نەمەسە ودامان اقىن كىم؟

جازبا جانە ەل اۋزىنداعى اڭىز دەرەكتەرگە قاراعاندا، قىزايلار 1865-1871 جىلدارى ىلەنىڭ بۇرىنعى قۇلجا، ءسۇيدىن جانە كونە قورعاس وڭىرلەرىنە دەيىن قونىستانا باستاعان. «شىڭجاڭنىڭ قىسقاشا تاريحى» دەگەن ەڭبەكتە: «1869 جىلى قىس باسىندا رەسەي ءارمياسى قورعاس وڭىرىنە باسىپ كىرىپ، سول جەردەگى قازاقتىڭ قىزاي رۋىنىڭ 25 مىڭ تۇياقتان استام مالىن ايداپ اكەتتى. وسىعان بايلانىستى ىلەنىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى ۆەرنيگە (الماتى قالاسى) ادام جىبەرىپ، رەسەي جاعىنىڭ تولەم بەرۋىن تالاپ ەتتى» دەلىنسە، 1871 جىلى ماۋسىم ايىندا رەسەي ءارمياسى سۇيدىننەن ءوتىپ، قۇلجا قالاسىنا باسىپ كىرگەندە: «قازاقتىڭ قىزاي رۋى قالاعا باسىپ كىرگەن ورىس جاساقتارىمەن ەرلىكپەن ۇرىس سالىپ، كوگەرشىن تاۋىنان اسىپ ءوتىپ، بۇراتالاعا شەگىنىپ كەتتى»، – دەپ كورسەتىلەدى. بۇل دەرەكتەردىڭ دۇرىستىعىن تاريحشى-عالىم جاقىپ مىرزاعانۇلى: «قىزاي ىلە، بۇراتالا وڭىرىنە كەلىپ قونىستانعاننان كەيىن 1767 جىلدان باستاپ، وسى وڭىردە وتىرعان ۇلى ءجۇز البان، سۋان تايپالارىمەن بىرگە 1865-1866 جىلعى ىلە شارۋالار كوتەرىلىسىنە قاتىسادى. وسى كەزدە قۇرىلعان ىلە سۇلتاندىعىنا قاراستى بولادى» دەپ دەرەكتەيدى. بىراق بۇل كەزدە قىزايلار جەر يەلەنبەگەن، تەك كوشىپ-قونىپ جۇرگەن.

ول كەزدەگى ىلەنىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ البان، سۋان رۋلارى، ازداعان ۇيعىر، دۇڭگان، سىبە-سولاڭدار ەدى. 1871-1881 جىلدار ارالىعىندا رەسەي ىلەنى ون جىل جاۋلاپ جاتىپ، 1881 جىلعى «رەسەي-قىتاي ىلە كەلىسىمى» بويىنشا تسين يمپەرياسىنا قايتارىپ بەرەدى. ەسەسىنە، قيىر شىعىستاعى رەسەي-تسين يمپەرياسى اراسىنداعى ۇلان-بايتاق داۋلى ايماق رەسەيدىڭ قۇرامىنا ەنەدى. وسىعان وراي، 1882 جىلى تامىز ايىندا قىزاي رۋباسىلارى كوكقامىر جايلاۋىنىڭ مايتوبە دەگەن جەرىندە سەز اشىپ، ىلەگە كوشىپ، قونىستانۋدىڭ ۇيعارىمىن جاسايدى.

قىزايلار ىلەگە ورنىققان سوڭ دا جاڭا داۋ-شارلار، كورشى قازاق اۋىلدارى، شەكارانىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى قانداس جۇرتتارمەن اراز-اشتىقتار تۋىنداي باستايدى. اسىرەسە، رەسەي جەرىمەن مال بارىمتاسى، قۇن داۋى ءجيى ورىن الادى. وسىنى ەسكەرگەن ارعى بەت پەن بەرگى بەتتەگى قىزاي، قاراكەرەي، البان، سۋاندار اراسىندا ەكى جىلدا ءبىر سەز اشىلىپ، بارلىق داۋدى شەشىپ وتىرۋ قولعا الىنادى. سول سەزدەر «كوكتۋما سەزى»، «كەگەن سەزى»، «شىبار توبىلعى سەزى»، «كوك جايداق سەزى»، «سەمەي سەزى»، «قارقارالى سەزى»، «مايتوبە سەزى»، «نارىنقول سەزى» دەگەن اتتارمەن تاريحقا قالدى. بۇنداي سەزدەرگە ەكى ەلدىڭ گەنەرال گۋبەرناتورلارى، جاندارالدارى سىرتتاي باقىلاۋشىلىق ەتەدى. سەزدە توبە بي سايلاپ، شەشىم جاساۋ، بيلىك ايتۋ سىندى ىستەر تاپسىرىلعان.

سول سەزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرگەلىسى البان، سۋان، قىزاي رۋلارى اراسىنداعى 1898 جىلى وتكەن «كوكتۇما سەزى» ەدى. سەزدە جەر، جەسىر داۋى، بارىمتا-سىرىمتا ءىسى ۇزاققا سوزىلىپ، ەكى جاعى دا جەڭىستىك بەرمەيدى. وسى تۇستا ورىستىڭ ويازدارى مەن قىتاي تاراپتىڭ مانساپتىلارى داۋدى قازاقتىڭ ءداستۇرلى اقىندار ايتىسى ارقىلى شەشۋدى ۇيعارادى. قاي جاقتىڭ اقىنى جەڭسە، سول جاققا جەڭىستىكتى بەرمەك بولادى. سونىمەن ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز رۋلارىنا بۇل بەكىمدى جەتكىزىپ، جاۋشى اتتاندىرادى. البان، سۋان جاعى جەزتاڭداي اقىن وداماندى الدىرادى. ودامان ەكى اياقتى ادامنىڭ سوزگەرى، اسقان اقىن، «الىسقانىن الماي قويمايتىن ارىستان» دەگەن داقپىرتى بار، تەك ءۇيسىن ەلىنە عانا ەمەس، ارعىن، نايمان، مەركىت، قوڭىرات، قىپشاق، توبىقتى ەلدەرىنە اتى كەڭ تارالعان اقىن. وداماننىڭ اتاق-داڭقىنان حاباردار قىزايدىڭ اتقا مىنەرلەرى ونىمەن ايتىستىراتىن اقىن تاپپاي قينالادى. وسى كەزدە ءورازالى جانپەيىسۇلى ودامانمەن ايتىسۋعا ءوزى سۇرانادى. سوندا ساسان بولىس:

– جاعىڭ قارىسقىر تۋاجات، جاراستىڭ جاۋ قاباعى، ايتىستا جەڭىلسەڭ نەشە جىلعى جەر، جەسىر داۋى، بارىمتا- ىرىمتا اقىسى سەنىڭ موينىڭا ءىلىنىپ، باسىڭ داۋدا قالماي ما؟ – دەپ اشۋلانادى.

سوندا قاپتاعاي تانەكە باتىردىڭ ۇلى ەسىمبەك بولىس:

– جالىنداعان جاس ەكەن. رۇحساتىڭىزدى بەرىڭىز. ەگەر جەڭىلسە، بارلىق شىعىندى مەن تولەيمىن، – دەپ كەپىلدىك بەرەدى.

ماتايدىڭ شيىرباي شەشەنى ءبىر كوكقاسقا تايدى سويدىرىپ، ورازالىگە:

– از اۋىلىم ەدىڭ قىزاي،
كوشىپ كەتتىڭ ۇزاي.
جالىنداعان جاس ەكەن،
مەدەت بەر ءوزىڭ قۇداي، – دەپ باتاسىن بەرەدى.

ءورازالى ايتىستى:

ھيزاتلى امانبىسىڭ ودامان ەر،
دۇنيە قايعىلىنىڭ كوڭىلى شەر.
ون ساۋساق، ءتىل مەن جاعىڭ سۋداي جورعا،
جاسىرار اقىر ءبىر كۇن سۇم قارا جەر، – دەپ باستايدى. ايتىس ءبىر تاۋلىككە سوزىلادى. اراسىندا بىرەۋ ەل جايلاۋعا كوشەردە ودامىننىڭ اكەسىنە كولىك جەتپەي جۇرتتا قالىپ قويعانىن جەتكىزەدى. مۇنى ۇتىمدى پايدالانعان ءورازالى:

– ودامان قىزايدى جەدىڭ البانمەنەن،
ەش ءمۇيىزىڭ شىققان جوق العانمەنەن.
شاعي شاپان كيگەندەي شالقاقتايسىڭ،
ءىسىڭ جوق اكەڭ جۇرتتا قالعانمەنەن، – دەگەندە ودامان جالتارا الماي ءسوز جۇيەسىنە جىعىلادى. سول تۇستاعى ايتىستاردا رۋ نامىسىنا تيەتىن اۋىر-اۋىر سوزدەردىڭ ءجيى ايتىلاتىنى اقيقات. ول دا ايتىستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى. ءوزىن ماقتاپ، قارسى جاعىن داتتاۋ، شىمبايىنا باتار شىندىعىن ءدال تاۋىپ ايتۋ، سول ارقىلى قارسىلاسىن ءسۇرىندىرۋ ايتىستىڭ باستى شارتى. ءسوز سايىسىندا ودامان جەڭىلگەنىن مويىنداپ، ازاماتتار ءورازالىنى اق كيىزگە كوتەرىپ، جەڭىستەرىن تويلايدى. ارينە، بۇل جەردەگى جەڭۋ مەن جەڭىلۋ ماڭىزدى ەمەس. جەڭىلىستىڭ دە، جەڭىستىڭ دە سان ءتۇرلى باسقا سەبەپتەرى بولاتىندىعى بەلگىلى. ەڭ باستىسى، بۇل ايتىس قازاق تاريحىندا اقىندار ايتىسى ارقىلى ەلدىڭ داۋىن شەشكەن العاشقى جانە ەڭ سوڭعى جاعداي رەتىندە اڭىز بولىپ قالدى. بۇگىندە تاريحقا اينالدى. ارينە، كورىنىستە رۋلار (البان-سۋان-قىزاي) اراسىنداعى جەر مەن جەسىر داۋى بولعانىمەن، شىن مانىندە ەكى ەلدىڭ (قىتاي – رەسەي) اراسىنداعى كەلىسىمدى اقىندار ايتىسىمەن شەشكەن مۇنداي جاعداي بۇرىن-سوڭدى بولماعان. مۇنان كەيىن دە بولماۋى مۇمكىن.

ءورازالى جامپەيىسۇلى (1964-1908)

ەندەشە، وسى ايتىسقا تۇسكەن ءورازالى جانپەيىسۇلى كىم؟

ءورازالى جانپەيىسۇلى قىزايلاردان شىققان تاعى ءبىر تاعدىرلى تۇلعا. ءورازالىنىڭ ەل اراسىنداعى بەرەكە-بىرلىكتى ساقتاپ، ارتى قاقتىعىسقا اپاراتىن داۋلاردى اقىلمەن شەشكەن ىزگىلىكتى بىتىمگەرلىگى وتە كوپ. 1864 جىلى بۇراتالا وڭىرىندە تۋىلعان. جەتى جاسىندا اكەسىنەن ايىرىلىپ، جەتىمدىك كورسەدە، تالانتىنىڭ ارقاسىندا «ءانشى بالا»، «كۇيشى بالا»، «اقىن بالا» اتانىپ، ونەرگە تالپىنادى. ءبىر جولى ىلە گەنەرالىنىڭ المان-سالىققا جاۋاپتى ۇلىعى ماتە امبى ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ورازالىنىڭ تالانتىن بايقاپ، گەنەرال مەكەمەسىندەگى قاراپايىم جۇمىسقا ورنالاستىرادى. وسى جەردە ءجۇرىپ قىتاي ءتىلىن جەتىك مەڭگەرەدى. ەكى تىلگە جەتىك بولعاندىقتان 1882 جىلى ماتە ۇلىق ونى گەنارال مەكەمەسىنىڭ ۋكاز مولدالىعىنا (اۋدارماشى-حاتشىلىققا) بەكىتەدى. وسىدان باستاپ ەل ىسىنە ەمىن-ەركىن ارالاسا باستايدى. گەنەرال مەكمەسى مەن قازاق اۋىلدارى اراسىنداعى المان-سالىقتان تۋىنداعان داۋدى ءادىل شەشىپ، ەل اراسىندا اتى اڭىزعا اينالادى. بۇل بۇگىنگە «500 قۇناجىن ءبىتىمى» دەگەن اتپەن جەتتى. بۇل داۋدا ءورازالى قازاق مالشىلارىنىڭ قۇقىعىن قورعاپ، سىي-قۇرمەتكە بولەنەدى. تاعى ءبىر جولى المان-سالىق جيناۋ ماقساتىندا قىزاي اۋىلدارىن ارالاپ، حالىقتىڭ ازىپ-توزعان جاعدايىن، اسىرەسە، ءوز تۋىسقاندارىنىڭ ناشار حال-كۇيىن كورىپ، ولارعا كومەكتەسۋدى ۇيعارىپ، ماتە امبىنىڭ رۇقساتىن الىپ، ءوز رۋىنا زاڭگى(اۋىل اكىمى) بولىپ سايلانادى. 1890-1997 جىلدارى زاڭگىلىك ءمانسابىن ۇتىمدى پايدالىنىپ، ەلىن ۇيىستىرىپ، بەرەكەسىن كىرگىزەدى. 1898 جىل ءورازالى گەنەرال مەكەمەسىندەگى تانىس-بىلىستەرىن سالىپ ءجۇرىپ، «اقبۇلاق» اقالاقشىلىعىن(اۋدان) قۇرىپ، ءوزى اقالاقشى بولادى.

1906 جىلى كۇرەدەگى (قازىرگى قحر قورعاس اۋدانى) ىلە گەنەرالى مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ماتە امبى ء(مانجۇر قىتاي) شاۋەشەك گەنەرال مەكەمەسىنە اۋىسىپ بارادى. بىراق ماتە امبى مەن شاۋەشەكتەگى قاراكەرەيدىڭ تاعى ءبىر مىقتىسى دەمەجان اقالاقشى شىعىسا المايدى. بۇل كەزدە ءورازالىنىڭ اتاق-داڭقى البان، سۋان، ءتورت قىزايدان اسىپ، قاراكەرەي، اباق-كەرەيگە دەيىن تارالعان ەدى. ءورازالى بالا كەزىندە ماتە امبىنىڭ قولاستىندا قىزمەت ەتىپ، زاڭ-جارلىققا وتە جەتىك بولعانىن جوعارىدا ايتتىق. ەندى ونىڭ بەدەلىنەن پايدالانىپ، دەمەجان اقالاقشىمەن جاراسۋدى ويلاعان ماتە امبى ورازالىگە كىسى جىبەرىپ، شاۋەشەككە شاقىرتادى. 1909 جىلى ءورازالى موڭعولدىق دەگەن جولداسىن ەرتىپ، شاۋەشەككە بارادى. اقىرى ءبىلىم، بىلىگىنىڭ ارقاسىندا ماتە امبى مەن دەمەجان اقالاقشىنى تاتۋلاستىرادى. ونىڭ بىتىمگەرلىگىنە ءتانتى بولعان دەمەجان اقالاقشى «تاتۋلاسۋ» قوناقاسىن وتكىزىپ، ءوز اۋىلىنىڭ قاليما دەگەن اقىن قىزىن ورازالىگە نەكەلەپ قوسادى. سونىمەن سول جىلى ءورازالى ىلەگە قايىتپاي، دەمەجان اقالاقشىنىڭ اۋىلىندا ەرۋلەپ قالادى. كەلەسى جىلى ءورازالى قاليمانى الىپ، اۋىلىنا قايتۋعا قامدانىپ جاتقاندا ماتە امبى قوناققا شاقىرادى. قىزاي مەن قاراكەرەي بىرىگىپ كەتسە، وزىنە ىرىق بەرمەيتىنىن بىلگەن ماتە امبى سول جولى ءورازالىنىڭ ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ، قاستىق سايلايدى. ءورازالى وسى قاستىقتان 44 جاسىندا ىلەگە جەتپەي ورتا جولدا قايتىس بولادى. ماتە امبى 1912 جىلى دەمەجان اقالاقشىنى دا جالامەن ۇستاپ، دارعا اسىپ ولتىرەدى. ءورازالى تاعى ءبىراز جىل ءومىر سۇرگەندە ءالى تالاي ۇلكەن ىستەردى اتقارار ەدى.

ال، ودامان اقىن كىم؟

ودامان اقىن تۋرالى قىتايداعى اقساقالدار «سوبەتتىك اقىن» دەپ قانا ايتاتىن. ونىڭ ءومىرى جانە قىزمەتى  جايلى كوپ دەرەك ساقتالماعان. بىراق ودامان ومىردە بولعان جانە ءوز كەزىندەگى داڭسالى اقىنداردىڭ ءبىرى ەكەندىگى «كوكتۇما» سەزى دەگەن اتپەن بۇگىنگە جەتكەن تاريحي وقيعادان اڭعارۋعا بولادى (بۇل سەز تۋرالى مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردا دەرەكتەر ساقتالعاندا شىعار). «ەل ءىشى اسىل قازىنا» دەگەندەي، قىزايلاردىڭ اراسىندا «ودامان مەن اينەك قىزدىڭ ايتىسى» دەگەن جالعىز ايتىس ساقتالعان. بۇل ايتىستى انداس وماراقىن قۇيما قۇلاق، كوپتى كورگەن اقساقالداردان جازىپ الىپ، بۇگىنگە جەتكىزدى. ول بىلاي ورىلەدى.

ودامان مەن اينەك قىزدىڭ ايتىسى

اينەك:

قۇلاعىن دومبىرانىڭ الدىم بۇراپ،
سويلەيىن شەشەندىكپەن ءسوزدى قۇراپ.
قۇربى ەدىڭ يت تە بولساڭ، ەي، ودامان،
كەلىپ ەدىڭ بۇيىمتاي مەنەن سۇراپ.

ودامان:

داركەمباي ءبىزدىڭ ەلگە بولعان بولىس،
قولىنان ورىندالار ونىڭ كوپ ءىس.
ات، شاپان ايىپ ەتسەم قالاعانىم،
وزىڭنەن سۇراعانىم جالعىز قونىس.

اينەك:

ءسوزىڭنىڭ لايىقتى ايت جۇيەسى بار،
جاقسىعا ءتىل تيگىزبە كيەسى بار.
ەرتە تۋىپ، كەش قالعان وزىڭنەن كور،
قونىستىڭ نايزا شانىشقان يەسى بار.

ودامان:

باستىعى اۋىلىڭنىڭ داركەمباي ما،
اۋرۋعا ولەتۇعىن ەم قونباي ما؟
نە دەگەن پەيىلىڭ تار بەتپاق ەدىڭ،
شەتىنە قونىسىڭنىڭ ەل قونباي ما؟

اينەك:

ودامان ايتقانىما ۇيىپ تۇرساڭ،
كوڭىلىڭ اتەي قالاپ ءسۇيىپ تۇرساڭ.
قونىسىمنىڭ ءبىر شەتىنە قوندىرايىن،
وتىمدى جاعىپ، سۋىمدى قۇيىپ تۇرساڭ.

ودامان:

ولەڭنىڭ كۇش-قۋاتى ءتىل جاعىندا،
جاقسىنىڭ جامان جۇرەر ىق جاعىندا.
شاينەگىڭ ىستەتۋگە جاراي قويماس،
تەسىگى بار دەۋشى ەدى ءتۇپ جاعىندا.

اينەك:

داركەمباي ءبىزدىڭ ەلدەن اسقانداعى،
قولىڭ جەتپەس جۇلدىزبىن اسپانداعى.
ىستەتپەسكە شاراڭ جوق جالدانعان سوڭ،
تەسىگىن قولىڭمەنەن باسساڭداعى.

ودامان:

اينەك قىز، ولاي دەمە ىعىنىڭ بار،
ازىراق شىعارايىن شىعىنىڭ بار.
شاينەگىڭنىڭ ءدال كەلەر تەسىگىنە،
ساقتاپ جۇرگەن اتەيلەپ تىعىنىم بار.

اينەك:

ادامعا كەرەك شىعار ۇيات پەن ار،
جاندارعا جولاتپاسىن پەيىلى تار.
ءوزىڭدى تاقىر كەدەي دەپ ەستىگەم،
بەيشارا مەنى باعار نە مالىڭ بار؟

ودامان:

ءبىر ساۋلىق، ەكى توقتى، ءۇش قويىم بار،
اشىقساڭ ۇلكەنىن جەپ ءبىر تويىپ ال.
ساقتاساڭ جىلى جەرگە جانۋاردى،
تاعى دا وسەر دەگەن ءبىر ويىم بار.

اينەك:

ايتايىن، ايت دەگەندە ودامان سال،
سالدىقپەنەن ۇيىڭە جيمادىڭ مال.
ايران تۇگىل ۇيىڭدە شالابىڭ جوق،
ءبۇيتىپ سالدىق قۇرعانشا ادىرا قال.

ودامان:

جاقسىلار جامان ىسكە بەرەدى سىن،
باسىڭا پالە كەلسە بولادى مۇڭ.
ۇلكەن قويدى قوراڭا كىرگىزە سال،
ەكى توقتى بوساعادا كورەدى كۇن.

ودامان اقىننان قالعان ەكىنشى تابارىك وسى ايتىس. بىراق ارعى-بەرگى جۇرتتان كوپ ىزدەستىرىپ، ناقتى دەرەگىن تاپپادىم. مۇمكىن، بىلەتىندەر بار شىعار؟ راسىندا، ءومىر تالاي تۇلعانى ەرىكسىز ۇمىتتىردى. كەيبىرىن ەڭبەگى باسقالارعا جامالىپ، جاسقالىپتا كەتتى. اقيقات يىلەتىنىن، بىراق سىنبايتىنىن ەسكەرەسەك، سول تۇلعالاردىڭ ەڭبەگىن تاريح ەنشىسىنە قوسۋ كەرەك-اق؟!

قاجەت انداس

Abai.kz