قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە ەل بولىپ، وركەنيەتتى دامۋ جولىنا تۇسكەنىنە وتىز ءبىر جىلداي ۋاقىت بولدى. دەگەنمەن، ەل دامۋى تەك ونىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرىمەن ايقىندالدى دەسەك قاتەلەسەمىز. الايدا، ءدال قازىرگى الەمدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك-مادەني جاعداي ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن بۋىرقانعان وركەنيەتتەر توعىسىندا جەتىمسىرەگەن كۇي كەشپەي، دۇنيەدەگى ءوز ورنىن تەزىرەك ايقىنداۋدى تالاپ ەتەدى. وسى ورايدا جاستار مەن بيلىك اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەسى بىردەن العا شىعادى.

قازاقستاندا جاستار ساياساتىن باسقارۋ سالاسىندا ءارتۇرلى تاسىلدەر قولدانىلدى. 1991 جىلى قۇرىلعان جاستار ءىسى، دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت كوپ ۇزاماي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاستار ءىسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى بولىپ قايتا قۇرىلدى. جەرگىلىكتى جەرلەردە بارلىق وبلىستاردا، كوپتەگەن قالالار مەن اۋدانداردا جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەتتەر قۇرىلدى; بىرقاتار جەرلەردە ولار باسقا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارمەن بىرىكتىرىلدى نەمەسە اكىمشىلىك قۇرامىنا كىردى.

ەندى ەگەمەندى ەلدىڭ جاستار ساياساتىنا بايلانىستى قولعا العان تاريحي قادامدارىنا توقتالا كەتەيىك.

1991 جىلدىڭ ماۋسىمىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ "قازاق سسر-ىندەگى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى" زاڭ قابىلداندى.

ونىڭ ءىزىن الا 1993 جىلى جاستار ءىسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەت پەن تۋريزم، دەنە شىنىقتىرۋ جانە سپورت مينيسترلىگى تاراتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا بىرىڭعاي ورگان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاستار ءىسى، تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى قۇرىلادى.

اراعا ءۇش جىل سالىپ، 1996 جىلدىڭ قازان ايىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ وكىمىمەن ۇكىمەت "جاستار تۋرالى" زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، 1997 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعاردى. بۇدان باسقا، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى مەملەكەتتىك قولداۋ، جاستار شىعارماشىلىعىن، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار باستامالاردى، بالالار مەن جاستاردىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن دامىتۋ شارالارىن ازىرلەۋ قاجەت بولدى.

"نوۆوە پوكولەنيە" گازەتىندە 1998 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا "زا بۋدۋششەە كازاحستانا" رەسپۋبليكالىق جاستار قوزعالىسى كەڭەسى مەن اقپارات، مادەنيەت جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ جاستار ساياساتى ءبولىمى ازىرلەگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاستار ساياساتى تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسى جاريالاندى.

1999 جىلعى شىلدەدە مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسى مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ وتىرىسىندا تالقىلاندى، وندا ءبىرىنشى كەزەكتە تۇجىرىمداما ءتيىستى زاڭنامالىق بازانى قۇرۋعا باعىتتالعاندىعى اتاپ ءوتىلدى; بۇل باعىتتاعى جۇمىس پارلامەنت دەپۋتاتتارىن، مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردى، جاستار ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرىن بىرىكتىرەتىن قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ارنايى جۇمىس توبىندا جۇرگىزىلدى. ناتيجەسىندە 1999 جىلعى 28 تامىزدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ وكىمىمەن ادام قۇقىقتارىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى يدەيالارى مەن پرينتسيپتەرىنە، بۇۇ-نىڭ 2000 جىلعا دەيىن جانە ودان كەيىنگى كەزەڭگە ارنالعان جاستاردى دامىتۋ جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك ءىس-قيمىل باعدارلاماسىنا، بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنتسياعا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا، سول كەزدەگى ەل پرەزيدەنتىنىڭ "قازاقستان-2030. گۇلدەنۋ، قاۋىپسىزدىك جانە قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا" نەگىزدەلگەن قۇجات ومىرگە كەلدى. بۇل تۇجىرىمداما بەس بولىمنەن تۇردى. وندا قوعامنىڭ ستراتەگيالىق رەسۋرستارىن دامىتۋدىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ قاجەتتىلىگى نەگىزدەلگەن، وسى ساياساتتىڭ نەگىزگى ماقساتى، باسىمدىقتارى، نەگىزگى قاعيداتتارى مەن باعىتتارى، سونداي-اق باسقارۋ ورگاندارى ايقىندالدى.

2001 جىلعى 15 ماۋسىمدا مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى ماسەلەسى بويىنشا پارلامەنتتىك تىڭداۋلار ءوتىپ، وندا ارنايى زاڭدى قابىلداۋ قاجەتتىگى تۋرالى ناقتى ءسوز بولدى. تىڭداۋدىڭ الدىندا ۇلكەن دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. دەپۋتاتتار وزدەرى سايلانعان وكرۋگتەرگە بارىپ، بەلسەندى جاستارمەن كەزدەستى. وسىدان كەيىن بارىپ، العاشقى نۇسقاسى جونگە كەلگەن "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى" زاڭ جوباسى 2002 جىلدىڭ مامىر ايىندا رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى. قر پارلامەنتى ءماجىلىسى ءوزىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جونىندەگى كوميتەتكە وسى زاڭ جوباسىن قاراپ، ول بويىنشا قورىتىندى ازىرلەۋدى تاپسىرما بەردى. ۇسىنىلعان زاڭ جوباسى جاستار ورتاسىندا ءبىرشاما قولداۋ تاپتى.

2003 جىلعى قاڭتاردا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جۇمىس توبى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ ۇكىمەتتىك نۇسقاسىنا دەپۋتاتتار ۇسىنعان تۇزەتۋلەردى قاراستىردى. جاس قازاقستاندىقتاردىڭ ءبىلىم الۋىنا، جاستاردى جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا، سونداي-اق تۇرعىن ءۇي نەسيەگە الۋعا قاتىستى نورمالار ازىرلەۋشىلەر مەن دەپۋتاتتار اراسىندا ۇلكەن پىكىرتالاس تۋدىردى.

2003 جىلعى 29 مامىردا زاڭ جوباسى الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىنىڭ وتىرىسىندا قارالدى. ونى تالقىلاۋعا مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ، جاستار ۇيىمدارى مەن بىرلەستىكتەرىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. زاڭ جوباسىمەن جۇمىس بارىسىندا دەپۋتاتتار 100-گە جۋىق ۇسىنىلعان تۇزەتۋلەردى تالقىلاعا ءتۇسىردى.

تۇزەتۋلەر مەن وزگەرىستەردەن كەيىن 2004 جىلدىڭ 7 شىلدەسىندە "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى" قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا پرەزيدەنت ن. ءا. نازارباەۆ قول قويدى. اتالعان زاڭ ءوزىنىڭ تاريحي مىندەتىن 2015 جىلعا دەيىن مۇلتىكسىز اتقارىپ شىقتى.

2013 جىلدىڭ اقپان ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى 2020 جىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۇجىرىمداماسىن ماقۇلدادى. مەملەكەتتىك جاستار ساياساتىنىڭ باستى باسىمدىعى جاستاردىڭ ءوز مۇددەلەرىنە، بەيىمدىلىگىنە، فيزيكالىق مۇمكىندىكتەرىنە سايكەس جانە قوعام مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ەركىن الەۋمەتتىك دامۋ قۇقىعىن، شىعارماشىلىق باستامانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ بولىپ تابىلادى.

2014 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان جاستار دامۋىنىڭ جاھاندىق يندەكسىندە الەمنىڭ 170 ەلىنەن 27-ءشى ورىنعا يە بولدى. بىراق ءبارى نەدەن باستالعانىن ەسكە تۇسىرەيىك. وسى باعىتتاعى نەگىزگى جۇمىس 2012 جىلدىڭ اياعىندا باستالدى.

2015 جىلدىڭ اقپان ايىندا "مەملەكەتتىك جاستار ساياساتى تۋرالى" جاڭا زاڭ قابىلداندى. ناتيجەسىندە جاستاردى جاستار ۇيىمدارىنىڭ، كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەسشى ورگانداردىڭ جانە جاستاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ەڭبەك ۇجىمدارىندا تارتۋ زاڭ جۇزىندە بەكىتىلگەن. جاڭا زاڭنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى ەرەكشەلىگى جاستاردىڭ مۇددەلەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىن قوزعايتىن بيۋدجەتتىك باعدارلامالار اكىمشىلەرىنىڭ قۇزىرەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن بەكىتۋ بولىپ تابىلادى.

بۇدان باسقا، وسى جىلدار ىشىندە بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر جانىنداعى جاستار ءىسى جونىندەگى كەڭەستەردى ۇيىمداستىرۋ تاسىلدەرىن قايتا قاراۋعا قول جەتكىزىلدى. «جاڭا قازاقستان» قۇرۋدا جاستار سياساتىنا قاتىستى جاڭا زاڭ قابىلداۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. بۇل، ويتكەنى، ۋاقىت تالابى.

جاستار – ولار قازاقستاننىڭ بولاشاعى، مەملەكەتتىڭ الدىن الا جىلدار مەن عاسىرلارعا الدىن الا جاساعان ستراتەگيالىق جوسپارى ىسپەتتەس. تەك وسى جوسپار قانشالىقتى ۋاقىت وزگەرسە دە ءوز ورىنىندا وزگەرمەي قاتىپ قالعان قاعاز نەمەسە مەملەكەتتىڭ مەنشىگى، ءبىر وبەكت ەمەس ول – سۋبەكت. ول وزگەرەدى جانە ونىڭ وزگەرۋىنە كوپتەگەن فاكتورلار اسەر ەتەدى. سوندىقتان دا ەلدىڭ جاستارى، جاستار ساياساتى – وتە نازىك دۇنيە. ونى دۇرىس ارناعا قويىپ، دۇرىس باعىت باعدار بەرىپ جۇمىس ىستەتەتىن بولسا، سول مەملەكەت ماڭگىلىك مەملەكەتكە اينالادى. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ جاستارى ولار مەملەكەتتىڭ بولاشاعى، ەڭ نەگىزگى بايلىعى. جاستار مەملەكەتتىڭ قانداي دا بولماسىن قارۋىنان مىقتى كۇش. ويتكەنى جاستار بولاشاق مىقتى عالىمدار، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتايتىن مىقتى دارىگەرلەر، مىقتى قارجىگەرلەر، مىقتى زاڭگەرلەر، مىقتى ساياساتكەرلەر، مەملەكەتتىڭ اسكەرى، بەرىك وتباسىنىڭ نەگىزى، مىقتى ساياساتكەرلەر سونداي-اق بولاشاق ءبىزدىڭ ەلباسىمىز دا وسى اتالعان جاستاردىڭ ىشىنەن شىعادى. وسى اتالعان الەۋمەتتىك توپتاردىڭ بارلىعى دا بولاشاقتاعى قازاقستاننىڭ بەت بەينەسىن اشاتىن، مەملەكەتىمىزدىڭ ماڭگىلىك ەل يدەياسىنا جەتەلەيتىن نەگىزگى كۇش بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا جاستارعا وتە كوپ كوڭىل ءبولۋ قاجەت. جاستار ساياساتىن دامىتۋ قاجەت. بىراق، تاعى دا بايقاعانىم مەملەكەت وسى كۇنگە دەيىن وسى جاستاردى قولداۋعا از كۇش جۇمساماعان، ونى ءبىز مەملەكەتتىڭ ءار ءتۇرلى جوبالارىنان، جاستارعا تەگىن ءبىلىم الۋ، ءوزىنىڭ جەكە كاسىبىن اشۋ كوپتەگەن مۇكىنشىلىكتەر جاساعان. بىراق وسى مۇمكىنشىلىكتى ءبىزدىڭ جاستارىمىز تولىقتاي قولدانا الماي وتىر. تەك ەڭبەكتەنىپ، ىزدەنگەن جاستار عانا وسىنىڭ جەمىسىن كورۋدە. ەندىگى «جاڭا قازاقستان» قۇرۋداعى باستى ماقسات وسىنداي جاستاردىڭ سانىن كوبەيتۋ بولىپ تابىلادى.

جاستار مەن بيلىك اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ دۇرىس نەمەسە بۇرىس ارنادا دامۋى جاستاردىڭ بيلىككە جاقىنداۋ، ياكي ولاردىڭ بيلىكتەن الشاقتاۋ تەندەنتسياسىنا باستى العىشارت بولىپ سانالادى. دەمەك، جاستاردىڭ رەسمي مەملەكەتتىك يدەولوگيانى قولداۋى دا، قولداماۋى دا بيلىكتىڭ قولىندا ەكەنى باسى اشىق جايت. ال بۇل بولسا جاستار اراسىنداعى پاتريوتتىق سەزىمنىڭ قالىپتاسۋىنا تىكەلەي اسەرى بار «سەنىم» فەنومەنىن تۋعىزۋدا تەرەڭ مانگە يە قۇبىلىس ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.

جاستاردىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇندىلىقتارىنىعڭ وزگەرۋى زاڭدى قۇبىلىس بولىپ تابىلاتىنى داۋ تۋدىرمايدى.

قانداي مەملەكەت بولماسىن ءوزىنىڭ دامۋ بارىسىندا باسىنان بىرقاتار وتپەلى كەزەڭدەردى وتكىزەتىنى بەلگىلى. بۇل تاريحي دامۋ زاڭدىلىعى جانە ول بارلىق ەلدەر ءۇشىن ورتاق اكسيوما. ترانسفورماتسيالانۋ پروتسەسى نەمەسە وتپەلى كەزەڭ قيىندىعى سول مەملەكەت ىشىندە ءوتىپ جاتقان رەفورمالاردىڭ دەڭگەيى مەن تەرەڭدىگىنە بايلانىستى. مىنە، وسىنداي قۇبىلىس ۇزاق جىلدار بويى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ كەلگەن قازاقستاندى دا اينالىپ وتپەدى. جالپى قوعامداعى وزگەرىستەر جايلى وي شەرتكەندە، ءبىرىنشى كەزەكتە ازاماتتاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى تۋرالى كوپ ايتىلىپ، ولاردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى شەت قالاتىنى بار. شىن مانىندە، قانداي دا بولماسىن قوعامدىق وزگەرىستەر بارىسىندا ءوز قالپىنا قايتا كەلۋى قيىن، ءالسىز بۋىن وسى رۋحاني سالا بولىپ تابىلادى.

مىنە، ءدال وسىلاي كەڭەستەر وداعى ىدىراعاننان كەيىن قازاقستان قوعامىنىڭ، اسىرەسە جاستار بۋىنىنىڭ دۇنيەتانىمى بىردەن وزگەرىپ شىعا كەلدى. وسىنداي جاعدايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قالىپتاسۋىندا كەڭەستىك داۋىردەگى جاستاردان كەيىنگى جاستاردىڭ اراسىنداعى رۋحاني ساباقتاستىق ءۇزىلىپ، قازىرگى تاڭدا نارىقتىق ەكونوميكاعا بەيىمدەلە باستاعان تاۋەلسىز جاڭا بۋىن وكىلدەرى ءوسىپ جەتىلۋدە. ءوز كەزەگىندە سوڭعى جيىرما ءتورت جىلدا قازاقستاندا رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى ەلەۋلى وزگەرىستەر قوعامنىڭ، سونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ دا دۇنيەتانىمىنا اسەرىن تيگىزگەنى راس.

بۇگىنگى جاس بۋىننىڭ باعىت-باعدارى ەرتەڭگى مەملەكەتىمىزدىڭ كەپىلى بولۋىمەن قاتار قوعامنىڭ پروگرەسسيتى دامۋىنا بەلگىلى ءبىر مولشەردە ىقپال ەتەتىن الەۋمەتتىك توپ قۇرۋ ماقساتىمەن ۇشتاسۋى شارت. جالپى ەلىمىزدەگى قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جانە ساياسي جۇيە جاستاردىڭ قۇندىلىقتارىن تۇبىرىنەن وزگەرتتى جانە دە بۇل وزگەرىستەرگە تولىققاندى وڭ باعا بەرۋ ءالى ەرتە. دەگەنمەن، تاۋەلسىز مەملكەت، ونىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارىمەن قوسا جاڭا بۋىن وكىلدەرى دۇنيەگە كەپىل وزدەرىنىڭ ەرەكشە دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىمەن، مادەنيەىمەن، سالت-ساناسىمەن جاڭا اعىمدا ءوسىپ جەتىلۋدە دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس. وسى ورايدا قازاقستان جاستارى جايىندا قازىرگى قوعامدا بىرقاتار سۇراقتاردىڭ تۋىنداۋى زاڭدى. اتاپ ايتقاندا قازاقستان جاستارىنىڭ قازىرگى جاعدايى مەن بولاشاعى قانداي بولماق؟ قوعامنىڭ ساياسي ومىرىندە جاستاردىڭ ورنى قانداي؟ جاستاردىڭ پاتريوتتىق سانا-سەزىمىن قالاي كوتەرەمىز؟ بولاشاقتىڭ كەپىلى بولاتىن جاس بۋىن وكىلدەرىنىڭ قازىرگى قوعامداعى ورنى مەن ءرولى قانداي بولۋى كەرەك؟ مىنە، وسى جانە باسقا دا ماسەلەلەر ءدال بۇگىن شەشىمىن تابۋ كەرەك. وسىنداي ەلىمىزدىڭ باياندى بولاشاعى ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزى بار ساۋالدار جوعارعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، عىلىمي تۇرعىدان كەشەندى تۇردە زەرتتەلىنىپ، جاستاردى نارىقتىق زاماندا قورعاي الاتىن ءبىرتۇتاس باعدارلامالار مەن قۇقىقتىق نورمالار قابىلداۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ءبىز «جاڭا قازاقستاننان» وسىنى كۇتەمىز.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz