بەرىك ابدىعالي. قازاق ۇلتىن قالاي قالىپتاستىرامىز؟
ۇلت مىقتى بولماي، ۇلتتىق تاربيە وڭالماي، نامىس ويانباي ول وي ورىندالا قويا ما؟
وسى كۇنى جاھاندانۋ تۋرالى ءارالۋان پىكىرلەر بار. بىرەۋ كەلدى دەيدى، بىرەۋ كەلە جاتىر دەيدى. ءبىز كەلگەلى قاشان دەيمىز. ويتكەنى، ۇلكەنىمىز دە، كىشىمىز دە ەۋروپالاندىق. ەندى جۇدىرىعىمىزدى جۇمعان بويدا "ۇرانداپ", جۇتىلىپ كەتپەيمىز بە - جوق، رۋحسىز ۇلت، بەيشارا جۇرت ەمەس ەدىك قوي دەيسىڭ. دەيسىڭ دە قازاقتىڭ قايسارلىعى بارىنەن الىپ شىعاتىنىنا سەنەسىڭ. وزگەلەردىڭ ۇلتىمىزدى ۇلىلار قاتارىنا قوسقانىن ويعا ءتۇسىرىپ، قاناتتاناسىڭ. ء"بىر فريتس ماعان مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتتى: "سۇمدىق ءبىر قورقىنىشتى سولداتتار بىزگە قارسى شابۋىلعا شىقتى، ولار بوراعان وقتى ەلەمەي، ءبىزدى باسىپ-جانشىپ وتەتىندەي اتوي سالىپ كەلە جاتتى. ولاردىڭ قازاقتار ەكەنىن كەيىن بارىپ ەسىتتىم. الەمدە مۇنداي حالىقتىڭ بار ەكەنىن بۇرىن بىلمەۋشى ەدىم..." ولار كوپ نارسەنى بىلمەگەن. ولارعا رەسەي ۇلكەن ەل دەپ ايتقان، ال بىراق، سول ۇلكەن ەلدە ۇلكەن ادامداردىڭ تۇراتىنىن ايتپاعان.
ۇلت مىقتى بولماي، ۇلتتىق تاربيە وڭالماي، نامىس ويانباي ول وي ورىندالا قويا ما؟
وسى كۇنى جاھاندانۋ تۋرالى ءارالۋان پىكىرلەر بار. بىرەۋ كەلدى دەيدى، بىرەۋ كەلە جاتىر دەيدى. ءبىز كەلگەلى قاشان دەيمىز. ويتكەنى، ۇلكەنىمىز دە، كىشىمىز دە ەۋروپالاندىق. ەندى جۇدىرىعىمىزدى جۇمعان بويدا "ۇرانداپ", جۇتىلىپ كەتپەيمىز بە - جوق، رۋحسىز ۇلت، بەيشارا جۇرت ەمەس ەدىك قوي دەيسىڭ. دەيسىڭ دە قازاقتىڭ قايسارلىعى بارىنەن الىپ شىعاتىنىنا سەنەسىڭ. وزگەلەردىڭ ۇلتىمىزدى ۇلىلار قاتارىنا قوسقانىن ويعا ءتۇسىرىپ، قاناتتاناسىڭ. ء"بىر فريتس ماعان مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتتى: "سۇمدىق ءبىر قورقىنىشتى سولداتتار بىزگە قارسى شابۋىلعا شىقتى، ولار بوراعان وقتى ەلەمەي، ءبىزدى باسىپ-جانشىپ وتەتىندەي اتوي سالىپ كەلە جاتتى. ولاردىڭ قازاقتار ەكەنىن كەيىن بارىپ ەسىتتىم. الەمدە مۇنداي حالىقتىڭ بار ەكەنىن بۇرىن بىلمەۋشى ەدىم..." ولار كوپ نارسەنى بىلمەگەن. ولارعا رەسەي ۇلكەن ەل دەپ ايتقان، ال بىراق، سول ۇلكەن ەلدە ۇلكەن ادامداردىڭ تۇراتىنىن ايتپاعان.
شىعىس ساحاراسىن ەجەلدەن-اق قايناعان ىستىق پەن ىزعارلى سۋىققا بويى ۇيرەنگەن ەرجۇرەك ادامدار مەكەن ەتكەن. باعزى زاماننىڭ اقىندارى قازاقستاننىڭ قاھارماندارىن، داڭقتى باتىرلارىن جىرعا قوسقان. ەل باتىرىنا ار-نامىستان ارداقتى ەشتەڭە دە جوق. جەر قايىسقان قولعا قارسى ەر تارعىن جالعىز شاپقان التى ارشىن الداسپانى نايزاعايداي جارقىلداپ: "ارىمنان - جانىم ساداقا" دەپ ايقاي سالعان عوي... قورقاقپەن سەرىك بولۋعا قويان دا ۇيالادى... ء"يا، قازاقتاردىڭ كىم ەكەنىن فريتستەر ەندى عانا ءبىلدى" - دەگەن اتاقتى قالامگەر يليا ەرەنبۋرگتىڭ "قازاقتار" اتتى ماقالاسىن وقىعاننان كەيىن رۋحىڭ كوتەرىلىپ، ۇلت، سول ۇلتتىڭ بوراعان وقتى ەلەمەگەن ۇلدارى ماقتانىش سەزىمىڭدى وياتىپ، ۇكىلەگەن ءۇمىتىڭ جارقىلداپ شىعا كەلەدى. ارتىنان ەل بولعاندا جايما-شۋاق كۇندە ۇلت رۋحىن سول دارەجەگە جەتكىزە الماي، 20 جىل ىشىندە ءتىلىمىزدىڭ تىرەگى بولۋعا قاۋقار تانىتپاي، زاڭدا كورسەتىلگەن مارتەبەسىن ورنىقتىرۋعا تاباندىلىق كورسەتپەي جۇرگەنىمىزگە جول بولسىن دەپ ويلانىپ قالادى ەكەنسىڭ.
جاقىندا ۇكىمەت قازاقشا سويلەپ، ەل ەكەنىمىزدى تانىتقانداي بولدى. "تۇزەلۋ ءۇشىن "اۋەلى - بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك", دەپ اباي مەڭزەگەندەي، بۇعان اقسارباس دەپ الاقايلاماساق تا بارەكەلدى دەگەنىمىز انىق. تالاپتىلار ىشتەي ءسۇيسىنىپ جاتسا، بىلدىر-شۇلدۇرلەر بۇل قانشا ۋاقىتقا سوزىلار ەكەن، ءاي، ەرتەڭ-اق تاز كەپەشىمىزدى كيىپ شىعا كەلەرمىز دەسكەن. پارمەن جوعارىدان كەلسە، تومەندەگىلەر ءولدىم-تالدىم جۇگىرەتىنى دە اڭعارىلعان. وسى جەردە تاعى ءبىر وقيعا ويعا ورالادى. ءتۇسىپ قالعان ءتۇسىموۆ (رەسپۋبليكالىق ماي-دىڭ بۇرىنعى باستىعى) شوپىرلاردى تاۋبەسىنە كەلتىرەتىن زاڭ قابىلداۋعا ۇيىتقى بولعاندا، بىلايعى حالىق بارەكەلدى دەگەن-ءدى، ال شەنەۋنىكتەر مەن ەركەتوتايلار ەلەمەگەن سىڭاي تانىتتى. ەسكى سۇرلەۋگە سالىپ، ودان سالسا، بۇدان شىعىپ ءجۇردى. بىراق قايىسقانىم قايىسقان، كىم بولساڭ ول بول، زاڭ الدىندا پەندەسىڭ دەگەن ءتۇسىموۆتىڭ ءتۇسى سۋىق تالابى شەندىنى دە، شەنەۋنىكتى دە، ەركەتوتايلاردى دا تاۋبەسىنە كەلتىرىپ، يىقتارىنا قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن ءىلدىردى. جالماۋىزعا دا جان كەرەك ەكەن. شەكتەن شەتكە شىققاندارى قالتاسى قانشا قالىڭ بولسا دا "ادام" بولا باستادى. ءتارتىپتى قويا بىلسە، ودان تابىلمايتىن ىعاي مەن سىعايدىڭ بولمايتىنىن وسىدان كوردىك.
20 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرى قايتسەك ەكەن، قالاي ىلگەرى جىلجىتۋعا بولادى دەپ كۇندە كەڭەس قۇرىپ، ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتىپ، نەبىر ۇيىمدار، كەزىندە حالىقارالىق دەگەن اتى دارداي قوعام قۇرىپ، وعان مۇشە بولىپ، قاتىرما كۋالىگىن الىپ، قاتىرامىز دەپ كەلگەن ءتىل - ءتىل بولعاندا - مەملەكەتتىك ءتىل ەكى ورتادا سەندەلىپ كەلەدى. كوسەگەسىن كوگەرتپەك بولدى ما، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، پرەمەر-مينيستر تابانداپ تۇرىپ قازاقشا ءماجىلىس وتكىزىپ ەدى، ول كىسىنىڭ اينالاسىنداعى "اۋىر سالماقتىلار" جەڭىلدەپ، ءتىپتى بۇرىن تىلدەرى مۇلدە مۇكىستەر سويلەپ كەتۋگە تالپىنىپ جاتىر. بۇل ەندى اباي ايتقانداي، "...ءبىر قۋانىش، ءبىر جۇبانىش" بولىپ تۇر. ءتىفا، ءتىل-كوزدەن، سۇيكىمسىز سوزدەن اۋلاق دەيىك.
سول مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ۇستەم ەتىپ، ۇستەل باسىنداعىلاردىڭ سويلەۋ تىلىنە اينالدىرساق، ىزگى نيەت جانداردىڭ قيمىل-قارەكەتىنە قۋات بەرسەك دەپ وتكەن جىلى تاعى ءبىر قوعامدىق ۇيىم قۇرىلعان بولاتىن. ول پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن ومىرگە كەلگەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ قورى ەدى. وسى كۇنى قور نەمەسە ءبىر قوعامدىق ۇيىم تۇساۋىن كەسىپتى دەسە، جۇرت ونشا نازار اۋدارا قويمايدى. كەزەكتى ءبىر جالت-جۇلت شىعار دەپ توپشىلايدى. ال مىنا قوردىڭ ماقساتى قانداي، مىندەتى نەندەي، اتقاراتىن ءىسىنىڭ، تىندىراتىن جۇمىسىنىڭ ەرەكشەلىگى قايسى دەگەن سۇراقتى سول قور ديرەكتورى بەرىك ابدىعالي مىرزاعا قويعان ەدىك.
- قور قىزمەتىنىڭ باسىم باعىتى ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋشى وكىلەتتى ورگانداردىڭ جۇمىسىن قايتالاماي، ەلىمىزدە ءتىل ساياساتىنىڭ قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ جانە قوعامدىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ارقىلى ازاماتتار اراسىندا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋ مەن قازاق تىلىنە دەگەن سۇرانىس تۋعىزاتىن جاعدايلارعا جەتكىزۋ بولىپ تابىلادى. وسىعان بايلانىستى قور قىزمەتىنىڭ تۇجىرىمداماسى دايىندالدى. بيىلعى جىلى اتقاراتىن جۇمىس جوسپارى دا ازىرلەندى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە باعىتتالعان جوبالارعا جارتى جىل سايىن بەرىلەتىن گرانتتار ءتىلدىڭ ەڭ ۇزدىك جارناماسىنا، ورىس ءتىلدى باسىلىمدار اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتايتىن ەڭ ۇزدىك ماقالاعا، قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدىڭ ەڭ وزىق ادىستەمەسىنە قور سىيلىعىن بەرۋ قاراستىرىلدى. "قوعامدىق ءتىل ينسپەكتسياسى" بايقاۋلارىن وتكىزۋ شارالارى جانە بار، - دەگەن بەرىك ابدىعاليعا تومەندەگى سۇراقتى كولدەنەڭ تارتتىق.
- ءتىل ساياساتىمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار از ەمەس قوي. بۇل دا سونداي كەزەكتى ءىس-شارانىڭ ءبىرى بولىپ جۇرمەي مە؟
- ءيا، ءتىل تاعدىرىنا قاتىستى ۇيىمداردىڭ از ەمەس ەكەنى راس. دەگەنمەن، ءاركىمنىڭ ءوز مىندەتى بولادى. بىردەن ايتايىن، ءبىز ۇكىمەتتىك ۇيىمداردىڭ قاتارىنان سانالمايمىز. مەملەكەت ەسەبىنەن كوك تيىن دا بولىنبەيدى. ەلباسى قور جۇمىسىن باستاۋ ءۇشىن 24 ملن. تەڭگە بولدىرگەن. بىراق جوعارىدا ايتقان جوبالارعا ءالى اقشا بولىنە قويعان جوق. ءبىز جيىن، كونفەرەنتسيا، سەمينار، فەستيۆال وتكىزىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەر جاساپ، ادىستەمە شىعارۋدى ماقسات ەتپەيمىز. موينىمىزعا مىندەت ەتىپ كوتەرگەنىمىز - بيلىك پەن قوعامدى مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا بىرىكتىرۋ، قولدانىسقا ەنگىزۋگە جۇمىلدىرۋ، ازاماتتاردىڭ ىنتا-ىقىلاسىن وياتۋ، ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمىنە ينەنىڭ جاسۋىنداي بولسا دا دەم بەرۋ. ءبىز وسى كەزگە دەيىن ءتۇرلى سىلتاۋلاردى ايتتىق. قارجى جوق دەدىك. قارجى ءبولىنىپ ەدى، تاعى ءبىر ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋدى ايتىپ جالت بەردىك. سوعان قاراعاندا، ءتىل ماسەلەسىن قارجىمەن شەشە المايتىن سەكىلدىمىز.
- ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟
- ۇلتتىڭ رۋحى ويانۋى كەرەك. ۇلتتىڭ رۋحى ويانسا، ۇلتتىق نامىس ويانادى. كونگىشتىككە، ايتسا ءجۇرىپ، ايتپاسا تۇراتىن جاعىمسىز قاسيەتكە توسقاۋىل قويىلادى. ۇلت مىقتى، مىعىم بولماي، ءتىلدىڭ باعى جانبايدى. الدىمەن قازاق مىقتى ۇلت بولۋى ءتيىس. سوندا باسقا دياسپورا وكىلدەرى ونىڭ اينالاسىنا توپتاسادى.
- ونسىز ۇلتتار بىرلىگىنىڭ ەرتەڭى كۇماندى دەيسىز عوي.
- ەڭ الدىمەن قازاق ءوزىنىڭ دامۋىنا كوبىرەك كوڭىل بولسە، وزگەگە ۇلگى كورسەتىپ، ساپاسى ارتار ەدى. رۋحىمىزدىڭ قۇلدىراپ كەتكەنى سونداي، كەيدە ۇلت نامىسى تاپتالىپ جاتسا دا كونە سالامىز. بۇرىنعى ادەمى قاسيەتىمىز قوناقجايلىلىق ەدى. ەندى ونىڭ ورنىن نەمقۇرايدىلىق، كونگىشتىك باسىپ بارادى. شىنايى كۇش تىلگە دەگەن كۇش-جىگەردە جاتىر. سول كۇش-جىگەردى كىم جارىققا شىعارا الادى؟ ءبىرىنشى - بيلىك، ەكىنشى - قوعام ءىشىندەگى ۇردىستەر: ول ساياسي پارتيالار ما، ۇيىمدار ما، زيالى قاۋىم با - ءبارى ءبىر، ەلدىك ىستە، ۇلتتىق تىرلىكتە بار ەكەنىمىزدى ءبىلدىرۋىمىز كەرەك. بىزدە ايتىلادى، اياعىنا شىقپاي ورتا جولدا قالادى. ول ءۇشىن وزگەنى كىنالاپ قاجەتى جوق. تىلگە وگەيلىكتى وزگە ەمەس، ءوزىمىز جاساپ وتىرمىز. ە، اناۋ نە قاراپ وتىر، مىناۋ نە تىندىرىپ ءجۇر دەپ بالپاڭ-بالپاڭ باسامىز. مەملەكەتى، سول مەملەكەتىنىڭ ءتىلى، تۋى، ءانۇرانى، ەلتاڭباسى بار، ازات قازاق ۇلتى بارىنە "يادرو" بولسا، كوپ تۇيتكىل شەشىلەر ەدى. ازاتتىق دەگەن ءسوزدى كوبىمىز ءبىر پارتيانىڭ، نە راديونىڭ اتىمەن شاتاستىرامىز. شىندىعىنا كەلسەك، ازاتتىق قازاقتىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان ارمانى، قول جەتكىزۋگە ۇمتىلعان مارەسى ەمەس پە ەدى! ءتىپتى ۇلتتىق يدەيامىزدىڭ ءوزى سول ازاتتىقتىڭ اياسىندا جاتۋشى ەدى عوي. الەمدە "ازاتتىق" دەگەن كاتەگوريا - دەموكراتيالىق قاعيداتتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. ءبىز سول ازاتتىقتىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتپەي ءجۇرمىز. وسى ازاتتىق تۋرالى باسقانى قويىپ، ءوز قانداستارىمىزدان سۇراساڭ - ازاتتىق "ازاتتىق" دەگەن ءسوز عوي دەيدى. مەن مۇنى ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسپەگەن، قانىنا بوداندىق سانا ءسىڭىپ قالعان، ول تۋرالى ويلاۋدان قالىپ قويعاندىق دەپ بىلەمىن.
- بوداندىقتان بوستاندىققا شىققالى دا ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى ەمەس پە؟ الدە اسسيميلياتسيالاۋ اياقتى ابدەن تۇساپ تاستاعان با؟
- بوداندىق رۋحىڭنان جۇرداي ەتەدى ەكەن. ودان تەز قۇتقاراتىن ۇلتتىق نامىس قانا. نامىسىڭدى قامشىلاماساڭ، از كۇندىك توقشىلىقتى مىسە تۇتىپ، ەرتەڭگى كۇننىڭ ءبىر جايى بولار دەپ جۇرە بەرەسىڭ. ۇلتتىق داڭق، ۇلتتىق نامىس، ابىروي تۋرالى باسقانى قويىپ، ءوز قانداسىڭنان سۇراساڭ ماندىتىپ ەشتەڭە ايتا المايدى. ەكى ءجۇز جىلدان استام بوداندىق ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ينستينكتى جويىپ جىبەردى. وزبەكتىڭ مەملەكەتشىلدىگى نەگە جاقسى ساقتالعان؟ سەبەبى، ولاردىڭ حيۋا، بۇقارا، قوقان حاندىقتارى بەرتىندە عانا دەربەستىگىن جوعالتتى. ءبىز قابانباي، بوگەنباي، تاعى باسقا ۇلتتىڭ داڭقتى ۇلدارىن عانا بىلەمىز. ولاردىڭ تەك جوڭعارمەن عانا سوعىسقانىن ايتىپ ءجۇرمىز. سول باتىرلاردى تىزبەلەي ايتىپ كەلەمىز دە كەنەسارىمەن شەكتەلەمىز. ال كەنەسارىنىڭ قاسىنداعى باتىرلاردى ءتىپتى بىلمەيمىز. قانشاما ەرجۇرەك باتىرلار ءومىرىن ەل ءۇشىن قيدى. تەك اعىباي باتىرعا عانا بالقاش قالاسىندا ۇلكەن ەسكەرتكىش قويدى. ال قالعاندارىنا شە؟ ەسكەرتكىش تۇگىل كوشەگە دە ولاردىڭ اتتارىن بەرە الماي وتىرمىز.
- ۇلت داڭقى ناعىز داڭقتى ۇلدارىمەن تانىلادى دەيسىز عوي.
- ارينە، ۇلتتىق داڭق وسىنداي قۇندىلىقتاردان كورىنەدى. قازاق حالقىنىڭ قۇرىپ كەتپەۋى ءۇشىن اتا-بابالارىمىز ءوتكەن تار جول، تايعاق كەشۋ از بولعان جوق. جەر ءۇشىن، ەل ءۇشىن، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قانشاما ۇرپاقتىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، ومىرتقاسى مايىستى دەسەڭىزشى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز كەشەلى-بەرىدەن باستالمايدى. تاريح تامىرى تەرەڭدە. كەرەي، جانىبەك زامانى، ودان كەيىنگى تاريحي كەزەڭدەر، الاش ارىستارى، جۇزدەگەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر، كسرو-نىڭ تاس قابىرعاسىن قاقىراتۋدىڭ باسى بولعان 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى - وسىلاي جالعاسىپ كەتە بەرەدى. مۇنىڭ ءبارى زەرتتەپ، زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. كوڭىلگە مەدەت بولاتىنى - سونى ىسكە اسىرادى دەگەن نيەتپەن قۇرىلعان مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جۇمىس ىستەي باستاعانى دەر ەدىك. جاسىراتىنى جوق، ءبىز مەملەكەت تاريحىن زەرتتەيتىن ينستيتۋتتى كەشەۋىلدەتىپ اشتىق. وكىنىشكە قاراي، مەملەكەتتىك نىشانداردى دامىتۋ، تىلدىك، ۇلتتىق يدەيا كەيىنگە ىسىرىلىپ قالدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى ماقساتى، وسىلاردى جاڭعىرتا وتىرىپ، وتان ىرگەسىن بەكىتۋ بولاتىن.
- مەملەكەتتىك نىشان دەگەننەن شىعادى، قازاقتىڭ ەن تاڭباسى دامي كەلىپ، مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن، تانىتاتىن ەلتاڭباعا، ءتىلى مەملەكەتتىك تىلگە، ياعني وتان نىشانىنا اينالىپ وتىر. زاڭمەن بەكىگەن مەملەكەتتىڭ سول بەت-بەينەسى: ەلتاڭبا، ءانۇران، تۋ، مەملەكەتتىك ءتىل بەرىك ساقتالۋى ءتيىس قوي. تالداپ-تالقىلاۋعا جاتپايدى ەمەس پە؟
- سۇراعىڭىزدىڭ استارىن ءتۇسىندىم، ايتپاعىڭىز مەملەكەتتىك دارەجەگە يە ءتىل جايى عوي. بۇل تۋرالى ەلدىڭ ءبارى ءتۇسىنىپ، ءبىلىپ وتىر. بولمايدى، قارسىمىن دەگەن ءبىر پەندەنى كەزدەستىرمەيسىڭ. بۇل قالاي، مەملەكەتتىك تىلگە نەگە باتىل قادام جاسالمايدى دەسەڭ، جارىتىپ ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيدى. ءتىپتى مەملەكەتتىك مەكەمە ءىس-قاعازدارىن تۇگەلدەي دەرلىك قازاق تىلىنە كوشىرىپ، 2010 جىلدى جاڭا سەرپىلىسپەن باستايتىنىمىز دە بەلگىلى. تاباندىلىق تانىتساق، وتانىمىزداعى بۇكىل قۇجات الماسۋ مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەدى. وسىنى كوبىمىز ەستەن شىعارىپ الىپ ءجۇرمىز بە، الدە ساعىزداي سوزاتىن تاعى ءبىر باعدارلاما قابىلداناتىنىنا مەملەكەتتىك تىلگە سەلقوس قارايتىندار ءۇمىت ارتىپ وتىر ما ەكەن؟
ءبىز ءتىل دامۋى - ۇلت دامۋىنا تىكەلەي بايلانىستى دەگەن بايلامعا كەلگەنىمىزدى جوعارىدا اڭعارتتىق. ۇلت دامىماي - ءتىل دامىمايدى. وسى جاعىن قولعا الساق، تالاي ءتۇيىن مەن تۇيتكىل شەشىلەر ەدى. ۇلتتى وياتۋدىڭ قانداي تەتىكتەرى بار: ءبىرىنشى - مەملەكەتشىلدىك نىشانداردى دامىتۋ، ونى ۇلتتىق تاربيەمەن ۇشتاستىرۋ، ءسويتىپ ۇرپاقتىڭ وتانشىلدىق رۋحىن وياتۋ. نەگە بۇلاي دەپ وتىرمىن، سەبەبى كوپ جاستار ەشتەڭەگە ءمان بەرمەيتىن بولىپ بارادى. ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا قىزىقپايدى، نەگە بۇلاي، نەگە ولاي ەمەس دەمەيدى.
- مۇنداي ەنجارلىق ەرتەڭ ۇلتقا قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ جۇرمەي مە؟
- بۇل كۇدىكتى ۇمىتكە جەڭدىرۋ - ءوز قولىمىزداعى نارسە. الدىڭعى ويىمدى جالعاستىرار بولسام، ايتالىق، كەيبىر وبلىستىق مۋزەيلەرگە بارساڭىز، باياعى وتارلاۋشى پاتشا جانە كوممۋنيستىك زامان، ياعني بوداندىق تاريحى اڭقىپ تۇر. ۇلتتىق كۇرەستىڭ، تاۋەلسىزدىكتىڭ تاريحى جوقتىڭ قاسى. كەيبىر مۋزەيلەردە تەك ءبىر ءجۇزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگى كورىنىس بەرەدى. بۇل كەيدە مەنى قازاقتىڭ باسى بۇرىن بىرىكپەگەندەي اسەردە قالدىرادى. بۇرىن بىرىكپەسە، قازىر قالاي بىرىگەدى؟ نەگە ۇلتقا ورتاق حانداردى ءدارىپتەمەيمىز؟ بۇل ءبىز ءۇشىن ەمەس، كەلەر ۇرپاقتىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن كەرەك ەدى عوي. قازىر اتىن ارداقتاپ، ۇلگىسىن ءپىر تۇتىپ جۇرگەن ابىلاي حان ورتا ءجۇزدىڭ عانا حانى، ءابىلقايىردى كىشى ءجۇزدىڭ حانى دەپ، ولارعا ەسكەرتكىشتەر قويامىز. ال ولاردىڭ اتالارى - قازاقتىڭ رەسمي تۇڭعىش حانى كەرەي حان، قازاق جەرىن كەڭەيتكەن قاسىم حان، حاقنازارلارعا نەگە ەسكەرتكىشتەر جوق؟ بۇل ءوزىمىزدى ءوزىمىز كەمسىتۋ ەمەس پە؟ تاۋكە حان اتىنداعى كوشە نەگە تەك شىمكەنتتە عانا بار؟ بولماسا، ۇلتتىق نىشاندارىمىزدى بەرىك بەكىتە الماعان سوڭ، ءتىل قازىرگىدەي كۇي كەشىپ وتىر ما؟ الدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا اعارتۋشىلىق جۇمىستى دۇرىس جۇرگىزە الماي ءجۇرمىز بە؟ وسى ارادا ماعان مىنانداي ءبىر وي كەلىپ وتىر. قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، ءبىر يدەياعا ۇيىتاتىن بىزگە ەمەس، جاس ۇرپاققا "ۇلتتىق رۋح" ءپانى كەرەك شىعار. مەن وسىنى قولعا السام دەپ ءجۇرمىن. ءبىز شىنايى ۇلتتىق بولمىسىمىزدى كورسەتە الماي كەلەمىز. ءبىز ۇلتتىق دەگەندى ۇرانعا اينالدىرماۋىمىز كەرەك.
- ۇرانعا اينالعان ءىستىڭ اياعى قۇردىمعا كەتەدى.
- سولاي. ونى ءسوز ەمەس، ىسپەن دالەلدەۋىمىز كەرەك. ۇلتتىق يدەيانى كىم جاسايدى، كىم جۇزەگە اسىرادى؟ مىنە، وسى جاعى انىقتالسا، ۇلت مۇددەسى كولەڭكەگە ىسىرىلمايدى. نەسىن جاسىرامىز، ۇلت دەگەن ۇلى ۇعىمدى ءبىز ات ۇستىنەن ايتىپ، جالعان ۇرانعا اينالدىرىپ جىبەردىك. ۇلتتىق ينفراقۇرىلىم، ۇلتتى قۇرۋ تەحنولوگياسى - ءار ەلدىڭ تاريحى وسىدان باستاۋ الادى. مۇنىڭ التىن ارقاۋىن قالاي جاسايمىز، قالاي قالىپتاستىرامىز؟ مەن ماماندارمەن كەڭەسە وتىرىپ، سونى جاساۋعا بەل بايلادىم. مۇنداي جولدان جاپونيا دا، فرانتسيا دا، 100 جىلعا تاياۋ ۋاقىت الدىندا اتاتۇرىك باستاعان تۇركيا دا وتكەن. ءبىز وسىلاردان ۇيرەنە وتىرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءبىر دوكترينا جاساساق، ۇلتتىق اعارتۋشىلىق جۇمىسىن باستاساق دەيمىز. مۇنى الدىمەن رەسمي دەمەي-اق زيالى قاۋىم بىرىگىپ ورىنداپ شىقساق، ول كەيىن مەملەكەتتىك دارەجەدە شەشىمىن تاباتىنىنا سەنىمدىمىن. بىرىمىزگە ءبىرىمىز ايتامىز: اناۋ جوق، مىناۋ جوق، اناۋ كەرەك ەدى، مىناۋ كەرەك ەدى دەپ. ءدۇنيە قاشان تۇگەندەلىپ ەدى. ارتىمىزدا جاڭا بۋىن ءوسىپ كەلەدى. ولارعا ۇلتتىق باعىت-باعدار بويىنشا تاربيە بەرمەسەك، بۇگىن بولماسا دا ەرتەڭ اداسۋى، ءتىپتى كوزقامان بولىپ كەتۋى مۇمكىن عوي. ەگەر ولار سونداي تەرىس جولعا ءتۇسىپ كەتسە، ۇلت رۋحى دەگەندى كىمنىڭ بويىنان ىزدەيمىز؟ ۇكىمەتتەن بە، ۇلكەندەردەن بە؟ ولار نە ىستەي الادى؟ ويلانا كەلىپ، پرەزيدەنتتىك قور اياسىندا وسىنداي ۇلتتىق رۋحتى ساقتايتىن جۇمىستى جانداندىرىپ، ۇلتتىق تۇجىرىمداما جاساساق دەگەن نيەتتەمىز.
- ۇلت رۋحىن تىرىلتسەك، جاستاردىڭ پاتريوتتىق وي-ساناسىن وياتساق، ۇلتتىڭ برەند بولار قۇندىلىقتارىن، تاريحي دۇنيەلەردى "تىرىلتسەك", اڭگىمەگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان مەملەكەتتىك نىشانداردىڭ ءبىرى - ءتىل تۇيتكىلى دە شەشىلەدى ەمەس پە؟
- تۇپكى ويىمدى ءتۇسىندىڭىز. ونسىز بولماي جاتىر. ءتىل-ءتىل دەۋمەن تابانداتقان جيىرما جىلدى ارتقا تاستادىق. ءوزىمىز تىرلىك جاساماي ءبارىن اناعان-مىناعان، قوعامعا جابا بەرگەننەن ەش پايدا بولماي تۇر. جالپى، ۇلت، ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن كەڭ قانات جايسا، قوعامنىڭ ءوزى ۇلتقا اينالىپ كەتەدى. ماسەلەن، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن باستاعاندار سول قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامدار بولاتىن. قوعام ۇلت دامۋىنا ۇيىتقى بولسا، ۇلتتىڭ ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. قوعامعا ۇلت جەتەكشى بولۋى كەرەك. ونداي كەزدە ۇلتتىق مۇرات، ۇلتتىق ۇيات، مۇددە، نامىس، پارىز، قارىز، وزگەگە جاسار قامقورلىق، جاۋاپكەرشىلىك العا وزادى. ءتىلىمىز، بارلىق ۇلتتىق بولمىسىمىز جارقىراپ العا شىعادى.
- ۇلت تا مۇسىلماندىق سياقتى ەمەس پە؟
- ول نە دەگەنىڭىز. سول ۇلتتىق سەزىم كىمدەردىڭ قانىندا ويناپ تۇرۋى ءتيىس؟ ەگەر قازاقى تانىم-تۇيسىك، ۇلتتىق بولمىس جوعالسا، ۇلت تا جوعالادى. ونداي قادىرلى، قاسيەتتى جانى تازا زيالى قاۋىمنىڭ، ونىڭ ىشىندە اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ، جۋرناليستەردىڭ، قاراپايىم جۇرتشىلىققا ۇيىتقى بولىپ ءجۇرگەن، وقىماسا دا توقىعانى مول ءبىر شوعىر ادامداردىڭ بويىندا بۇل بار. ەگەر ەلىمىزگە، جەرىمىزگە، تىلىمىزگە، دىنىمىزگە، ءدىلىمىزگە بىرەۋ ناقاقتان تيىسسە، ولار ءبىردەن مىنەز كورسەتەدى. قوعام ابستراكتىلىكتەن ۇلتتىق بەلسەندىلىككە اۋىسىپ شىعا كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. ۇلتتىڭ ويانۋى، تۇيسىكتىڭ تۇلەۋى وسىندايدا بايقالادى. ءيا، قوعامدا بەيتاراپتىقتار بولا بەرەدى. بىراق بۇل مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ بويىن بيلەپ، ويىنا كولەڭكە تۇسىرسە - سور. بۇعان ۇلت كونبەۋى كەرەك، كونسە ەنجارلىق جەلكەڭە شىعادى. ول بىرتە-بىرتە نەمقۇرايدىلىققا اپارادى. نەمقۇرايدىلىق تاريحىڭدى تانۋدان قالدىرىپ، ءتىلىڭدى تارك ەتەدى. ۇلتتىق تۇيسىك ءبارىن سەزىپ وتىرۋى ءتيىس. سوندا عانا ءتىلىڭ، تاريحىڭ "قيسايمايدى", ءتۇزۋ جولعا تۇسەدى. بۇعان ۇيىتقى بولاتىن مەملەكەتتىڭ يەسى بولىپ ەسەپتەلەتىن ۇلت ەكەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك.
- ءسىز ايتقان ۇلتتىق تۇيسىك تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن توقمەيىلسۋگە ۇلاسىپ كەتكەن جوق پا؟
- مۇنى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. وتكەن عاسىردىڭ 70-80-ءشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي، قازاق ۇلتىنىڭ تىنىسى اشىلدى. اتا تىلىنە بەت بۇرۋشىلار، سول ءتىلدىڭ تىرەگى بولاتىن مەكتەپتەر اشۋعا جاپپاي ۇمتىلۋشىلار شىعا باستادى. ول بىرتە-بىرتە كيەلى جەرىمىزدىڭ تاس تالقانىن شىعارىپ، ۇلتتى، ۇرپاقتى ۋلاعان يادرولىق قارۋ دەپ اتالاتىن تاجالدى قالاي جويامىزعا ۇلاسىپ، "سەمەي-نەۆادا" قوزعالىسىنىڭ جارىققا شىعۋىنا نەگىز قالادى. اقىرى يدەيا ءىس جۇزىنە استى. الاپات قارۋدىڭ ءۇنى ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن ءوشىرىلدى. 1991 جىلى جەلتوقسان ايىندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. بىراق، بۇرىنعى ۇلتتىق سەرپىلىستىڭ ءبارىن، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىكتى دە مەملەكەت "مەنشىگىنە" ىسىرىپ تاستادىق. تۇراقتىلىق دەيمىز بە، ەكونوميكالىق دامۋ دەيمىز بە، ۇلت پەن ەتنوس اراسىنداعى بەرەكە-بىرلىك دەيمىز بە - ءبارىن مەملەكەتتىڭ موينىنا جۇكتەدىك. ال ءوزىمىز بولساق، ەركىندىك الدىق، ءوز جەر، ءوز ەلىمىزدە وتىرمىز - بۇدان ارتىق بىزگە نە كەرەك، ويداعىمىز بىرتە-بىرتە ورىندالادى دەپ جاعامىز جايىلىپ، ەتەگىمىز ەن دالاداي بولىپ جۇرە بەردىك. باسقا ۇلت وكىلدەرى ونداي بەيقامدىققا بوي الدىرمادى. ءبىز قانشا جەردەن جاعداي جاساپ، دوسپىز دەسەك تە ولار ىشكى قاۋپىن سىرتقا شىعارماي، اقىرىنداپ تىرلىك جاسادى، وزدەرىن ساقتاپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەدى. كەيدە از-كەم مىنەز كورسەتكەنمەن ەتنوستار قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزى - قازاق ەكەنىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق سەزىندى. بۇل جاعىنان كەلگەندە ءبىزدىڭ ەلدە ۇلت پەن ەتنوستىڭ اراسىندا ادەمى تۇسىنىستىك قالىپتاستى.
ءدال قازىر ەلىكتەپ، سولىقتاعان قازاق ءوزىن ساقتاۋدىڭ ورنىنا، جوعالتىپ بارا جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. مەن مۇنى ۇلتتىڭ بويىن بيلەپ العان بويكۇيەزدىكتەن كورەمىن.
- سوندا ءسىز قازاقتى قازاقستانداعى كوپ ەتنوستىڭ ءبىرى ەمەس دەمەكسىز عوي؟
- ارينە، ولاي دەسەك نامىسقا تيمەي مە. قازاق - مەملەكەتتىڭ التىن تۇعىرى، مىقتى دىڭگەگى، ۇزىلمەس كۇمىس ارقاۋى. مەملەكەت قۇرۋشى، تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، ونى دامىتۋشى، ۇيىتقىسى، ۇيىمداستىرۋشىسى - قازاق ۇلتى. قازاق ۇلتى ەتنوستارعا قولدان كەلگەن بارلىق جاعدايىن جاساپ وتىر. سونىڭ ءبىر كورىنىسى - قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى. بۇل دا قازاقتىڭ باسقالارعا كورسەتكەن قامقورلىعى دەپ قابىلداۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، وسىنداي دا دارەجەگە جەتتىك.
- ءسىزدىڭ ءسوزىڭىزدى جانداندىرۋ ءۇشىن ءبىر دەرەك كەلتىرە كەتسەم دەيمىن...
- قارسىلىق جوق. دالەلدى سوزگە ارسىز عانا ءۋاج ايتادى.
- ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردى بىلاي قويعاندا، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا 79426 وقۋشى 65 وزبەك، 75 ارالاس ءتىلدى ءبىلىم ۇيالارىندا ءبىلىم الىپ جاتسا، الماتى وبلىسى مەن الماتى قالاسىندا 14955 ۇل مەن قىز ۇيعىر تىلىندە وقىتاتىن 14 مەكتەپتە، 3503 وقۋشى ەكى تاجىك تىلىندەگى، بۇعان قوسا 10 ارالاس مەكتەپتە وقيدى ەكەن.
- ءبىزدىڭ وتانىمىز قازىر ۇلت پەن ەتنوس اراسىنداعى وسىنداي يگىلىكتى ىسكە ۇيىتقى بولۋىمەن تورتكۇل دۇنيەگە تانىلىپ وتىر. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق ۇلتى - مەملەكەتتى قۇرۋشى، ۇيىستىرۋشى ۇلت دەگەن ءسوزدى تەگىن ايتىپ جۇرگەن جوق. ءبىز كەيدە وسى ءسوزدىڭ تەرەڭىنە بويلاي الماي جاتاتىنىمىز وكىنىشتى-اق. مەن سونداي قامقورلىقتى سەزىپ، ءتۇسىنىپ وتىرعان بۇگىنگى قازاق جەرىندەگى ەتنوس وكىلدەرىنە ريزامىن. ولار قازاق حالقىنا ەشقاشان دا باسەكەلەس بولمايدى جانە سولاي ءومىر كوشى جالعاسا بەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەگەر ونداي پيعىل توبە كورسەتسە، ارتى قاۋىپتى بولماق. وزگە ۇلتتىڭ قۇقىعىن قورعاعان، قولداپ وتىرعان قازاقتىڭ دا مۇددەسى بۇزىلماۋى كەرەك. ونىڭ العىشارتى - ۇلتتىق قاسيەتتى ساقتاي وتىرىپ، ۇلتتىق سانانى بىرتىندەپ كوتەرە بەرۋ. قازاق بولىپ قازاق تىلىندە سويلەۋ، قازاق بولىپ ءبىلىم الىپ، ۇلت دەنساۋلىعىن ساقتاۋ. ەگەر ءبىز وسى ۇدەدەن شىقپاساق، ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ۇلتتىق رۋحتان، تىلدەن ايىرىلارىمىز حاق. تاۋەلسىزدىگىمىز 20 جىلعا جۋىقتادى. بىراق ءتىل تۋرالى جانايقاي ازايار ەمەس. بۇل تەگىن بولماسا كەرەك. ونى ايتاسىز، وسىنىڭ سەبەبى نە دەپ، كىنالىنى ىزدەي باستادىق. ارتىنان تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى قايسى دەيمىز. دەگەنمەن مۇنى مەن سوڭعى كەزدە جاقسى ىرىمعا بالاي باستادىم. مىسالى، كەنەسارىنىڭ باسىن ىزدەۋ تۋرالى اڭگىمەنى ەستىگەندە قۋانامىن. سەبەبى، سول ارقىلى قازاق ءوزىن-ءوزى تانىپ جاتقان سياقتى. حاننىڭ باسى تابىلۋى ەكىتالاي. مەن تەك وسى ارەكەتكە ريزامىن. بۇل ۇلتتىڭ تازارۋىن، تۇزەلۋىن قامتيتىن پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. نەسىن جاسىرامىز، حان كەنەنىڭ الدىندا ءبىزدىڭ كىنامىز بار. كەزىندە ونى ءبىرىمىز ساتتىق، ءبىرىمىز قارسى شىقتىق، ەندى ءبىرىمىز قولدامادىق. اقىرى جابىلىپ كوزىن قۇرتۋعا مۇددەلى بولدىق. ال بۇگىن كەنەسارىنىڭ ارمانىنا جەتىپ، ونى جوقتاپ ءجۇرمىز. استانانىڭ تورىنەن ەسكەرتكىش قويدىق. وسىعان قاراپ: "ۇلت ويانىپ كەلەر جاتىر-اۋ!" دەگەن ءبىر وي ۇشقىنى جۇرەك تۇبىنەن تۇياق سەرپىگەندەي بولادى.
- وسىنى ۇلتىمىزدىڭ كۇنى ەرتەڭ شاڭ قاۋىپ قالامىز با، ەس جيماساق بولماس دەپ ءوزىن-ءوزى ىزدەي باستاۋى دەسەك، ءسىز بۇعان قوسىلار ما ەدىڭىز؟
- ءيا، ىزدەنۋ - جاڭا زامانعا جول ىزدەۋ. ءتىل يەسى ءبىز دەۋ، از دا بولسا ويانا باستاۋدىڭ باسى. ءتىپتى بىرەۋلەر ءتىل دەپ "جىلايدى", شىن جىلاسا جاقسى، ارينە. بۇل ىزدەۋدىڭ سوڭى ۇلت كىندىگىن ءوز قازىعىنا بايلاۋعا، تاريحىن تۇگەندەپ، جوعىن تابۋعا، ونى كەيىنگى ۇرپاققا امانات ەتىپ تاپسىرۋعا ۇلاسىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر. ەلدىك ءىستى انانىڭ ەنشىسىنە، مىنانىڭ ەنشىسىنە جاتقىزباي، بۇكىل ۇلتتىڭ ۇل-قىزى، جاس-كارىسى بولات شىنجىرداي قول ۇستاسىپ تۇرىپ ورىنداپ شىعۋعا تالپىنسا، قانە.
- ۇكىمەتىمىز از-كەم بولسا دا قازاقشا سويلەي باستادى. بۇعان قۋانۋ كەرەك پە، الدە ءبىر تامشى قانى قالعانشا كۇرەسىپ، وسىنشا جەردى، تەلەگەي تەڭىز بايلىقتى قالدىرعان اتا-بابا ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى ونسىز دا مەڭگەرۋ پارىز، كەشپەس قارىز دەپ بىلگەن ءجون بە؟ ءبىر اتتەگەنايى، پرەمەر-مينيستردىڭ ۇمتىلىسىنا ۇركە قاراپ، تالابىنا تاڭدانىس تانىتقان وزگە ەمەس، ءوز قانداستارىمىز توبە كورسەتىپ، ەسكى سۇرلەۋگە ات باسىن بۇرا بەرەتىنى قالاي؟
- ءبىر كۇندە قازاقشا سويلەۋ قايدا دەپ ارقالارىن كەڭگە سالىپ جۇرگەن ازاماتتارعا بۇل توبەدەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتكەنى انىق. شىنىندا، ءبىز تاياۋدا ءدال وسىنداي قادام جاسالا قويادى دەمەگەن ەدىك. مۇنى، باسقانى قايدام، قازاقپىن دەگەن قازاق قولداۋى كەرەك. نەگە دەيسىز عوي، ۇكىمەت وزىنە مىندەتتەمە الدى. ال ونى ورىنداماۋ، وعان ادالدىق تانىتپاۋ ۇياتقا اپارىپ تىرەيدى. سەنىمگە سەلكەۋ تۇسcە، بۇدان كەيىنگى ۋادەگە جۇرت ء"اي، قويشى" دەيتىن بولادى. ءتىل تىرەگى - قازاق قاۋىمىنىڭ، بۇكىل ەلدىڭ ابىرويىنا نۇقسان كەلەدى. ەندەشە، ۇكىمەت بۇل قادامىنان شەگىنبەيدى دەگەن ءۇمىت بار.
- اتتەڭ، وسىنى الدىمەن قازاقتار، ءاسىرەسە پارلامەنتتە وتىرعان قانداستارىمىز ءىلىپ اكەتىپ، قازاق ءتىلى شىنىندا مەملەكەتتىك ءتىل ەكەنىن وزدەرى عانا مويىنداپ قويماي، وزگەلەرگە دە مويىنداتقاندا ولاردىڭ ابىرويى بيىكتەن كورىنەر ەدى-اۋ!
- وعان داۋ بار ما! مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسەڭ، مينيستر نە اكىم بولمايسىڭ دەسە، "تالاپكەرلەردىڭ" شەتىنەن سويلەپ كەتەتىنىنە مەنىڭ يمانىم كامىل. ە، بۇل دا امالسىز ايتىلعان ءسوز، كۇلكىلى نارسە.
ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدىڭ بۇلتارتپايتىن تەتىگىن جاساماي، قازاق تىلىندە سويلەۋ مۇمكىن ەمەس. ول تەتىك قانداي دەيسىز عوي - ءار قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى، ۇلتتىق جاۋاپكەرشىلىگى، ۇلتتىق رۋحى ءسوزدەن ىسكە كوشۋى ءتيىس. "مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلگەن" حالقىمىزدىڭ بۇرالاڭ بۇلتارىسى جوق شىنايى جان دۇنيەسى تازا ۇرپاعى وسى كوشتىڭ باسىنان كورىنىپ اق سويلەسە، "ارمان" ورىندالار ەدى. ەگەر وسىنداي تىرلىك باستالسا، ءتىرى قازاق قولداپ كەتۋى كەرەك.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسكەندە تىلدەن تەست تاپسىرادى. نەگە مەملەكەتتىك قىزمەتكە ۇمتىلعاندارعا ونداي تالاپ قويىلمايدى؟ ۇمىتكەرلەردەن ەمتيحان الاتىن قازتەست ورتالىعى جۇمىس ىستەپ جاتىر. مەملەكەتتىڭ ازاماتىمىن، دەپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە "جۇگىرەتىندەر" ەندى سول مەملەكەتتىڭ تىلىندە سويلەمەۋىنە ەش قۇقىعى جوق. اسىرەسە، بۇل ءوز باۋىرلارىمىزعا سىن بولىپ تۇر. قايتالاپ ايتامىن، قازاقشا سويلەگىسى كەلمەيتىن جۇرت ۇكىمەت قازاقشا قاشان سويلەيدى دەپ جاقتارى تالعانشا "زارلاپ" ءجۇر ەدى. ال سويلەدى، قولدا، قازاق!
- ءبىر-اق كۇندە وزدەرىنەن-وزدەرى قازاقشا سويلەپ، ء"تىل" شىعىپ كەتتى دەيسىز عوي.
- ءدال سولاي. كىم نە دەسە و دەسىن، بۇل ساياسي قادام. العا ءبىر قادام ەمەس، بىرنەشە قادام جىلجۋدىڭ بەلگىسى. ءۇردىس دەۋگە دە بولادى. مۇنى قازاق تىلدىلەردىڭ ىشىندە باياعىدان اڭساپ جۇرگەندەر شىن نيەتپەن قولدادى. ەندى ورىس تىلدىلەر دە شەگىنشەكتەي بەرمەي، بايگەگە ات قوسقانداي قوسىلۋى كەرەك.
- بۇعان سەنىم بار ما؟
- مەملەكەتىمىزدىڭ ۋنيتارلى ەل ەكەنىن اركىم ءتۇسىنۋى قاجەت. تۇسىنبەگەنگە ءتۇسىندىرۋدىڭ ەش ارتىقتىعى جوق. حالىق قالاۋلىسىمىز دەپ جۇرگەن ازاماتتار بۇعان باتىل ءۇن قاتادى عوي دەپ ەدىك. بىراق ول ءۇمىت قازىرشە تولىق اقتالماي ءجۇر. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەندەر دەپۋتات بولا المايدى دەگەن قاعيدانى قالىپتاستىراتىن ۋاقىت جەتتى. ول تالاپتى حالىق قالاۋلىسى بولعىسى كەلگەن ءار ادام ەسىنە ساقتاۋى كەرەك. ولارعا داۋىس بەرەتىن جۇرت وسى كەزگە دەيىن، ە، دەپ كەلسە، ەندى ونداي جەڭىلدىككە بارا قويمايتىن شىعار.
- شىنىندا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۋىن كوتەرەتىن الدىمەن سول حالىقتىڭ جوقشىلارى بولۋى كەرەك ەدى عوي.
- جوعارىدا ايتتىم، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر "قازتەست" بويىنشا سىناق تاپسىرۋى كەرەك دەپ. بۇل تالاپتى دەپۋتاتتىقتان ۇمىتكەرلەرگە دە قويۋىمىز قاجەت. قازتەستە سىناق تاپسىرۋ بالەندەي قيىن ەمەس. بەس دەڭگەيلى عانا، ەڭ قاراپايىم دەڭگەيىن تاپسىرۋ ءۇشىن مىڭ ءسوز بىلسەڭىز بولدى. مۇنى الەم ەلدەرىندە مەكتەپ دەڭگەيى دەپ بىلەدى. مەكتەپ ءبىتىرمەگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بار ما؟ ەندەشە، مىڭ ءسوز ءبىلۋ ونشا قيىن ەمەس شىعار. قىزمەت ءۇشىن مىڭ ءسوز ەمەس، ون مىڭ ءسوز جاتتايتىندار تابىلادى.
- سونداي قادامدى ەل بولىپ، قوعام بولىپ نەگە ءىلىپ اكەتپەيتىنى ويلاندىرا بەرەتىنى بار. بۇل دا ەرتەڭ قالادى، ۋاقىتشا كوزالداۋ بولۋى مۇمكىن عوي دەگەندىكتەن بە، الدە ەتىمىز ءولىپ كەتكەن بە؟ ەلەۋسىز قالدىرۋعا تىرىسىپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. قازاق ءدال قازىر سەرپىلەتىن، سەرگەك كۇن كەشەتىن، ۇلت، ءتىل دەگەندە ۇيقىسى شايداي اشىلاتىن كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەمەس پە دەسەك، ءسىز بۇعان نە دەر ەدىڭىز؟
- ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق كاتەگوريا - سيمۆولعا اينالعاندا عانا ونداي قاسىرەتتەن قۇتىلۋعا بولادى. ەلباسى مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى، قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن دەپ ايتۋداي ايتىپ كەلەدى. ونى ورىنداماۋ - ارتىقتاۋ ەستىلسە دە ايتايىق - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە تونگەن قاۋىپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەمەۋ، سونىڭ قاتارىندا تۇرعان ەلتاڭبانى، تۋدى، ءانۇراندى سىيلاماۋ - قاتەردىڭ ۇلكەنى. مەن وسى نىشاندارىمىزعا ءجۇردىم-باردىم قارايتىنداردىڭ بار ەكەنىن بىلگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن. ءتىپتى، وندايلاردى ەلدى مەنسىنبەۋ، وتاندى ساتۋ دەسە دە بولار. ەلتاڭبانىڭ، تۋدىڭ تاريحى كەشە، رەسمي بەكىتكەن كۇننەن باستالمايدى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ تاريحى. قازاق داڭقى مەن ەرلىگىنىڭ تاريحى، ءبىزدىڭ جەڭىسىمىز بەن قايعى-قاسىرەتىمىزدىڭ تاريحى. مەملەكەتتىك ءرامىزدەرىمىزدى وسىلاي قابىلداۋ قاجەت. اتا زاڭدارىن جىرتىپ، جالاۋلارىمەن ەدەن جۋىپ جاتقان جۇرتتاردى تەلەديداردان كورىپ قالىپ جۇرەمىز. قۇداي ساقتاسىن، بىزدە ونداي جوق. ونداي سۇمدىققا ۇلتسىزدىق، رۋحسىزدىق، ءدىنسىزدىك اپارادى. مەنىڭ قاتاڭ سوزدەرىمنىڭ استارىندا سودان ساقتاندىرۋ جاتقانىن قالىڭ قاۋىم تۇسىنەر دەپ ويلايمىن. سوندىقتان، قازاق ءتىلىن دە رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءرامىز رەتىندە بەكىتىپ، ءتىلدى مەنسىنبەي، تىلگە ءتىل تيگىزگەندەردى جاۋاپقا تارتۋىمىز كەرەك. ءتىل دە - مەملەكەتتىك نىشاننىڭ ءبىرى.
- مەملەكەتتىك رامىزدەر تالقىلاۋعا جاتپايدى ەمەس پە؟
- ارينە. اتا زاڭىمىزدا بەكىگەن مەملەكەتتىك ءتىل سول دارەجەدە ەكەنىن الدىمەن ءسىز بەن ءبىز ءتۇسىنىپ، تەك ءتۇسىنىپ قانا قويماي، ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك. ءوزىمىز ۇلگى سانايتىن وركەنيەتتى ەلدەر دە سولاي.
- ەل نىشاندارىنىڭ الدىندا، قازاقى تىلمەن ايتساق، حان دا، قارا دا بىردەي. جاۋاپكەرشىلىك تە ورتاق، بەس باتپان ەكەنى دە داۋسىز شىندىق. ال وسى جاۋاپكەرشىلىكتى جاي باسىپ جۇرگەندەرگە قالاي سەزدىرۋگە بولادى؟
- ەگەر مەملەكەتتىك ءتىل كەرەگى جوق دەپ ءبىر مينيستر ەمەۋرىن تانىتسا، نە بىلۋگە ىنتا قويماسا، ونى حالىقتىڭ كوزىنشە جۇمىستان الىپ تاستايتىن بولسا، كەۋدە كەرگەندەردىڭ ءبىرازى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە باسىن يەر ەدى. الەم مەملەكەتتەرىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەرگە جاۋاپتى جۇمىستى سەنىپ تاپسىرمايتىن تاجىريبە بار. مۇنداي باتىل قادامدى تەك ەلباسى عانا جاساي الادى.
- سول جوعارىدان ءدۇمپۋ بولماسا، تومەندەگىلەر "سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەنگە" ابدەن ۇيرەنىپ العان جامان ادەت جانە بار...
- مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋ - ۇلتتى مەنسىنبەۋ. بۇل اششى ءسوز - بىراق اقيقات ءسوز. كىم بولسا دا قىزمەتىنەن ايرىلاتىنىن، جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنىن سەزسە، ءتىل تۇيتكىلى ءسوزسىز شەشىلەدى. الدىمەن مۇنى ءوز باۋىرلارىمىزدان قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ءبىز قازىر ونى تالاپ ەتە المايمىز. ويتكەنى، مەملەكەتتىك مەكەمە ەمەسپىز. ونداي قۇقىق ءبىزگە بەرىلمەگەن. ساراپتاما جاسايمىز، ۇسىنىس ايتامىز. دامىتۋ جولىن مەڭزەيمىز، پىكىرتالاس ۇيىمداستىرامىز.
- وسى ەل مەنىڭ ماڭگىلىك مەكەنىم، ەندىگى بۇلتاعىم ۇيات دەمەي، ءسوزدى ءسوز ءۇشىن ايتا سالاتىن "اۋرۋعا" شالدىققان جوقپىز با؟
(جالعاسى)
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 21.07.2009
