقا شىقتىم. كۇز سوڭىنىڭ ەلەڭ-الاڭداعى سۋىعى بەت قاريدى. ەكەۋىمىز سۇيرەيتىن قول اربانى ىسقاق شال جىڭعىل قورشاۋ قاقپاسىنىڭ الدىنا اپارىپ، اتىرەت تۇگەندەۋىنە تىزىلە قالعان ەكەن. ارتىنا بارىپ تۇرا قالىپ جوقتامادان ءوتتىم دە اربانى مەن الىپ سۇيرەدىم.
قالىڭ جىڭعىل قورشاۋدىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ سىرتىنداعى ءتورت مۇنارا ۇستىندە قۇرۋلى ءتورت پۋلەموت استىنان شىققان سوڭ عانا سويلەسە الاتىنبىز. ۇزىننان ۇزاق تىزبەكتى ايدايتىن اسكەرلەر، سىرتقا شىققان سوڭ بىزدەن الىستاپ، وقشاۋ جۇرەتىن. ىسقاق شال بۇگىنگى شوشىتقان ءتۇسىن سوندا عانا سويلەدى.
- اۋىلدارى جايلاۋعا شىققان شاق ەكەن. وسى مايداننان قايتىپتى. وزىنە تانىس اسۋلاردان نە ءتۇرلى ماشاقات قيىنشىلىقپەن جاياۋ اسىپ، اۋىلى ەندى كورىنگەندە ءبىر ءتۇرلى تۇتەك قاراڭعىلىق توڭىرەگىن قورشاي قالىپتى. بايقاسا بۇلت ەمەس، ءتۇن تۇنەگى دە ەمەس، قاپ-قارا قويۋ شاڭ ءۇيرىلىپ كوتەرىلىپ، كۇن ءجۇزىن قاپتاي باستاپتى. «ياپىراي، ءبىزدىڭ تاۋلاردا مۇنداي توزاتىن توپىراق جوق ەدى عوي، قايدان كەلە قالدى؟» دەگەنىنشە قارا قۇيىن كيىز ۇيلەرىن جۇلمالاپ كوتەرە جونەلىپتى. كەنجە قىزى ۇشىپ بارا جاتقان ۇيدەن شىعا جۇگىرىپ، اكەسىنىڭ ەرتتەۋلى اتىنا مىنە شاۋىپتى وزىنە قاراي. «اكە، اكە، بۇق-بۇق! جاتا تۇر سول جەردە، مىناۋ تاجال قۇيىن!» دەي سالا عايىپ بولىپتى. سۇراپىل قارا قۇيىن قىزىن عانا ەمەس، بۇكىل جايلاۋدى جۇتىپ الا قويعانداي، دۇلەي قاراڭعىلىعىمەن ەشنارسە كورسەتپەي تاستاپتى. ىسقاقتىڭ ءوزى دە تۇنشىعىپ، ءبىر شۇقاناققا ەتپەتتەي قۇلاعان ەكەن. «ءبىز قۇيىن ەمەس، ماڭگى سوعاتىن داۋىلمىز!»، «ءبىز، بۇرىندى-سوڭدى كورىلمەگەن كيەلى داۋىلمىز!» دەسىپ ساق-ساق كۇلىپ، تۇس-تۇسىنان ۇيرىلگەن قۇيىن قۇتىرا جۇلمالاپتى. «قۇرىدىق، قۇرىدىق!... قىرىلدىق!» دەسىپ شۋ كوتەرىپتى توڭىرەك. سول شۋىل ىشىنەن بالا-شاعاسىنىڭ ايانىشتى داۋىسى انىق ەستىلگەندە ىرشىپ تۇرەگەلگەن ىسقاق قايتا قۇلاپتى!...
وسى ءتۇستى ەكىنشى رەت كورىپ، تاعى دا شوشىپ ويانعان سوڭ قايتادان ۇيىقتاي الماپتى. سويلەپ بولىپ، جالتاق-جالتاق قاراي بەردى ماعان. جورۋ سۇراعانداي. وقىماسا دا سەزىمى اسا سەرگەك شالدىڭ كوپ ادامعا بىتپەيتىن وسكەلەڭ قاسى مەن ۇزىن ساقالى تۇسىندە كورگەن سول قۇيىننان ءالى دە ۇيتقىپ كەلە جاتقانداي تۋتالاقاي، ارىق سارعىش ءجۇزى سۇرلانىپ العان.
ادام بىتكەنگە مەيىرىمدى، قولىندا بارىمەن قورمالدىق ىستەپ، ءوزى اش قالسا دا باسقانى قۇتقارعىسى كەلىپ تۇراتىن وسى اياۋلى قارتقا مەن دە ايانىشپەن قاراي بەردىم. مىنا قورقىنىشتى تۇسىنەن قوبالجىتپاي، سەندىرىپ، سەزىمىن الديلەيتىندەي جاقسى جورۋ تاپقىم كەلەدى. ءوز تاجىريبەسى بويىنشا جورىسام، سيرەك كورىنەتىن سۇمدىق ءتۇس ەكەندىگى انىق. تىنشتاندىرارلىق ءپاتۋا تابا الماي كوپ ويلانىپ قالدىم.
زور سۋ قويماسىن جاساۋعا ەكى اپتادان بەرى الىستان سورسىز توپىراق تاسىپ، قاس جاساپ جاتقانبىز. اربامىزعا باسقالارمەن تالاسا-تارتىسا توپىراق باستىق. توپەلەپ ۇرىپ توبەدەي ۇيمە ەتىپ باسپاساق، ايداۋشىمىز جۇرگىزبەيدى. ءتىزىلىپ جۇرەتىن كوپ اربانى توقتاتىپ قويىپ پالەگە قاماۋ ءۇشىن تىلەگەنىنشە تيەدىك تە، ەكەۋىمىز قوسارلانا جەگىلىپ، سۇيرەي جونەلدىك. مەنەن ءالى دە جاۋاپ شىقپاعان سوڭ قوسارىمداعى قارت ءتىپتى جۇدەدى. سالالى قاسى كوزىن مۇلدە جاۋىپ الىپتى. مەنى ويلاتۋ ءۇشىن مىقشيا سۇيرەپ، ارباداعى ءزىلدى ماعان تۇسىرمەۋگە تىرىسىپ كەلەدى. موينىنداعى ارقاننان تامىرلارى ادىرايىپ، اتىلىپ شىعۋعا اينالعانداي. ءدال قازىر بالا-شاعاسىنىڭ اماندىعى جونىنەن داتكە قۋات جاۋاپ تابۋ ءۇشىن وسى ءزال اربانى سۇيرەۋدەن موينى ءۇزىلىپ كەتسە دە دايىن سياقتى. جانىم اشىپ بارادى. بۇل قينالىستان قارتتى قازىرگى عىلىمنىڭ ءتۇس كورۋ جونىندەگى شەشىمى بويىنشا ازات ەتە تۇرعىم كەلدى.
- ورگە شىعاردا بولماسا، ءسىز كۇشەمەڭىز، ىسقا!... بۇل كورگەن تۇسىڭىزدە شوشىنارلىق ءتۇس ەمەس ەكەن، جورۋىن تاپتىم!- دەگەنىمدە جادىراپ، ۇمىتتەنە قارادى ماعان. اربانى وردەن-ورگە ۇزاق سۇيرەپ اكەلىپ، كەشەگى ۇيىلگەن توپىراقتىڭ ۇستىنە شىعارىپ توڭكەردىك. كوزىمىزگە قۇيىلعان اششى تەردى ءسۇرتىپ، بوس اربانى قايتا سۇيرەي جونەلگەندە عانا سوزگە كەلدىم. سۇراۋ قويدىم قارتقا.
- كەشەگى گازەتتى وقىپ تالقىلاعانىمىزدا نە تۇسىنىك الىپ ەدىڭىز؟
- اپاتتار «ەندى ءتىپتى ەرەگەسىپ، قان جاۋدىرار ما ەكەن» دەگەندەرىڭ ماعان قايعى ءتۇسىرىپ ەدى. ۇيىقتاۋعا جاتقانىمدا سول قايعى قايتا شىرماپ، اۋناقشىپ جاتىپ ارەڭ ۇيىقتاعانمىن.
- مىنە سول قايعىڭىز، ۇيىقتاعانىڭىزدا ءتۇس بولىپ كورىنگەن! ءتۇس، وڭىڭىزدە ويلاعانىڭىزدى ءتىپتى ءوسىرىپ بەينەلەپ كورسەتەدى. مۇنداي ساندىراق ءتۇستى ءوز تاجىريبەڭىزدەن دە كوپ كورگەن شىعارسىز؟
- مۇنىڭ راس. بىراق، انىق ءتۇس پەن تانىق ءتۇستىڭ پارقىن دا ءبىلۋشى ەدىم. وسىنداي انىق كورگەن ءتۇسىم جازباي كەلۋشى ەدى. تۇسكەر بولاتىنمىن. مىنا سۇمدىق ەكى رەتىندە دە انىق كورىنىپ، ءوزىمدى الجاستىرىپ جىبەرە جازدادى: بالا-شاعام ءبىر جاقتا، ءوزىم ءبىر جاقتا توزىپ، ماڭگى كورىسە الماي جوعالارما ەكەنبىز دەپ شوشىپ قالدىم، بيعاش!... توسا تۇر! وسى تۇسىمدە سول سۇمدىقتىڭ دالەلى دە كورىنگەندەي بولدى. «ءبىز قۇيىن ەمەس ۇزىلمەي، ماڭگى سوعاتىن داۋىلمىز، كيەلى داۋىلمىز» دەدى عوي قۇيىننىڭ ءوزى!...
- ءبىزدىڭ كەشەگى گازەتتەن حاۋىپتەنگەن قۇيىنىمىز، ءبىر اۋىل ەمەس، ءبىر ايماق ەمەس، بۇكىل قوعامعا كەلەتىن ءحاۋىپ ەدى عوي. ءسىز سوندا ءوز اۋىلىڭىز جونىندە كوبىرەك حاۋىپتەنگەنسىز دە، تۇسىڭىزدە بار پالەنى ءوز اۋىلىڭىزدىڭ ۇستىنەن عانا كورگەنسىز. كەڭ توسكەيدەگى ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاپ جاتقان مومىن اۋلىڭىزدا بۇل قۇيىننىڭ جەكە ويراندايتىن ەشتەڭەسى جوق. ال، ءسىز وڭىڭىزدە كورىپ جۇرگەن ناۋقانداردىڭ «داۋىلمىز، ۇزدىكسىز توڭكەرىس جۇرگىزەمىز، ءبىزدى توقاتاتىن ەشقانداي كۇش جوق، كيەلى داۋىلمىز» دەمەي كەلگەنى بار ما ەدى. ماۋزىدۇڭ: «سوتسياليزم داۋىرىندە ۇزدىكسىز توڭكەرىس جۇرگىزىلەدى» دەگەننەن بەرى لەكتسيالاردىڭ بارلىعى وسىلاي ەمەس پە!... قۇيىنبىز، الاتىنىمىزدى قازىر عانا الىپ وتە شىعامىز دەپ كەلگەن ءبىرى بار ما!... سانا-سەزىمىڭىزگە سولاي «ۇزدىكسىز» بولىپ سىڭگەن قاراناۋقاندار، قيالىڭىزدى ءحاۋىپ جەڭگەن كۇنى تۇسىڭىزگە شەتسىز-شەكسىز قارا قۇيىن كورىنبەس پە!... ال ەندى ءوز تاجىريبەڭىز بويىنشا «ايقىن ءتۇس» رەتىندە جورىعاندا دا بۇل ونشالىقتى جامان ءتۇس ەمەس. سول قۇيىننىڭ ءسىزدى ءوز جايلاۋىڭىزداعى شۇڭقىردان جۇلىپ اكەتە الماعانىنا قۋانىڭىز! تۇستە كورىنگەن ءوزىڭىز، ءوز ءۇيىڭىز بولادى. بالاڭىزدىڭ «اكە-اكە، بۇق-بۇق» دەگەنى، اۋلىڭىزدىڭ دا بۇققان كۇيى امان قالاتىندىعىن حابارلاعانى. بۇل تۇستەن ەرەكشە حاۋىپتەنەتىن دالەلىڭىز جوق!
از ۋاقىت ويلانا قالعان ىسقاق سەرپىلە كۇلدى.
- ءاي ەندى سەندىردىڭ-اۋ بيعاش! كوكەيىمە وسى ەكىنشى رەت ايتقان تۇسىنىگىڭنىڭ ءبارى قوندى، كوپ جاسا!... جىندى دەگەن جىندى، قۇيىن دەگەن - قۇيىن عوي باياعى، ءپاتۋا بارما، بارىندە دە ماڭگىلىكپىز دەپ ءتونىپ كەلە ماڭگىرىپ قالىپ جاتپاي ما!- دەگەنىندە بورباستا سۇيرەپ جۇرگەن زىلدەي اربامىز جەڭىلدەي سالا بەردى.
ايلاناسى وتىز شاقىرىم كەلەتىن وسى سۋ قويماسىنىڭ جۇمىسىندا السىرەپ بارىپ ارباعا جانشىلىپ، تالاي ادام ءولدى. جاڭا جىل باستالعان شاقتا مەنىڭ جىلىكتەرىم 62-ءشى جىلداعىداي قايتا ءشيديىپ، سىڭىرلەرىم عانا قالىپ ەدى. قۇيرىعىم قايتا ۇڭىرەيىپ، شوشىتا باستادى. ەندى قايتا ءىسىتىپ، ءوزىم سۇيرەگەن ارباعا ءوزىمدى جانىشتىرماق قوي!..
قاسىمداعى قارتىم تالتاڭداپ ارباعا ىلەسە الماي قالدى. انا جىلعى وزىمشە ءىسىپ، ۋماسى پۇتىنا سيماي بارا جاتقانىن مولشەرلەسەم دە نامىسكەر قارت ايتپايدى. كادرلارعا مەن بىرنەشە مالىمدەپ دوحتىرعا جىبەرتە الماي قويدىم. ال، بالا-شاعاسىنان اندا-ساندا كەلەتىن مايىن كوپ كوتەرەمگە قالاقتاپ تاسىپ، لەزدە تاۋىساتىن ءوزى دە ءبىر «جومارت» شال بولدى.
لاۋگايلار اراسىنداعى قالپاقسىزدارمەن كەسىمدى مۇددەتى بىتكەندەردىڭ تالابى كۇشەيگەندىكتەن جاڭا جىلدىڭ يانۆارى سوڭىندا «تۇرمەدەن شىعۋ اتىرەتى» دەيتىن ءبىر اتىرەت قۇرىلا قالدى دا مەن سوعان الدىمەن باراتىن بولىپ تىزىمدەلدىم. اۋرۋ ىسقاق قارتقا ءبىر جەڭىلدىك اپەرە كەتكىم كەلدى. قولتىقتاپ-سۇيەمەلدەپ اپارىپ اتىرەت شتابىنا كىرگىزدىم.
- باۋگاۋ ءدۇيجاڭ!... مىنا قارتىڭ ەندى ەكى جىلدىق مۇددەتى بار، ءۇش جىلىن ارەڭ وتەدى. ەگەر اۋرۋحاناعا قابىلدانباسا ەكى ايلىق ءومىرى دە قالمادى. سوۆەتكە قاشادى دەگەن كۇمانمەن عانا ناحاق قولعا الىنىپتى. جان بىتكەنگە جان اشىپ الدانعانىنان باسقا جازىعى جوق مومىن شال ەدى! -دەگەنىمدە كوزىمنەن جاس ىرشىدى. بۇل اتىرەتتە قازىر ءبىراز ابىروي وندىرە باستاعان كەزىمدەگى مىنا جىلاسىما كادرلار ۇڭىرەيە قارادى. - ىسقاق، «اۋرۋىن جاسىرعاندى ءولىم اشكەرە قىلادى» دەگەن. مىنا كىسىلەرگە كورسەتىڭىز!
- ۇيباي-اۋ مىناۋ نە دەيدى؟- دەپ ىسقاق قارت تالتاڭداي جونەلدى ەسىككە قاراي. - «ۇيات بار جەردە يمان بار» عوي!...
ۇستاي الىپ داۋالعا قاراتتىم دا ەكى قولىن قوسا قۇشاقتاپ، ءبىر قولىممەن شتان باۋىن شەشتىم.
ۇجماققا جەتكىزەتىن يمان ۋماڭىز دا بولسا دا كورسەت!... قانە، زىداۋيان، ءدۇيجاڭ، كورمەي سەنبەيسىزدەر، كورىڭىزدەرشى مىناسىن!
ءسوز ۇعاتىن ۇلتتىق كادرلار كۇلىپ جىبەردى دە ءبىر-بىردەن كەلىپ قارادى. توردە باجىرايا قاراپ وتىرعان زىداۋيانعا ىم قاقتى، كورىپ قايتقان بىرەۋى. ول كەلىپ ۇڭىلە قارادى دا شاۋگىمدەي بولعان ۋمانى زاكۇن تاياعىمەن استىنان كوتەرە قاراپ قايتتى.
- تەزدەتىپ ەمدەتپەسە بۇل ىسىك جۇرەككە ەندى ەكى-اق كۇندە جەتەدى دە ولتىرەدى!- دەپ زىداۋيانعا حانزۋشا سويلەپ ۇقتىردىم.
زىداۋيان ەكەۋمىزدى سۋىق قانا ىمداپ قايتاردى. كۇبىرلەسىپ سويلەسە باستاعانىن ەستي شىعىپ ەدىم. تۇسكى دەمالىستان جۇمىسقا شىعار شاعىمىزدا.
- ىسقاق ابدوللا!- دەپ شاقىردى ءبىر ۇيعىر كادر. - كيىنىپ، تازا كورپەڭدى الا كەل!
اۋرۋحاناعا جاتقىزۋعا اپاراتىندىعىن ءبىلىپ، قولتىقتاپ اپاردىم الدىنا. قولىندا اتىرەت تاڭباسى باسىلىپ، زىداۋيان قولى قويىلعان حانزۋشا قاتىناس قاعازى تۇر ەكەن. وتىنشىنىڭ ارباسى جەتىپ كەلىپ، قارتتى ارباعا جايلاپ وتىرعىزدى دا جىلجي جونەلدى.
- بۇل قايعىمنان دا قۇتقاراتىن بولدىڭ بيعاش، باتا-تىلەگىم سەنىڭ سوڭىڭدا بولار!... باسقا اتىرەتكە اۋىسىپ كەتسەڭ، امان بول!- دەپ وكسىپ قالدى قارت.
- سوندا دا كورىسىپ تۇرامىز، قاشان جازىلعانشا قامسىز جاتىڭىز، ۇيىڭىزدەن حات كەلسە، جەتكىزىپ بەرىپ تۇرا الاتىن بىرەۋىنە تاپسىرىپ كەتەمىن!...
سودان ەكى كۇن وتكەندە تۇرمەدەن شىعۋ اتىرەتىنە سول اربامەن كوشىپ مەن دە كەتتىم.
تۇرمەدەن شىعۋ اتىرەتى دە قاراشاھارداعى ساياسي مەكتەپشە «قۋاڭشىلىق اپاتى» مەن «ءشۋجىڭجۋيدىڭ قىلمىستارىن» وقىتتى. بۇل كۋرستىڭ مۇددەتى دە ءۇش اي ەكەن. لاۋگاي اتىرەتىندەگىشە كۇندىز تىنىم تاپتىرماي، ءتىپتى جاۋىندى كۇندەردە دە تىڭ جەر اشقىزىپ، ىڭعاي تۇندە «وقىتتى». ايتەۋىر ەڭبەك مايدانىندا لاۋگايداعىداي اۆتوماتپەن ايداپ جۇرمەي، ەڭبەكپەن وزگەرگەندىگىمىزدى سىناۋ سىلتاۋىمەن ىستەتەدى ەكەن. «جاقسى ىستەسەك، ۇيلەرىمىزگە قايتارار» دەگەن ءۇمىتتىڭ مىلتىقتان ارتىعىراق قۋزايتىندىعىن بىلەتىن قۋ اتىرەت بولىپ شىقتى.
ءۇش اي بىتىسىمەن قايعى بۇلتى قايتا تورلادى باسىمىزدى: «جوعارى جاقتان جازا مايداندارىنا جاڭا بۇيرىق ءتۇستى»- دەپ جاريالاي قويدى جاڭا سۇمدىعىن. - «كەسىم مۇددەتى بىتكەن قىىلمىستىلاردىڭ ەشقاندايى ۇيلەرىنە قايتارىلمايدى. وزدەرىن وزگەرتكەن مايداندارىنا «كاسىپكە ورنالاسۋشى» بولىپ ىستەپ تۇرسىن، تولىق وزگەرمەگەندەرىنىڭ قالپاعى الىنبايدى. ال، لاۋگايلىقتان شىققاندىقتارى ايقىن ءتۇسىندىرىلىپ، شىنسىڭ[2] اتىرەتى بولىپ قۇرىلسىن!...»- دەگەن جارلىق ەكەن.
ءسويتىپ، «تۇرمەدەن شىعارۋ اتىرەتى» لاۋگاي اتىرەتتەرىنىڭ زىداۋياندارىن شاقىردى دا ءتىزىم بويىنشا ءبولىپ-ءبولىپ، الدىلارىنا قايتا سالىپ جونەلتتى.
مەن دە «كاسىپكە ورنالاسۋشى» دەگەن «لاۋازىممەن» سۋ قۇرىلىس اتىرەتىنە قايتارىلدىم. ىلە-شالا ءۇرىمجى ماڭىنداعى تۇرمەلەردەن شىققاندار كەلگەن سوڭ لاۋگايلاردان «شىنسىڭ اتىرەتى» بولىپ بولىندىك.
بولىنسەك تە ءبارى-ءبىر لاۋگاي ميقىناتى. ەرتە شىعىپ كەش قايتۋ، تۇندە ىستەپ «زور سەكىرۋ» جاقتارىنان ودان قيىنىراق ءتيدى بىزگە. ايلىق ەڭبەك اقى رەتىندە بەرەتىنى، لاۋگاي-لاۋجياۋ ۋاقىتتامىزداعى تاماق پەن كيىم راسحوتى عانا. ۇكىمەتتەن ودان ارتىق ەشقانداي قاراجات شىقپايدى ەكەن. سويتسە دە ارقامىزدان اۆتومات ءتوندىرىپ اسكەر ايداماي، ءوزىمىزدى ءوز ارامىزدان سايلانعان گرۋپپا باستىقتارى باسقارعانى، ءبىراز ەركىندىك بولىپ سەزىلدى وزىمىزگە.
مەن ءتىپتى دە جازا مايدانىنان جارالىپ «جاڭا تۋعان» ەمەس ەكەندىگىمدى دالەلدەپ ارىز جازدىم. قىلمىسسىز ادام قىلمىس قالپاعىن كيمەيتىندىگىن، بۇرىننان قىلمىسسىز، توڭكەرىسشى كادر قاتارىنان جالامەن لاۋجياۋ بولعاندىعىمدى، ودان 64-جىلى اعارعان حابارىم قاراشاھارداعى ساياسي مەكتەپتە ۇقتىرىلعاندىعىن، بۇرىنعى قىزمەت ورنىما قايتار شاعىمدا ساۋحۋ لاۋجياۋ مايدانى جابىلىپ قالعاندىقتان تارىم مايدانىنان جولداۋ قاعاز الۋ ءۇشىن كەلىپ قالعاندىعىمدى، لاۋگاي اتىرەتىنە زاڭسىز قوسىلىپ، سولارمەن بىرگە تاعى ءبىر جىل ەڭ جاپالى جاعدايدا ميقناتتانعاندىعىمدى بايانداپ ارىز جازدىم. جوعارى ورىندارعا جولداعانىم تاعى دا ءۇنسىز جوعالىپ، وسى مايدان باسشىلىعىنان اۋىزشا «جۇپ-جۋاس» قانا جاۋاپ شىقتى: «پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسى باستالىپ كەتتى. بۇل توڭكەرىس اياقتاعانشا ارىزدارىڭا جاۋاپ قايتاراتىن جانە سەندەرگە بىزدەن باسقا يە بولاتىن ەشكىم جوق. قوعامدا قازىر ەشكىمدى ەشكىم تانىمايدى. بار جەردە بۋرجۋازياعا قارسى الاساپىران كۇرەس بولىپ جاتىر. وسى مايداننىڭ سىرتىنا شىقساڭ-اق جانىشتالاسىڭ. توڭكەرىس تولىق جەڭىسكە جەتكەنشە سوڭىن كۇتىپ، تىپ-تىنىش ىستەپ تۇر!» دەدى.
ەندى ءبىلدىم، بىلتىرعى قاراشاھاردان ۇرىمجىگە قايتۋىما جول اشپاقشى بولعان ورىن «وڭشىل وپپورتونيزم» ەكەن دە، ال، قايتارماي الداپ اكەلىپ تارىمعا قاماعان، وسى ناۋقانعا دايارلانۋشى اسىرەسە سولشىل كۇش ەكەن... ىسقاق قارتتىڭ ءتۇسى ءدال كەلە قالعانىنا تاڭداندىم. قىزى، «اكە، بۇق-بۇق» دەگەن عوي!
مەن دە «بۇعىپ» ەڭبەكتەنىپ، سوڭىن كۇتەيىن دەسەم، «جاڭا ومىرگە شىعۋشىلارعا» بەرەتىن جيىرما يۋان ايلىعى كيىم تۇگىل تاماعىما دا جەتپەيدى. ونىڭ ۇستىنە بالا-شاعا، تۋىس-تۋعانىمنان دەرەكسىز ايرىلۋىم، باسىما تىنىشتىق بەرەر ەمەس. جىنداندىرىپ، ءوزىمدى-وزىمە جۇلعىزىپ جەيتىندەي. نە ىستەۋىم كەرەك؟... «ەشكىمدى ەشكىم تانىمايتىن» وسى قاراقۇيىن استىندا «بۇعىپ جاتىپ»، تۇنشىعىپ ءولۋىم قاجەت پە؟... «جوق، جوق، تىم بولماعاندا سەميامنىڭ دەرەگىن ءبىلۋىم قاجەت!... قوعام جىندانعاندا مەن ساپ-ساۋ تۇرا الارمىن با، ايتەۋىر ودان باسەڭىرەك جىندانسام بولمادى ما! تابىلسا، سەميامدى تاۋىپ، تابىلماسا سونى ىزدەپ مۇلدە جوعالماي، نەرۆى ازابىنان قۇتىلا الماسپىن، كەتۋىم دۇرىس!...»
مەنىمەن بىرگە «جاڭا تۋىلعان» توقتى باسيتپەن كەلىستىم دە گرۋپپا باستىعىمىز بولىپ سايلانعان قاپاس ارقىلى مۇنداعى اعا-باۋىردىڭ بارىنە سالەم جولداپ، حوش ايتتىم. زىتامىز دەگەن ۋاعدالى ءتۇننىڭ ءىڭىرى ءتۇسىپ، كيىمىمدى اۋىستىرا باستاعانىمدا اتىرەتتىڭ سولتۇستىك جاق تۇسىنداعى شايار جولىنان مىلتىق اتىلدى. سول-اق ەكەن، جاقىن ىرگەدەگى لاۋگاي اتىرەتىنەن اسكەري بۇيرىق ءۇنى ساقىلداپ، تاپىر-تۇپىر جۇگىرگەن اياق دىبىسى ەستىلدى. «قاشتى! قاشتى» دەگەن دىبىس كوتەرىلدى ءوز اتىرەتىمىزدەن. توراڭعى، جىڭعىل پۇتاقتارىمەن جابىلعان بالاعاندارىمىزدان ۇدەرە شىقتىق سىرتقا. كادرلار اقىرىپ قايتا قۋىپ تىقتى. دۇرلىكتىرگەن ماسەلەنى جاسىرۋ ءۇشىن، كەشكى ۇيرەنىس ۋاقىتىن سىراپ قىپ قويعانىمىزدى جازعىرا اقىردى. توقتى ءباسيتتى بۇگىن-ەرتەڭگى جۇرىستەن ارەڭ توقتاتىپ قايتىپ، جاتاققا كىرگەنىمدە قىلي زىداۋيانىمىز قۋا كىردى سوڭىمنان.
- ۇيرەنۋدى بۇزىپ سىرتقا باستاپ شىققان كىم؟ - ەشكىمنەن جاۋاپ شىقپاعان سوڭ گرۋپپا باستىعىمىزعا سىرتقا ەڭ الدىمەن شىىققاندارىن جازىپ بەرۋدى تاپسىردى دا قاتارىمىزداعى گرۋپپالاردى ارالاي جونەلدى. بارىنەن دە سۇراپ، تاپسىرىپ جۇرگەنى وسى ەكەنىن ەستي وتىردىق.
جاسالىپ جاتقان سۋ قويماسىنىڭ سولتۇستىك قاسى جاقتان بىرنەشە مىلتىق قاتار اتىلدى دا شىرىلداعان بىرنەشە ادامنىڭ جان داۋىسى ەستىلدى. ءبىر جاعىندا «ءزانجۋ!... ءزانجۋ»[3] دەپ زەكىرىسىپ اسكەرلەر ءالى قۋىپ بارا جاتقانداي.
- ءبىزدىڭ اتىرەتتەن قاشقانى ۇشەۋ عانا دەپ ەدى، مىنالار كوپ سياقتى عوي؟- دەپ كۇبىرلەدى. ءبىر ۇيعىر سىرتتان. وعان تاعى ءبىر كۇبىر جاۋاپ قاتتى.
- مىنا سۋ قۇرىلىسى اتىرەتىنەن قوسىلعان لاۋگايلار بار ۇقسايدى!
- ەي اعايىندار، ءوز جاتاقتارىڭا بارىپ سويلەسىڭدەر!- دەپ داۋىستاپ قاپاس قۋىپ جىبەردى ولاردى.
شىرىلداعان داۋىستار جاقىنداي ءتۇستى. سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان سياقتى. ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ ەستىلىپ جاقىندادى دا، بىردەن-ەكىدەن ءوشىپ، لاۋگاي اتىرەتى جاققا وتكەندە بىرەۋىنىڭ عانا شىڭعىرعانى ەستىلدى: «بۇلاي قيناعانشا جۇرەكتەن اتىڭدار!» دەگەن ۇيعىردىڭ ءۇنى، كۇرس ەتكىزىپ تەپكەندەي ءبىر دىبىستان شورت توقتادى.
- ءولدى!- دەپ كۇبىرلەدى زارىقبەك. قاپاس ماعان قاراپ كۇرسىندى. قانى قاشىپ، سۇرلانىپ الىپتى. جاقان، اقباي، اسىلبەك تە جالتاقتايدى. جاساۋراعان كوزدەرىنەن «ءسىز قاشپاي توسا تۇرىڭىز!» دەگەندەي قيماستىق جالىنىشى بايقاتادى. بارلىق زىلمەن باسقان اۋىر قاراڭعى ءتۇن، لاشىعىمىزدى تۇنشىقتىرىپ ولتىرگەندەي، جىم-جىرت. قالىڭ ماسانىڭ ىزىڭى مەن جىن شىراعىمىزدىڭ جىلتىلى عانا قالعانداي. تىڭداپ بايقاسام، «جاڭا ومىرگە شىعۋشىلار اتىرەتى» تۇگەل قىرىلىپ قالعانداي جىم-جىرت. سوڭعى شىرقىراپ بارىپ، ءۇنى شورت وشكەن ادامنىڭ وسى اتىرەت «شىنسىڭى» ەكەندىگىن وسى تۇنشىعۋلارىنان ءبىلدىم. لاۋگاي اتىرەتىندەگى دارەتكە شىققانداردىڭ «باۋگاۋى» مەن پوستاعى اسكەردىڭ وداعاي-وسپادار زىركىلى عانا ەستىلىپ جاتتى.
مايدان شتابى جاقتان كەلگەن ءاۆتوموبيلدىڭ گۇرىلى ەستىلدى ءبىر شاقتا. توقتاعاندا دا ماتورى وشپەي گۇرىلدەپ تۇرىپ، ءبىرازدان سوڭ بورباستى جولدا قايتا بىرىلداي جونەلگەننەن الگى قاشقىنداردى اكەتكەنى سەزىلدى.
بۇل ىڭىردە ءشىنسىڭنىڭ ۇشەۋىنە ءۇش لاۋگاي قوسىلىپ قاشىپ، ەكەۋىنىڭ ولگەنى ەرتەڭىنە انىقتالدى. باسقالاردىڭ جۇرەگىن الىپ، قاشۋدان تيۋ ءۇشىن، قولعا تۇسكەن سوڭ ولمەيتىن جەرلەرىنەن ءبارى اتقان ەكەن. مويىندارىنا ارقان سالىپ سۇيرەتكەندە ەكەۋى جولدا ءولىپتى دە، تورتەۋى ءولمىشى بولىپ، جانسىز قايتىپتى. زىداۋيانىمىز، «ولارعا قاشىپ بارا جاتقاندارىندا وق ءتيدى» دەپ جاريالادى بىزگە. «توقتا دەگەندە توقتاماعاندىقتان ءبارىنىڭ سيراعىن شاعىپ ۇستاپتى» دەدى. ءسويتىپ وزدەرىنىڭ بارلىق ءىسىن زاڭداستىرىپ قورقىتىپ، ەكى ساعات سويلەدى. «ولگىلەرىڭ، ءيا، ولىمتىك، ءمايىپ بولعىلارىڭ كەلمەسە قاشپاڭدار!» دەپ زەكىردى سونسوڭ. «قازىر اسپانعا تور، جەرگە قاقپان قۇرىلىپ بولعاندىعىن»، «ەشكىم قاشىپ قۇتىلا المايتىندىعىن» دالەلدەي بەردى. وسى ءسوزىن تالقىلاپ، قاشۋ ماقساتىنداعىلاردىڭ وزدەرىن-وزدەرى اشكەرەلەپ، كەشىرىم الۋعا ەكى كۇن ۋاقىت بەرىلگەندىگىن، جاسىرۋشىلاردى اشكەرەلەۋگە ەكىنشى ساتىدا رۇقسات ەتىلەتىندىگىن جاريالادى سوڭىندا. «قاشپاق بولىپ جۇرگەندەرىڭ بىزگە الدەقاشان ءمالىم بولعان. ەندى وزدەرىڭدى-وزدەرىڭ اشكەرەلەپ تاۋباعا كەلۋلەرىڭ، وزدەرىڭ ءۇشىن عانا قاجەت!»...
«جاڭا تۋعانداردىڭ» اسا قۋلانىپ، بەرىك ىنتىماققا كەلىپ العاندىقتارى وسى جيىندا كورىندى. اشكەرەلەۋدىڭ ورنىنا باسشىلىقتىڭ وزىنە تالاپ قويدى: «پارتياعا بىرقانشا جىل جۇمىس ىستەپ بەرگەن اياعىمىزدى جازا اجىرعىسىنان ەندى قۇتىلعانىمىزدا شاقتىرۋعا رازى ەمەسپىز. وزىمىزگە-ءوزىمىز قاس قىلمايمىز. بىراق، ۇيىمىزگە بارىپ، اماندىعىن ءبىلىپ قايتپاي كوڭىلىمىز ورنىعار ەمەس. ەت جۇرەكتى ادامبىز، ساعىندىق. كەسىمدى مۇددەتىمىز بىتكەنشە ۇيگە بارىپ قايتۋعا رۇقسات سۇراۋ زاڭسىزدىق ەدى. مىنە ەندى ءبىتىرىپ، «جاڭا ومىرگە» شىقتىق. زاڭدى رۇقسات الۋ قۇقىعىنا يە بولدىق. ۇيگە ءبىر-ءبىر رەت قانا بارىپ، كورىنىپ قانا قايتىپ كەلەمىز. رۇقسات ەتۋ سىزدەردەن، قايتىپ كەلۋ بىزدەن!» دەستى. وسىلاي جۇمساقتاپ قانا شارت قويدى دا، بىرگە كەتۋگە ۋادەلەسكەندەر ءوزارا سىبىرلاسا بەردى.
سوۆەت وداعىنا قاشىپ ءوتىپ قۋىلىپ قايتقاندار جەكە-جەكە كەلىپ، مەنىمەن سويلەستى: شەكارادان وتكەندە ول جاققا اتاعى بار، كەپىلدىككە جارارلىق تامىر-تانىسى كوپ ادامدى قۋمايدى ەكەن. «بيعابىل قايدا» دەپ ارعى بەتتىڭ شەكارا كۇزەتىندەگىلەردىڭ بىرنەشەۋى وزدەرىنەن سۇراپتى. سونى ايتىپ، ارقايسىسى مەنى باستاپ اكەتۋگە تىرىستى. «ول جاققا وتكەندە ءوز يەمىزدى تاۋىپ العانىمىزشا ءسىز يە بولا تۇرساڭىز قۋىلماس ەدىك!» دەپ ءبارى جالىنادى. ەكى رەت، ءۇش رەت ءوتىپ بارىپ قايتارىلعاندار مەنى ەشقانداي كوز تۇگىل دۇربىگە ىلىندىرمەي، اپ-امان وتكىزەتىندىكتەرىنە قايتالاپ-قايتالاپ انت ايتىپ ءوتىندى.
ەگەر ول جاققا ءوز سەميالارىم تۇگەل ءوتىپ العاندىقتارى انىقتالسا، وسى زارلانعان پاناسىز سورلىلارعا تۇگەلىمەن-اق يە بولىپ اكەتۋگە ۋادە بەرەر ەدىم. امال نە، كەتكەندىكتەرى جاڭساق جورامال بولىپ، ماقپال مەن اسقاردى تاستاپ قاشسام، ول جاقتا ءتىرى ءجۇرۋىم مۇمكىن بە!...
وسىنداي ءجىپسىز بايلانىپ وتىرعان جايىمدى ءتۇسىندىردىم ولارعا. مەنى شەكارا سىرتىنان سۇراستىرۋشىلار بارىن اۋىزدارىنان شىعارماۋلارىن ءوتىنىپ، وزدەرىنە جالىندىم. «شۋجىڭجۋيشىلار»[4] جوقتاپ جۇرگەنىن مىنا «توڭكەرىسشىلەر» ەستىسە جوقتاۋىمدى اسىرماي ما! شىنجاڭدا كىمىمنىڭ قالىپ، كىمىمنىڭ كەتكەنىن بىلمەي شەكارا اتتامايتىندىعىمدى بارىنە ايتتىم ءسويتىپ.
جاسىرىن راديو تىڭدايتىندار ءبىر ستانسانىڭ مەنى اشتان ءولدى دەپ ازا تۇتىپ جاريالاپ جاتقانىن ايتىپ كەلدى. بۇل جايت ءتىپتى تىنىشسىزداندىردى مەنى. «بۇل حاباردى ەستىگەن شەشەم مەن ماقپال ولمەي مە! تۋىسقاندارىم قانداي كۇيگە ءتۇستى ەكەن؟... بارىنە ءاايانىشتى اۋىر قازانىڭ كۇيىگىن ارتىپ، اجالدارىنان بۇرىن ولتىرمەك بولعانى ما، مىنا ستانسانىڭ!... قاستىعى ما، دوستىعى ما؟... جازا مايدانىندا ارەڭ ءتىرى تۇرعان ادامدى جاۋلارىنا «جاۋىڭ انە» دەپ جار سالىپ اشكەرەلەيتىندەي، ەستەرى دۇرىس پا وزدەرىنىڭ!» -وسى ىزادان جىندانىپ كەتە جازدادىم. توقتى باسيت ەكەۋىمىز اقىلداسا سالا قاشۋعا دايىندالدىق.
اشكەرەلەۋ جيىنىنىڭ مۇددەتى بىتىسىمەن اتىرەت زىداۋيانىنان ۇيىمە بارىپ اماندىعىن ءبىلىپ قايتۋعا قاساقانا رەسمي رۇقسات سۇراپ ەدىم، قۇيرىعىنا شوق باسقانداي تۋلادى.
- وسىنداي بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورىلمەگەن «ۇلى توڭكەرىس» ۋاقىتىندا رۇقسات سۇرايتىنداي جىندىمىسىڭ، اقىماقپىسىڭ؟- دەپ زەكىردى.
- جىندى دا اقىماق تا ەمەسپىن زىدايۋيان، ءسىزدىڭ ناعىز كوممۋنيست ەكەندىگىڭىزگە سەنىپ سۇراپ تۇرمىن. كوممۋنيستەر قول استىنداعى باسقا ادامنىڭ باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىققا ءوز باسىنداعى قيىنشىلىقتاي قاراپ، قامقورلىق ەتەدى! ەگەر ءوز ۇيىڭىزدەن بىرنەشە جىل حات-حابار كەلمەي قالسا، ءوزىڭىز دە بارىپ كورىپ قايتقىڭىز كەلەدى، كۇندىز-ءتۇنى ۇيىقتاي الماس ەدىڭىز!
زىداۋياننىڭ ەكى كوزى ءبىر-بىرىنە قايشى بولعانىمەن، ءوزىن «ناعىز كوممۋنيست» دەپ سەنەتىندىگىمدى بىلدىرگەن سوڭ ءسال جۇمسارىپ، شەشىلە تۇسىندىرمەك بولدى.
- قازىر ەشكىمگە رۇقسات بەرىلمەيدى. مەن رۇقسات ەتكەنىممەن مايدان باسشىلىعى رۇقسات ەتپەيدى. مايدان باسشىلىعى رۇقسات ەتسە، ودان جوعارى ۇكىمەت رۇقسات ەتپەيدى. ۇكىمەت ورىندارى قازىر ماۋجۋشيدان باسقا ەشكىمدى تانىمايدى. پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسى باستالعاننان بەرى وسىلاي. بۇل توڭكەرىس، تاپ جاۋلارىن ءار باستىڭ ءوز ىشىنەن تاۋىپ جوياتىن توڭكەرىس، تۇسىنەمىسىڭ؟... بىردەن-ءبىر ۇلى كوسەمىمىز «بۋرجۋازيا سليڭبۋىن[5] زەڭبىرەكپەن اتقىلاۋ» جونىندەگى ۇلى بۇيرىعىن جاريالاعاننان بەرى وسىلاي قاتال ءتارتىپ ورناتتى، تۇسىنەمىسىڭ؟... توڭكەرىستىك جەڭىسپەن اياقتاعانى جاريالانعانشا ەشقايدا شىعامىن دەپ سۇراپ باستى اۋىرتپاڭدار!
- زىداۋيان، «قازىر ەشكىمدى ەشكىم تانىمايدى» دەگەنسىز عوي، وسى كەزەڭدە عانا ەشكىمگە بىلدىرمەي عانا بارىپ كەلە قويايىن، ءوزىڭىز باسقالارعا جاريالاماي عانا، تەك ءوزىڭىز عانا، ءبىر رەت قانا، تەك ءبىر رەت قانا رۇقسات ەتە قويىڭىزشى!
- بار جۇمىسىڭا!-اقىرىپ قالعان زىداۋياننىڭ ەكى كوزى بىردەي اعارىپ، قاراشىقتارى كەڭسىرىكتىڭ استىنا كىرىپ كەتكەندە شىعا جونەلدىم. - ءسوز ۇقپايتىن نەتكەن اقىماق!- دەپ كىجىنىپ قالا بەردى.
«سىليڭبۋدى اتقىلاۋ» تۋرالى مەن جاڭا ەستىگەن ءسوزىن تولىق ۇقپاسام دا قايتالاپ سۇراماي، بىلمەي-اق كەتۋگە تىرىستىم. وزدەرىنىڭ «وڭشىل وپپورتونيزم» اتاعان جاۋلارىنىڭ ۇلكەن باسشىلارى مەن ونىڭ ورداسىن اتقىلاۋعا كىرىسكەنى، بۇل سوعىستى «مادەنيەت توڭكەرىسى» جەلەۋىمەن باستاعانى جالپىلىق جاعىنان بەلگىلى بولدى. مۇنى انىقتاپ سۇراپ، ءتۇسىنىپ الىپ قاشسام، جازاتايىم قولعا تۇسە قالعانىمدا كەرى توڭكەرىس ماقساتىمەن قاشتى دەگەن زور قىلمىسقا قالارمىن دەپ ساقتاندىم.
توقتى باسيت ەكەۋمىز سول كۇننىڭ اقشامىندا زىتا جونەلدىك. قاشاتىن باعدارىمىزدان اداستىرۋ ءۇشىن، كەرىسىنشە، تارىم وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعىنا وتە شىقتىق. مايدان مالىنان ەپتەپ جيعان جول راسحوتتىق مالىمىزدى دا، جولعا كەرەكتى مۇلكىمىزدى دە توقتى ءباسيتتىڭ سول جاقتاعى ۇرى دوستارىنىڭ ۇيلەرىنە جىبەرىپ قويعانبىز. سول جاقتاعى قالىڭ جىڭعىل مەن توراڭعى ورمانىنا ىشكەرىلەپ بارىپ جاتتىق.
مالشى دوستاردىڭ ايران-شالابىمەن سۋسىنداپ، قوي سويىپ سورپالاندىق. قالاعا دا، ساحاراعا دا بوتەن كورىنبەيتىن، ۇيعىرشا كونە توز كيىمدەر تاۋىپ، ايىرباس جولىمەن مىقتىسىنان ەكى ەسەك الدىق. ارتىلعان مالىمىزدى اقشاعا اينالدىرۋ ىسىنە ءبىر سپور ساۋداگەر ءجۇرىپ تۇردى.
ەڭ قىزىعى، تارىم ءدارياسىنىڭ ەكى جاعى ەكى دۇنيە ەكەن. تاكلاماكان جاعى اسا بەيپىل. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» جىن ويناعىن الىستاپ كورىپ، «اياتۋل كۇرسىنى»[6] وقىپ قانا قوياتىن ءتارىزدى. «حۇڭۋي بەڭ»، «حۋ شياۋبەڭ»[7] اتالعان اعاش مىلتىقتى، نايزالى جاساقتاردىڭ ءىزى دە تۇسپەپتى. ءار تۇكپىردە ءبىر شارباق ءۇي. مال جايىلىمىنا قاراي قونىستارىن ءجيى اۋىستىراتىندىقتان، ءتىپتى باسپاناسىز توراڭعى تۇبىندە دە جاتا بەرەدى ەكەن. ال، سونداي بولا تۇرا راديو قابىلداعىش ارقىلى ءبارىن تىڭداپ، ءبارىن ءبىلىپ جاتىپتى. ماۋزىدۇڭنىڭ باس سۋرەتى سىزىلعان زناكتى ومىراۋلارىنا تورتتەن-بەستەن قاداپ الىپ، قاپەرسىز جۇرە بەرەدى ەكەن. تەك، كوممۋنانىڭ اتىرەت باستىقتارى سياقتى كادرلارىمەن كەزدەسكەندە عانا «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» ءداستۇرى بويىنشا «سالەمدەسەتىنىن» جىڭعىل اراسىنان سىعالاپ جاتىپ كوردىك.
سالەم بەرۋشى سالەم ورنىنا «ماۋجۋشي جاساسىن!» دەپ ۇراندايدى دا سالەم الۋشى الكى الۋ ورنىنا «مىڭ-مىڭ جاساسىن» دەپ قوستايدى. مۇنان سوڭعى حال-جاي سۇراسۋ ورنىنا سىپىرا ماۋزىدۇڭ سوزدەرىنەن جاتتاعان ۇزىندىلەر وقىلادى. «حالىق ءۇشىن ىستەلىك!» دەپ ءبىرى، «بەلدى بەكەم بايلاپ، قۇربان بولۋدان قورىقپاي، بارلىق قيىنشىلىقتى جەڭىپ، ۇزدىكسىز جەڭىسكە جەتە بەرەلىك!» دەپ ەكىنشىسى زۋلاتادى. قىسقا ۇزىندىلەر اۋىزدارىنا تۇسپەي قالسا، امانداسۋشىلار ءتىپتى ايانىشتى حالگە تۇسەدى ەكەن. وندايدا، ارەڭ جاتتاعان ۇزاق ماقالاسىن بىلدىرلاتا جونەلۋدەن باسقا لاج جوق. ونى تىڭداماي كەتۋگە قارسى جاعىندا قۇيرىق تا جوق. ءسويتىپ جان تەرلەرىن سورعالاتىپ ارەڭ قۇتىلادى بىرىنەن-ءبىرى. ەكى «ساياساتشى» يەندە كەزدەسسە دە ءوزارا سەنىسپەي اڭدىسادى. بۇل داستۇردەن جاڭىلسا، كەرى توڭكەرىسشى بولعانى.
وسىنداي داستۇرلەرىنەن ءبىر قانشاسىن ۇيرەنىپ، «ماۋجۋشي سوزدەرىنەن ءۇزىندى» اتتى قىزىل كىنەشكە مەن قىزىل زناكتاردى ءبىز دە تاپتىق. مۇنان سوڭعى قورعاۋشىمىز دا، جولحاتىمىز دا وسى سياقتى.
ءبىر اپتا جاتىپ، لاگەردەگى ءبىزدى ىزدەگەن ابىر-سابىر باسىلدى دەگەن شاقتا قوزعالدىق. مەن ءبىر شوق قانا اق ساقال، كوك بۋرىل قاسپەن، بالداققا سۇيەنىپ شويناڭداپ، توقتى باسيت قابا قارا ساقالىن جەلكىلدەتىپ، ەكى ەسەككە مىنە جونەلدىك.
ومىراۋ تولى قىزىل زناك، ءشىنسىڭ اتىرەتىن جارا كەۋدەلەپ وتە شىققان تەرى بورىكتى «ەكى شالدى» كادرلار مەن اسكەرلەر تۇگەل ءوز جولداستارىمىز دا تانىماي قالدى.
ءشايار قالاشىعىنا جەتكەنىمىزشە شاڭىتقان بۋالدىر كوكجيەككە كۇن ەڭكەيدى. جول جونەكەي مولىراق ۇزىندىدەن جانە ءبىر-ەكەۋىن جاتتاپ الىپ ەدىك. كىرە بەرىس كوشە اۋزىندا قىزىل شاشاقتى نايزا ۇستاپ، قىزىل جەڭ بەلگى تاققان ەكى بالا كورىندى. كەزەكشى حۇڭشياۋبەڭ ەكەنىن تانىدىق. كەۋدەمىزدە ەڭ سەمىز باستان بىرنەشەۋى بادىرايىپ تۇرعاندا تيىسە قويماس دەگەن ويمەن باتىلدانىپ وتە بەرگەنىمىزدە ەكەۋى جولدىڭ ەكى شەتىنەن قاتار شاقىلدادى.
- «ەڭ جوعارى نۇسقاۋ؟»- دەستى. توقتاي قالدىق. ماۋجۋشي سوزدەرىنەن ءۇزىندى وقۋىمىزدى تالاپ ەتكەنىن ءتۇسىنىپ، جاڭا عانا جاتتاپ العان ۇزىنىراق بىرەۋىن زۋلاتا جونەلدىم. بىرەۋى ماعان باس يزەي سالا توقتى باسيتكە قارادى. ودان «سالەم بەرگەندەي» عانا قىسقا ءبىر ءۇزىندىنى ەستىپ ۇڭىلە ءتۇستى. - «ەڭ جوعارى نۇسقاۋ؟»- تاعى سۇرادى بىرەۋى.
- ءبىرىنشى قيىنشىلىقتان قورىقپايىق، ەكىنشى ولىمنەن قورىقپايىق!» دەگەن نادۇرىستەۋ ءۇزىندىنى توقتى باسيت تاعى دا شولتاڭ ەتكىزدى دە وزدەرىن سوگە جونەلدى. - ۇلى كوسەمىمىزدىڭ تەڭدەسسىز دانىشپاندىق نۇسقاۋلارىن ۇزىن-قىسقا، جاقسى-جامانى دەپ تاڭدايسىڭدار ما؟... ماۋجۋشي ءسوزىنىڭ دە سىزدەرگە جاقپايتىنى بار ما ەدى؟
جەڭىلگەندەي ءبىر-بىرىنە قىزاراقتاي قاراسقان ەكى بالا كۇلىپ جىبەرىپ شەگىنىپ جول بوساتتى. «روتالارىڭا قايتىپ بارعاندا وسى يدەيالارىڭدى تەكسەرىڭدەر!»- دەپ تۇيىلگەن توقتى باسيت تەبىنە جونەلدى ەسەگىن.
قىزعىش قوڭىر، قالىڭ ءجۇزىن تۇك باسقان، بالۋان دەنەلى دوسىمنىڭ جۇرەگى دە تۇكتى ەكەندىگى ايقىندالا ءتۇستى. كىشكەنە ەسىرىكتەردىڭ وسى جەڭىلۋىنەن وسال جەرلەرىن تاپقانداي بولدىم.
كوشە-كوشەدە اعاش مىلتىقتى «قىزىل قورعاۋشىلار» حالىققا قىرعيداي ءتيىپ ءجۇر ەكەن. ءار ەسەكتى تەپكىلەپ-سوققىلاپ شاعىپ ءتىنتىپ، «ءتورت كونەنى»[8] قۇرتۋعا كىرىسىپتى: ويۋلى تەكەمەت، شىتىرا ناقىستى ساندىق، ورنەكتى شكاف، ەۆروپا سكامەيكاسى، ايەلدەردىڭ ورىلگەن بۇرىمى مەن ءبىز وكشە ءتۋفليى، كەستەلى، اشەكەيلى كويلەكتەر سياقتى ونەر بۇيىمدارى ءار جەرگە ءۇيىلىپ، قۇرالدى اسكەرلەر كۇزەتىندە ورتەلىپ جاتىر. كونەگە ەسەپتەلەتىن ءدىن كىتاپتارى عانا ەمەس، سلاۆيان جازۋىنداعى حيميا، فيزيكا، استرونوميا، اناتوميا، بيولوگيا سىندى جاراتىلىس عىلىمدارىنىڭ وقۋ قۇرالدارى دا كوزىمە وتتاي باسىلدى. كوبى ورتەۋگە لايىقتالىپ-جۇلمالانىپ ۇيىلگەن ەكەن. عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ شايارعا ارەڭ جەتكەن اسىل قازىنالارى «پرولەتارياتتىڭ زور مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» جاۋىنا اينالىپتى! مەنىڭ نەشە جىل بويىنا تەر توگىپ قۇراستىرعان وقۋ قۇرالدارىم الدەقاشان ورتەنىپ بولدى دەشى!...»- جۇرەك جارا كۇرسىندىم.
بازار كوشەسىنىڭ ءبار جەرىنەن وسى ۋلى ءتۇتىن عانا كورىندى كوزىمە. جاڭا دۇنيە قارايىپ كۇيىپ، بۋداقتاپ-مورلاپ جاتىر! كىدىرمەي وتە شىقتىق. قالاشىقتىڭ سولتۇستىك جاق سىرتىنا شىققانىمىزدا الدىمىزدان سولەكەت سويداقتاعان ۇزىن قاعاز قالپاقتىلار تىزبەگى كورىندى. ولاردى «كىشكەنە قىزىل باتىرلار» شاقىلداپ نايزالاپ قۋىپ كەلەدى. باۋىرلارىن "قىراندىققا" باۋلىپ جۇرگەن «قىزىل قورعاۋشىلار» دا بورباس جولدىڭ ەكى جاق شەتىمەن جۇگىرىپ كەلەدى.
قالپاقتىلاردىڭ بەت-ءجۇزى مەن كيىمدەرى ادام باققىسىز، ساتپاق-ساتپاق. كيگىزگەن قاعاز قالپاقتارىنا قارا بوياۋ مەن باتتاسىپ قىلمىستارى جازىلىپتى. پومەششيك، باي ديقان، كەرى توڭكەرىسشى، جەرلىك ۇلتشىل، قۇقىقتى، كەرتارتپا عىلىم بەدەلدىسى، ساسىق زيالى دەپ اتالىپتى. ايداعاردىڭ، تۇلكىنىڭ، قاسقىردىڭ سۋرەتتەرى تۇلا بويلارىنا ساۋ جەر قالدىرماي سىزىلعان. مويىندارىنا سۇيەك، توزعان شەلەك، تەسىك لەگەندەر اسىلىپتى. سالدىرلاتىپ-كۇلدىرلەتىپ، شاڭعىرلاتىپ، الۋان-الاساپىران، الەمتاپىراق ۇنمەن جۇگىرىپ كەلە جاتقاندىقتان ارت جاقتارىنداعى ايەلدەردىڭ باجىلى ارەڭ ەستىلدى. ساۋكىلدەگەن تىزبەككە ىلەسە الماي، ەڭ قاتتى نايزالانىپ كەلە جاتقانى - قۇرساقتى ەكى ايەل ەكەن...
ءوز بويىنان ەكى ەسە ۇزىن قاعاز قالپاق كيگىزىلگەن ءبىر كارى كەمپىر ۇلكەن جول ۇستىندە قۇلاپتى. كەسىلگەن اقبۋرىل بۇرىمىن قوس قولداپ قىسىپ، تالاسقان ەكى حۇڭشياۋبەڭگە بەرمەي جىعىلعان ەكەن. تارتىپ الماق بولىپ، قارت انانىڭ كەۋدەسىنە ءبىر «باتىر» قونا ءتۇستى دە ەكىنشى «باتىر» قولىنا جارماستى. انا ەكپەتتەي اۋناپ ءتۇسىپ، باۋىرىنا باستى بۇرىمىن. تىزبەكتى قۋالاپ بارا جاتقانداردىڭ ەرەسەكتەۋ ەكەۋى قايرىلىپ كەلىپ، نايزالارىن كەمپىردىڭ قۇيرىعىنا، شوندانايىنا سۇققىلادى.
- بۇنىڭ ءىسىمى «مادەنيەت توڭكەرىسى» بولىپتى!- دەپ گۇر ەتە ءتۇستى توقتى باسيت.
- ءۇن شىعارما!- دەپ توقتاتتىم ونى. - «ءتورت كونەگە» جاتقىزىپ جاساندى ساقالىمىزعا جارماسسا بىتكەنىمىز! جان-جاعىما قاۋىپتەنە قارادىم. جيىرما-وتىز مەتردەي كەڭدىكتەگى ويران توپىراقتى جول شەتىندە قالشىلداپ تۇرىپ قالعان ەكەنبىز.
كەمپىردىڭ بوكسەسىنەن شىققان قان ءىش كيىمى مەن اق ماتا كويلەگىنىڭ سىرتىنا قىپ-قىزىل بولىپ شىعا كەلدى. قايسار انا ءۇن شىعارماي قاتىپ قالعان سياقتى. ءتورت حۇڭشياۋبەڭ قانشا جابىلسا دا بۇرىمدى تارتىپ الا المادى.
قالپاقتىلار تىزبەگىن قۋالاعاندار نەداۋىر ىلگەرىلەپ كەتىپ ەدى. ءبىزدىڭ قارسى جاعىمىزدا جولدىڭ ارعى شەتىندە جۇرەلەپ اسكەر كيىمدى ءبىر ءداۋ ءبىزدىڭ حۇڭۋيبەڭ وتىر ەكەن. «باتىرلارىنا» تۇسىرگەن بۇيرىق ءۇنى قاتتىراق شىققاندا كوردىم.
«شالقالاتىڭدار!»- دەدى حانزۋ تىلىندە. «بىلەگىنە ۇرىڭدار!»... «بۋىندىرىڭدار!»... «شەشەڭنىڭ باتەگىن...»، «ەكى قولىن ەكى جاققا ايىرىڭدار!»... «نەتكەن پالە قاقپاس!»...
تارامىستارى تارتىلىپ سىرەسىپ قالعان كەمپىردىڭ ۋىسىنداعى بۇرىمدى ءتورت «باتىرى» جابىلىپ الا الماعان سوڭ شىدامنان ايرىلعان حۇڭۋيبەڭ سىبانىپ تۇرەگەلىپ جالتاق-جالتاق قارادى ماڭايىنا. «كەتىڭدەر!» دەپ بىزگە اقىردى. اشۋدان جاساندى ساقالى قۇيىن سوققانداي ۇيتقىپ كەتكەن توقتى باسيت، اتىلعالى تۇرعان ارىستانشا كوز الماي قادالدى وعان. ءبىر شاتاق شىعارعالى تۇرعانىن ءبىلىپ، بالداعىممەن ەسەگىن ۇرىپ ايداي جونەلدىم. «اتتەڭ-اتتەڭ!» دەپ بار داۋىسىمەن كىجىنگەن پالۋان جىگىت ءوزىن-ءوزى شاپالاقتاپ-شاپالاقتاپ جىبەردى دە قايتا بۇرىلدى. مەن ەسەگىن قاتتى ۇرىپ قۋا جونەلدىم. قانتالاپ كەتكەن كوزىن سوندا دا ول جاقتان اۋدارار ەمەس.
ءحۇڭۋيبىڭ جان جاعىنا قاراپ تۇردى دا ولگەن كەمپىرگە قاراپ جولدىڭ بورپىلداق توپىراعىن كەشە ۇمتىلدى. كەلە تەپكىلەپ بىرنەشە دومالاتتى دا تابانىمەن القىمىنان باسىپ تۇرىپ، شىرەي تارتتى بۇرىمدى.
توقتى باسيت ەسەگىنەن ىرشىپ ءتۇسىپ، بەلدىك قىنىنان پىشاعىن سۋىرا ۇمتىلىپ ەدى. حۇڭۋيبەڭ ىسقىرىق تارتتى. ارت جاعىنا بۇرىلىپ جەدەل ىسقىردى. اسكەر شاقىرعاندىعىن سەزىپ، جۇلقىنىپ بارا جاتقان جولداسىمدى تەز قۋىپ جەتىپ ۇستادىم دا ەسەگىنە مىنگىزىپ قۋا جونەلدىم. سوڭىمىزدان اسكەري قۋعىن تۇسەتىندىگىن ەستىگەن سوڭ ەسىن ول دا تەز جيىپ، ەسەگىن سابالاي جونەلدى.
باتقان كۇندى قۋالاعانداي كۇنشىعىس جاقتان قارا تۇتەك شاڭ كوتەرىلىپ اسپاندى بۇركەپ كەلە جاتىر ەدى. تاكلاماكاننىڭ قۇم بورانى ەكەن، شايار قالاشىعى كوزدەن لەزدە عايىپ بولدى. قارعىلاقتاعان ەكى ەسەكتىڭ ادىمى ماندىماعانىنان سوندا دا قاتتى ساستىق. ىسقىرىققا ءتورت حۋڭشياۋبەڭ قوسىلا شۋ كوتەردى. ولاردى دا قۇيىن جۇتىپ بۇركەگەنمەن ايقاي-شۋى سوڭىمىزدان قالار ەمەس.
ءبىز، باتىس-سولتۇستىككە بەتتەگەن قانجولدان شىعىس-سولتۇستىككە قاراپ، كىلت بۇرىلا قاشتىق. قۇم بوران كەلۋدىڭ الدىندا ول جاقتان قالىڭ جىڭعىل مەن توراڭعى توعايى كورىنگەن. سول جاققا كۇشارعا توتە جەتەتىن جالعىزاياق جولدار بارىن دا ەستىگەنبىز.
ۇلكەن جولدان قارابوراندى جارىپ ەكى مىلتىق قاتار اتىلدى. قۋعىنشى اسكەرلەر ەكەندىگىن بىلدىك. وسىلاي بۇلتارا قاشقانىمىزعا قۋانىپ كەلە جاتقانىمدا توقتى باسيت ەسەگىنەن تۇسە قالىپ، شىلبىرىن ماعان ۇستاتا سالدى.
- اناۋ توعايعا كىرىپ توسا تۇرىڭىز!
- سەن قايدا بارماقسىڭ؟
- مىنا قاراڭعىلىقتان پايدالانىپ، اناۋ جىنداردىڭ ءبىرىن سوعا كەتەيىن!
- توقتا!... سوڭىمىزدان قالمايتىن قۋعىن تاپپاقسىڭ با!
- اقىر وزدەرى دە ءتۇستى عوي سوڭىمىزعا، ءسويتىپ جۇرەكتەرىنە تيە كەتپەسەك سوڭىمىزدان قالمايدى!
- كىسىلەرى ولسە، بار جەردە الدىمىزدان توسپاي ما، قوي بۇل تاۋەكەلشىلىكتى! ءجۇر تەز، قورشاۋعا تۇسپەي الىستاپ كەتەلىك!...
جورتاقتاتا جونەلدىك. وق ءار تۇسقا اتىلدى دا، ءبىر-ەكەۋى ۇستىمىزدەن زۋ ەتە ءتۇستى. ءبىزدىڭ بەتالىسىمىزدى ەندى تاپقانداي، ىلە-شالا بىرنەشە وق ءوتتى ۇستىمىزدەن. تۇنەك ءتۇن جارىلعانداي ىڭىرانىپ، ماڭىمىزدى قاتەر تىنتكىلەدى. وڭدى-سولدى ۇشكۇرگەن قويۋ قۇيىن توراڭعى توعايعا كىرگەنىمىزدە دە بوگەتسىز ۇشىقتاي بەردى. قۋعىن بەرى بۇرىلعانداي، مىلتىق داۋىسى ەندى جاقىننان ەستىلدى. وسى توعايدى تىنتپەي كەتپەيتىندىگىن سەزدىم. شاعىن عانا ەلسىز توعاي ەكەن. كۇنشىعىس جاق سىرتىنان جالاڭاش الاڭقى بايقالدى. سول جالاڭاش بورباسقا شىعا جونەلگەنىمدە توقتى باسيت ءبىر ۇلكەن توراڭعىنىڭ تۇبىنە تۇسە قالدى. «وق تيەدى، كورىنىپ قالامىز!» دەپ دىبىستادى ماعان. قايتا ورالىپ كەلدىم دە بۇل توعايدان قورشالىپ قولعا تۇسەتىندىگىمىزدى اسىعىپ ايتا جەتەكتەدىم.
ەكى سۇر ەسەكتى سۇپ-سۇر بورباسقا شىعارىپ شاۋجايلاپ ەكى جەرگە جاتا قالدىق. سارت-سۇرت اياق دىبىسى توعايدىڭ كۇنگەي-تەرىسكەي ەكى جاعىنان دا ەستىلدى. دۇلەي بوران، جىندى قۇيىن ەسەكتەرىمىزدى تالتىرەكتەتە ءبۇرىپ، ءوزىمىزدى كوز اشتىرماي كومدى. قاتەر تىنتكىلەپ، اجال پىسكىلەپ، قوينىمىزدا سۋماڭداپ جۇرگەندەي. قارعا ادىم جەر كورىنەر ەمەس. توعايدىڭ تۇس-تۇسىنان اتىلدى مىلتىق. «تۇرىڭدار!» دەپ اقىرىسادى. لەزدە توراڭعىلاردى ارالاي سوققىلاۋعا كىرىستى.
ءبىر-ەكەۋىنىڭ توعايدان بەرى ءوتىپ، بىزگە جاقىنداپ قالعاندىعى اياق دىبىستارىنان ەستىدىك. وتىز مەتردەي جاقىنداپ كەلىپ، ۇڭىلە قالعاندىقتارىن بايقادىم. جۇرەگىم قارا قۇيىننان بەتەر ۇيىتقىپ، قاسقىرشا جۇلمالادى. ەسەكتەردى كورىپ جەتىپ كەلسە ەكەۋمىز ەكەۋىنە سىرتتارىنا اتىلۋدان باسقا امال جوق قوي. ۇندەرىن شىعارماي باسا الساق!...
- بۇل جاقتا جوق!- دەدى ءبىرى ازدان سوڭ.
- جينالىڭدار!- دەپ ارتىنا قايرىلا ايقايلاعان ءبىرى توعايعا قاراي جىعىلا-سۇرىنە جونەلدى. توراڭعى سۇزە قاڭعىرلاسا-داڭعىرلاسا جينالىپ ءتىزىلىپ، ساناقتان ءوتتى دە ارى قاراي الىستاي بەردى. سانىنا قاراعاندا تۇپ-تۋرا ءبىر زاۆوت اسكەر ەكەن.
- اۋليە ەكەنسىڭ بيعا، وسى جولى قول قويدىم!- دەي تۇرەگەلدى توقتى باسيت.
- دوستىم سەن قانشا كۇشتى بولعانىڭمەن ىزا-اشۋدىڭ الدىندا ەڭ وسال جىگىت ەكەنسىڭ!- دەپ مەن كىنالادىم.
ءجۇز مەتردەي عانا جەردەگى توعاي دالداسىنا قايتا كىرىپ، ەسەكتەردىڭ جەلقومىن الىپ ارقاندادىق. توراڭعى تۇبىنە قۇم بوراننان ىقتاي جاتىپ، دوسىمنىڭ بۇگىنگى قىلمىسىن قازبالاي سىندادىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، توقتى باسيت اتتى وسى قىلمىسكەردى سىنداۋدى بىلاي قويىپ، پىشاق سۇقسام دا راۋا ەكەنىن ەندى تۇسىنگەن شىعارسىز. ولگەن كەمپىردى تەپكىلەپ ەسكىلىكتەن ارىلتپاق بولعان ساۋاپتى ءىسى ءۇشىن عانا ماۋجۋشيدىڭ قىزىل قورعاۋشىسىنا پىشاق الا جۇگىرگەن ازعىندىعىن ادامزات كەشىرەر مە! مۇنداي ارسىز تەپكىنى بۇگىن عانا كورگەندەي ىزاعا شىداماي شىڭعىرىپ، قاشىپ شىققان ءبىرىنشى كۇنىمىزدىڭ وزىندە-اق قاندى قولعا تۇسىرە جازداعانىن قاراڭىزشى! «قۋىرداقتىڭ اكەسىن تۇيە سويعاندا كور» دەگەندەي مۇنداي سۇمدىقتىڭ اكەسىن وزىڭىزگە جاقىنداعان سايىن كورمەيمىز بە. الدەن بۇلاي قۇتىرسا، ءسىزدىڭ ءوز «توڭكەرىسىڭىزگە» نەسىن الا جۇگىرمەك بۇل! جاۋىزدىق پەن جىرتقىشتىقتىڭ تەڭىزىنە سۇڭگۋگە «بەلدى بەكەم بايلاپ» كەلە جاتقان ازاماتتان بۇدان زور قىلمىس تابۋ مۇمكىن بە! وسى شىدامسىزدىعىن ولتىرە سىنداپ شەكتەمەسەم، ءوزىن دە مەنى دە تەرىس ازۋلارىڭىزعا ءتۇسىرىپ، شايناتپاي جۇتقىزباي ما!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] كوجاڭ (حانزۋشا) - ءبولىم باستىعى.
[2] شىنسىڭ (حانزۋشا، قىسقارعان اتاۋ) - جاڭا تۋما، جاڭا ومىرگە شىعۋدى.
[3] ءزانجۋ (حانزۋشا) - توقتا، تابجىلما دەگەن بۇيرىق ءسوز.
[4] شۋجىڭجۋي - رەۆيزيونيزم - تۇزەتىمپازدىق.
[5] سليڭبۋ (حانزۋشا) - قولباسشىلىق شتاپ.
[6] اياتۇل كۇرسى - «جىن-شايتان الاستايتىن» قۇران دۇعاسى.
[7] حۋ ۋي بەڭ (حانزۋشا) - قىزىل قورعاۋشى. حۋ شياۋبەڭ - بالالاردان قۇرالعان «كىشكەنە قىزىل قورعاۋشى»
[8] ءتورت كونە - 1. كونە يدەيا جانە ءدىن ۋاعىزدارىنا سەنۋ. 2. عۇرىپ-ادەت، سالت-سانا. 3. ۇلتتىق كونە جانە ەۆروپا مۇلىكتەرى. 4. «سارى» ءان، «سارى» كىتاپ.
