الىپ دەرجاۆا قىتاي ەلىنىڭ الەمدى دۇرىلدەتىپ تۇرعان تىرلىگى تاعى ءبىر باسقىشقا وتەتىن ءتۇرى بار. قىتايدىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى الدا، قاراشانىڭ 18-نە جوسپارلانعان بۇكىل قىتايلىق حالىق قۇرىلتايى تۋرالى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن قاۋىرت جۇرگىزىپ جاتىر.  ايتىلمىش قۇرىلتايدا حۋ جينتاۋ (ورىسشاسى - حۋ تسينتاۋ) توراعا ورنىن شىن جينپيڭ (شىن تسينپين) مىرزاعا بەرمەكشى. 4-5 جىلدان بەرى دايىنداپ كەلە جاتقان مۇراگەرى ارى قاراي ەكونوميكالىق قايتا قۇرىلىمداۋدى باستايدى دەگەن داقپىرت شىققالى دا 2 جىلعا اينالدى. ءبىز دە ءوز الىمىزشە قىتاي ەكونوميكاسىنداعى شىندىقتار مەن شىلىقتارعا تالقى جاساۋدى ءجون كوردىك.

لاڭ شيانپيڭ: «قىتاي ەكونوميكاسى ەڭ قاتەرلى كەزەڭگە تاپ بولدى»

(لاڭ شيانپيڭ(郎咸平): اقش Wharton Business School-ءنىڭ دوكتورى، قازىر گاڭكوڭ(Hongkong) قىتاي ءتىلى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  پروفەسسورى)

كۇللى الەم ەكونوميكاسىن  جىلانداي ارباپ جۇتىپ، ايداھارعا اينالعان الىپ قىتاي ەندى شارشاي باستاعانداي.  الدە جان-جاقتان قۇيىلعان اقشاعا قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق بوپ توياتتاي قالدى ما!؟ الدە ءبىر الپاۋىت الاياقتاردىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالدى ما؟  ايتەۋىر ءبىر تىقىر تايانعانى بەلگىلى.  بۇل تۋرالى ولار وزدەرى دابىل قاعىپ وتىر.

الىپ دەرجاۆا قىتاي ەلىنىڭ الەمدى دۇرىلدەتىپ تۇرعان تىرلىگى تاعى ءبىر باسقىشقا وتەتىن ءتۇرى بار. قىتايدىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارى الدا، قاراشانىڭ 18-نە جوسپارلانعان بۇكىل قىتايلىق حالىق قۇرىلتايى تۋرالى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن قاۋىرت جۇرگىزىپ جاتىر.  ايتىلمىش قۇرىلتايدا حۋ جينتاۋ (ورىسشاسى - حۋ تسينتاۋ) توراعا ورنىن شىن جينپيڭ (شىن تسينپين) مىرزاعا بەرمەكشى. 4-5 جىلدان بەرى دايىنداپ كەلە جاتقان مۇراگەرى ارى قاراي ەكونوميكالىق قايتا قۇرىلىمداۋدى باستايدى دەگەن داقپىرت شىققالى دا 2 جىلعا اينالدى. ءبىز دە ءوز الىمىزشە قىتاي ەكونوميكاسىنداعى شىندىقتار مەن شىلىقتارعا تالقى جاساۋدى ءجون كوردىك.

لاڭ شيانپيڭ: «قىتاي ەكونوميكاسى ەڭ قاتەرلى كەزەڭگە تاپ بولدى»

(لاڭ شيانپيڭ(郎咸平): اقش Wharton Business School-ءنىڭ دوكتورى، قازىر گاڭكوڭ(Hongkong) قىتاي ءتىلى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  پروفەسسورى)

كۇللى الەم ەكونوميكاسىن  جىلانداي ارباپ جۇتىپ، ايداھارعا اينالعان الىپ قىتاي ەندى شارشاي باستاعانداي.  الدە جان-جاقتان قۇيىلعان اقشاعا قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق بوپ توياتتاي قالدى ما!؟ الدە ءبىر الپاۋىت الاياقتاردىڭ قاقپانىنا ءتۇسىپ قالدى ما؟  ايتەۋىر ءبىر تىقىر تايانعانى بەلگىلى.  بۇل تۋرالى ولار وزدەرى دابىل قاعىپ وتىر.

ەكونوميكالىق دامۋ تۇراقتى بولۋى ەكىتالاي، تۇراقتى بولۋى ءۇشىن ەكونوميكالىق ساياسات ءجيى وزگەرىپ تۇرۋ كەرەك. سەبەبى، سۇرانىس پەن ۇسىنىس ءتىپتى، ساياسي جاعدايدىڭ ءجيى وزگەرۋى ەكونوميكاعا اسەر ەتەتىنى بەلگىلى.  قىتاي ەلى دە ءدال وسىنداي كەزەڭگە تاپ بولۋدا.  سوڭعى 10 جىلداعى قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋى الەمدى تاڭدانتتى ءارى  شوشىتتى. ەندى مىنە، بىردەن شايقالا باستادى.

تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە الپاۋىت اقش دوللارى مەن قىتاي يۋانى اراسىنداعى تاۋەلدىلىك پەن ساياسي كۇندەستىكتىڭ كىمنىڭ پايداسىنا شەشىلەتىنىن قاراۋعا بولادى.

توقىراۋدىڭ ەڭ باستى بەينەسى رەتىندە الدىمەن ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ ءوسۋىن جانە قىتاي يۋانىنىڭ قۇنسىزدانۋ پروتسەسىندە تۇرعانىن ايتۋعا بولادى.

بىرىنشىدەن، جالپى ەكونوميكالىق سالانى دامىتۋعا جاڭا تالپىنىس بولمادى. كونە سۇردەك قيىندىققا تىرەدى. ەكونوميكانىڭ ۇدەۋ قارقىنىنىڭ باياۋلاۋى ەڭ تومەنگى ايلىق جالاقى ولشەمىنىڭ ءوسۋ كورسەتكىشىن كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرمەۋدە. اتاپ ايتقاندا، قىتايدىڭ 16 پروۆينتسياسىندا  بۇل كورسەتكىش 17 %-دان اسپادى. بۇل وتكەن جىلعى 22 %-دان تومەندەگەنىن كورسەتەدى.

ەكىنشىدەن، ۇكىمەت شەتەلدەن ينۆەستيتسيا تارتۋدا تىعىرىققا تىرەلدى  جانە كوپتەگەن ءىرى، ورتا-شاعىن كومپانيالاردى  مەملەكەت ءوز كۇشىمەن سۇيەمەلدەپ وتىر. اسىرەسە، سىرتقى ساۋدا مولشەرى ايتارلىقتاي توقىرادى، بۇنى ەۆروپا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق داعدارىسىمەن جانە ەۆرازيالىق وداقتىڭ يمپورتتى ايتارلىقتاي شەكتەۋىمەن دە تۇسىندىرۋگە بولادى.

ۇشىنشىدەن، قىتاي اقشاسى قۇنسىزدانا باستادى. بۇل ءبىر جاعىنان حالىقتىڭ قارجى سالاسىنا اسەر ەتتى. حالىق اقشانى جىلجىمايتىن مۇلىككە سالايىن دەسە، ءۇي باعاسى اسپانداي باستادى، ەندى ءبىر جاعىنان جەڭىلدەتىلگەن نەسيە ساياساتىن پايدالانعان ءىرى ءۇي-قۇرىلىس كومپانيالارى تۇرعىن ءۇيدى كوپتەپ سالۋدا، بۇل ەرتەڭگى ءۇي باعاسىنىڭ تۇراقتى بولا المايتىندىعىن كورسەتىپ وتىر.

تورتىنشىدەن، ۇكىمەت ءىرى، ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىككە بەرگەن تومەن ءوسىمدى قارجىلاردىڭ قايتارىمى بولماي وتىر. سەبەبى، مەنەدجمەنت ءالسىز، تەك ۇكىمەتتىڭ سۇيەمەلى كەرەك. سونىمەن ىشكى قانىققان بازاردى كەڭەيتۋ مەن ەكونوميكاعا سەرپىلىس بەرەتىن جاڭا بازار اشۋ ماسەلەسى قاتار كەلىپ وتىر.

بەسىنشىدەن، ماسساسى اناعۇرلىم كوپ حالىق ناقتى اقشانى قارجىلىق اينالىمعا سالۋدان قورقىپ بىردەن امانات قويۋعا وتە باستادى، بۇنىڭ سەبەبى مىنا 3 جاقتان كورىنەدى: الدىمەن، ءۇي باعاسى تۇراقسىز;  ەكىنشىدەن، دەپوزيت بازارى تۇراقسىز، وسۋىنەن ءوشۋى كوپ بوپ تۇر; ۇشىنشىدەن، قۇندى زاتتارعا سالۋعا حالىق تارتىنادى، ولاي بولاتىنى شىن-جالعانىن پارىقتاي المايتىن حالىق الدانىپ قالۋدان قورقادى.

قىتايداعى مونوپوليا مەن جەمقورلىق  نەمەسە «شاڭقۇي» تۋرالى

قىتاي ۇكىمەتى جەمقورلىقتى قۇرتۋدىڭ قيىندىعىن سەزىنە باستادى، مۇنداعى سەبەپتىڭ ەڭ ۇلكەنى جوعارى شەندىلەردىڭ مۇددەسىنەن قالىپتاسقان مونوپوليا بولىپ وتىر. مۇنداي مونوپوليالار تىپتەن اشىققا شىعىپ، جۇمىس تۇزىلىستەرىن بارعان سايىن كەڭەيتۋدە. جۋىردا وسىنداي ءبىر ۇلكەن قارجىلىق مونوپوليانىڭ جينالىسىنا بارىپ قايتقان قانداسىمىز ءادىل (تولىق اتىن ايتۋدى ءجون كورمەدىك) بىلاي دەپ سىر ءبولىستى: «2012 جىلدىڭ جازىندا قىتايداعى دوستارىمنىڭ شاقىرۋىمەن ءۇرىمجى قالاسىندا وتكەن «شاڭقۇي» دەپ اتالعان جينالىستا بولدىم. جينالىسقا شينجياڭ پروۆينتسياسىنىڭ بۇرىنعى پارتيا توراعاسى ۋاڭ لىچۋان جولداستىڭ جەرلەستەرىنەن، ياعني، شان دوڭ پروۆينتسياسىنىڭ ادامدارىنان قۇرالعان مافياسىنىڭ جوعارى شەندى وكىلدەرى كەلدى. ءتىپتى بۇكىل شينجياڭداعى ەڭ ءىرى كومپانيالار مەن قارجىلىق قۇرىلىمدار سول كىسىنىڭ يەلىگىندە ەكەنىن كورىپ تاڭ قالدىم. ول عانا ما دەسەم، شينجياڭداعى ۇكىمەتتىك ورىندارداعى ەكونوميكا باسقارۋ مەن قارجى بولۋگە قاتىستى ورىنداعى شەندىلەر نەگىزىنەن ۋاڭ مىرزانىڭ ادامدارى بولىپ شىقتى. ولاردىڭ شىعارعان «شاڭقۇي» دەپ اتالاتىن كىتاپشاسىندا دا ءبىرشاما شەندىلەردىڭ سۋرەتى بەرىلىپ، تانىستىرىلىپتى» - دەپ اياقتادى ءسوزىن. قىتاي مۇناي كومپانياسىندا ىستەيتىن، اتىن ايتپاۋدى ءجون كورگەن قىتاي ازاماتى دا مۇنى جوققا شىعارمادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا،  شينجياڭدى اشسا القانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان ۋاڭ مىرزا ۇرىمجىدەگى «5 شىلدە» وقيعاسىنان كەيىن لاۋازىمى ءوسىپ ورتالىققا باردى، ال ارتىندا قالعان كومانداسى مەن كومپانيالارى باياعىشا شالقىپ تۇر.

مىنە، بۇدان مونوپوليا مەن جەمقورلىقتىڭ قىتايدىڭ دا ىرگەسىن قازا باستاعانىن كورۋگە بولادى.

اقش دوللارى مەن قىتاي يۋانىنىڭ تەكەتىرەسى

وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەلىمىزدىڭ اقپارات قۇرالدارى قىتاي يۋانى «حالىقارالىق ورتاق اقشاعا» اينالۋى مۇمكىن دەپ دابىل قاققانى جانە قاتارىنان 3-4 جىلدان بەرى قازاقستان ورتالىق بانكى قىتاي يۋانىن ەڭ سەنىمدى، تۇراقتى اقشا دەپ تاپقانى بەلگىلى.  ءتىپتى قىتايلىقتار «قىتايلار زامانى تۋدى» دەپ لەپىرىپ توبەلەرى جەر تىرەگەندەي شالىقتاعاندارى بار ەدى. اسقانعا - توسقان. ونىڭ ۇستىنە بۇرىننان قالىپتاسىپ ورنىققان اقش دوللارى جىلى ورنىن قايدان بوساتسىن. ەكونوميكانىڭ نە ەكەنىن ەمەۋىرىنمەن تۇسىنەتىن ەۆرەيلەردىڭ قاقپانى اقىرى قىتايعا دا قۇرىلعان سىڭايلى. قازىر قىتاي سايت پاراقتارى «قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ  قاتەرگە تاپ كەلگەنىن» جارىسا جازىپ، شىعار جول ىزدەپ الەك بولۋدا. ال قىتاي حالقى الداعى بولاتىن 18-كەزەكتى  بۇكىلقىتايلىق حالىق  قۇرىلتايىنىڭ شەشىمىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ جاتىر.

سەبەبى، قىتايلار قىتايدىڭ ءبىر مەزەتتىك ەكونوميكالىق دامۋىنا ماساتتانىپ كەتتى. ءتىپتى، قىتاي يۋانىن  حالىقارالاندىرامىز دەپ  شەتەل اسىرىپ تا ۇلگىردى دە، ءبىر بولىك قىتاي يۋاننىڭ يەلىك قۇقىعىن قولدان شىعارىپ العان ەدى.  وسىلايشا ماسونداردىڭ قاقپانىن باستى.  ول كەزدە قىتايلار قۇنسىزدانعان اقشانىڭ ورنىن اقشا باسىپ شىعارۋمەن تولىقتاعانى تاعى بار. بۇل دەگەن ءسوز قىتاي اقشاسىنىڭ  مۇمكىندىگىن كۇشپەن ارتتىرۋ ماقساتىندا ىستەلگەندىكتەن، ناقتى ەكونوميكالىق ءتۇزىلىس پەن قۇن زاڭىنا ساي كەلمەي قالدى دا، قىتاي يۋانىنىڭ اقش دوللارىنا تاۋەلدىگىن جانداندىردى.

قىتايلاردىڭ تاعى ءبىر ۇتىلۋى -  شەتەلگە قاراتا ەركىن ساۋدا ساياساتىن قولدانۋ بارىسىندا ورىن الدى. ينۆەستور شەتەل ازاماتتارىنا قاراتا جەڭىلدىكپەن بەرىلگەن كوپ اقشا (شەتەلگە قارجى قوسۋ ماقساتىندا) مەن ينۆەستورلاردى تارتۋ ماقساتىنداعى ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەر سەبەبىنەن، كوپ قارجى شەتەلدىكتەردىڭ پايداسىنا ءوتىپ كەتتى، ياعني، شەتەل قارجىسىن قىزىقتىرۋ ماقساتىندا قىتاي اقشاسىنىڭ شەتەل اقشاسىنا باعامى شەتەل اقشاسىنا قۇن جاراتىپ بەرۋ كەرەك بولدى. بۇل قىتاي اقشاسىنا تۇراقسىزدىق اكەلدى. سونىمەن شەتەلدەگى قىتاي اقشاسىنىڭ بازار باعاسىنا ساي قۇنىن تۇراقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن شەتەلدە قىتاي اقشاسىنىڭ قۇنىن تومەندەتىپ ۇستاسا، ال ەل ىشىندە سونىڭ ەسەبىنەن اقشا قۇنى شامادان تىس جوعارلاتىلدى نەمەسە اقشانى كوپ مولشەردە باسىپ تاراتتى. سۋشا قۇيىلعان  شەتەل قارجىسى ءۇشىن قۇنسىزدانۋ شاماسىن تولىقتىرىپ تۇرۋدىڭ قيىندىعى ەل ىشىندەگى اقشا قۇنىنىڭ باسىنا سالماق بولىپ ءتۇستى. وسىلايشا قولدان جاسالعان قۇن ۇزاق شىداس بەرە الماۋدا!

ەندەشە، نەگە بۇنداي قاراما-قارسى قايشىلىق  تۋىندادى جانە قارا حالىققا قانداي كەلەڭسىزدىكتەر تۋدىردى؟  بۇل تۋرالى  قىتايداعى «كۇلتەگىن پورتالىندا» «حالىق اقشاسى قايدا اپارادى؟» دەگەن اتپەن ماقالا جازعان قانداسىمىز اكۋدىڭ ساراپتاماسىنا قاراپ كورەيىك:

اكۋ: «ۇكىمەت حالىق اقشاسىن شامادان تىس كوبەيتىپ باسىپ تاراتىپ (تاراتىلعان اقشادا جاسىرىنعان باج ۇلەسى بولادى - اۋد.), حالىقتىڭ بايلىعىن سۇلىكتەي سوردى. شىندىعىندا، حالىق اقشاسىنىڭ شىنايى ساتىپ الۋ قۋاتى توتەنشە ءالسىز. ەگەر قىتاي ۇكىمەتى شەتەل قارجىسىنا ۇستەمە پايدالىق قۇندى كۇشىنە قالدىراتىن بولسا، قىتاي اقشاسى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا كۇرت قۇلدىرايتىن بولادى. ەندەشە، وسىعۇرلى كوپ باسىلىپ تاراتىلعان اقشانى ۇكىمەت قالاي ءسىڭىرىپ كەتە الادى دەپ ويلايسىز؟ ۇكىمەت بۇل وراسان زور اقشانى ەل ءىشى بازارىندا ءۇي-قۇرىلىس ارقىلى حالىق موينىنا اۋدارىپ كەتىپ جاتىر. قىتايدا حالىق اقشاسى تەك اقشا عانا ەمەس،بايلىقتى قايتالاي ۇلەسكە سالاتىن قۇرال بولىپ تابىلادى. حالىق اقشاسىن جوعارى مەجەلەۋ قوعامدىق بايلىقتى تەز ارادا قارجى سالاسىنىڭ ساناۋلى عانا يەلەنۋشىلەرىنە تابىستاپ بەردى. جاعداي اسا اۋىر، حالىق اقشاسىنىڭ قالپىسىز باعالانۋى قىتايدا قىسقا ۋاقىت ىشىندە شىرىگەن بايلاردى تۋدىردى، ءارى تالان-تاراجعا تۇسكەن قالىڭ جارلى-جاقپايلاردى دا جارىققا شىعاردى» - دەيدى.

تاعى ءبىر دەرەك،  جۋىقتا اقش Wharton Business Schoo دوكتورى، قازىر گانكونگ قىتاي ءتىلى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  پروفەسسورى بولىپ جۇمىس ىستەيتىن لاڭ شيانپيڭ مىرزانىڭ «قىتاي ەكونوميكاسى ەڭ قاتارلى كەزەڭگە تاپ بولدى» دەگەن كىتابى شىعىپ، ەل ىشىندە ۇلكەن ءدۇمپۋ تۋدىردى.   2012 جىلى مامىردا قىتاي شىعىس باسپاسىندا باسىلعان بۇل كىتاپتا جوعارىداعى ماسەلەلەر كەڭىنەن تالقىلانىپ، پىكىرتالاس تۋدىردى. ءتىپتى كەيبىر ازاماتتار ەلگە تونگەن اپات بولۋى مۇمكىن دەپ قاۋىپتەنىپ وتىر. سەبەبى: «قىتايدا كوپتەگەن شەتەل كومپانيالارى جۇمىس ىستەيدى، ال ولاردا جۇمىس جاسايتىن قىتايلاردىڭ جۇمىس ۋاقىتى ۇزاق، جالاقىسى ماردىمسىز. بۇل قىتايلاردىڭ شەتەل ينۆەستورلارىنا قۇلدانۋىن كەلتىرىپ وتىر» - دەپ ايقايلاۋشىلار دا كوبەيىپ وتىر. ال ۇكىمەتتىڭ بۇل تۋرالى اۋەنى ءالى بەلگىسىز، ونى تەك الدا  18-كەزەكتى بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى قۇرىلتايىنان كەيىن بىلەتىن بولامىز.

«Abai.kz»

پايدالانعان ماتەريالدار:

1.     http://baike.baidu.com/view/8532188.htm

2.     http://www.kultegin.com/forum.php?mod=viewthread&tid=31631

3.     书名：中国经济到了最危险的边缘. 作者：郎咸平. ISBN：9787506044653.出版社：东方出版社. 2012年4月(وسى كىتاپتان ۇزىندىلەر)