الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ۇلتتىڭ ۇلى عالىمى ءابۋناسىر ءال-فارابي: «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» - دەسە، ۇلتتىق تانىمنىڭ ۇلى اتاسى، الاش قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «بالاڭدى ۇلشا تاربيەلەسەڭ، ۇل بولىپ وسەدى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ، قۇل بولىپ وسەدى» - دەگەن ەكەن. سول دانالار ايتپاقشى، «ءبىز بۇگىن كىمدى تاربيەلەپ ءجۇرمىز؟» دەگەن سۇراق قازاق ازاماتى رەتىندە ۇلتىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن مەنى ءجيى تولعاندىرادى. تولعانتىپ قانا قويمايدى، ويىمدى ونعا، سانامدى سانعا جىكتەيدى. ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ نەگىزى، قاينار بۇلاعى مەكتەپ دەسەك، وقۋلىق سول ءبىلىمنىڭ وزەگى، تاربيەنىڭ قۇرالى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇرانى. ال، ءبىزدىڭ وقۋلىقتار سول اۋىر جۇكتى كوتەرە الىپ ءجۇر مە، ءوزىنىڭ جۇگىن كوتەرەر سىنى بار ما، جوق الدە تۇلا بويى تولى ءمىن بە دەگەن سۇراق  ويما ورالا بەرەدى. سول سەبەپتى مەن ءوزىمنىڭ ءار ەلدەن كورگەن-بىلگەنىمدى، وقىپ-تۇيگەنىمدى، وتاندىق وقۋلىقتارداعى ولقىلىقتار مەن وزىقتىقتى ءوز الىمشە قىرىما الدىم، وقىپ كورگەيسىز، ويىڭىزعا تۇيگەيسىز، ويلى وقىرمان.
وزىقتىق - ول وتاندىق باقىت، ول ءوز جاقسىلىعىن اكەلە جاتار. ال ولقىلىق ۇلتتىققا قاۋىپ، ۇرپاقتىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، ۇلتتىڭ جاۋى، بۇدان ساقتانۋ كەرەك. ولاي بولسا، ال كەتتىك، ءبىزدىڭ وقۋشى قۇرالى قانداي؟
ول ءۇشىن سالىستىرۋ كەرەك. ءبىز كىممەن سالىستىرمىز ءوزىمىزدى؟ ارينە، كورشىمىز رەسەيمەن، قىتايمەن، وزبەكپەن، شىعىستاعى جانە باتىستاعى دامىعان، وقۋ-اعارتۋى وزىق ەلدەرمەن.

الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان ۇلتتىڭ ۇلى عالىمى ءابۋناسىر ءال-فارابي: «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» - دەسە، ۇلتتىق تانىمنىڭ ۇلى اتاسى، الاش قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «بالاڭدى ۇلشا تاربيەلەسەڭ، ۇل بولىپ وسەدى، قۇلشا تاربيەلەسەڭ، قۇل بولىپ وسەدى» - دەگەن ەكەن. سول دانالار ايتپاقشى، «ءبىز بۇگىن كىمدى تاربيەلەپ ءجۇرمىز؟» دەگەن سۇراق قازاق ازاماتى رەتىندە ۇلتىمنىڭ بولاشاعى ءۇشىن مەنى ءجيى تولعاندىرادى. تولعانتىپ قانا قويمايدى، ويىمدى ونعا، سانامدى سانعا جىكتەيدى. ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ نەگىزى، قاينار بۇلاعى مەكتەپ دەسەك، وقۋلىق سول ءبىلىمنىڭ وزەگى، تاربيەنىڭ قۇرالى، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇرانى. ال، ءبىزدىڭ وقۋلىقتار سول اۋىر جۇكتى كوتەرە الىپ ءجۇر مە، ءوزىنىڭ جۇگىن كوتەرەر سىنى بار ما، جوق الدە تۇلا بويى تولى ءمىن بە دەگەن سۇراق  ويما ورالا بەرەدى. سول سەبەپتى مەن ءوزىمنىڭ ءار ەلدەن كورگەن-بىلگەنىمدى، وقىپ-تۇيگەنىمدى، وتاندىق وقۋلىقتارداعى ولقىلىقتار مەن وزىقتىقتى ءوز الىمشە قىرىما الدىم، وقىپ كورگەيسىز، ويىڭىزعا تۇيگەيسىز، ويلى وقىرمان.
وزىقتىق - ول وتاندىق باقىت، ول ءوز جاقسىلىعىن اكەلە جاتار. ال ولقىلىق ۇلتتىققا قاۋىپ، ۇرپاقتىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، ۇلتتىڭ جاۋى، بۇدان ساقتانۋ كەرەك. ولاي بولسا، ال كەتتىك، ءبىزدىڭ وقۋشى قۇرالى قانداي؟
ول ءۇشىن سالىستىرۋ كەرەك. ءبىز كىممەن سالىستىرمىز ءوزىمىزدى؟ ارينە، كورشىمىز رەسەيمەن، قىتايمەن، وزبەكپەن، شىعىستاعى جانە باتىستاعى دامىعان، وقۋ-اعارتۋى وزىق ەلدەرمەن.
21 عاسىر تەحنيكا زامانى بولعاندىقتان دا، مەن ماتەماتيكا جانە جاراتىلىستانۋ ءپانى وقۋلىقتارىنا توقتالۋدى ءجون كوردىم.
بىرىنشىدەن، جەكە اۆتورلار جازعان ءبىزدىڭ وقۋلىق وقۋشى تىلىنەن اۋلاق، عىلىم ءتىلى. مىسالى ايتايىق، حيميا، فيزيكا سياقتى جاراتىلىستىق عىلىمداردى وقۋشى تۇرماق، مۇعالىمى، سول ماماندىقتىڭ يەسى ازەر تۇسىنەدى. ال وقۋلىق ءتىلىنىڭ تۇسىنىكتىلىگى وقۋشىنى باۋراۋشى، قىزىقتىرۋشى. سوندىقتان، قازىر وقۋشىلار «فيزيكا مەن حيميا، كىرمەيدى مەنىڭ ميىما، حيميا قيىن، اشيدى ميىڭ» دەپ حيميا مەن فيزيكانى الىنباس شىڭداي كورەدى. وسىدان كەلىپ اتالعان ەكى ءپان بىزدە يگەرىلمەي قالىپ جاتىر. وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، كەز كەلگەن باعىتقا قىزىعۋدان ناتيجە شىعادى.
ەكىنشىدەن، جاراتىلىستانۋ پاندەرى وقۋلىقتارىنداعى سوزدەر بەيبەرەكەت قاتە جازىلادى. سويلەم قۇرلىسى تۇسىنىكسىز. مىسالى، وقۋلىقتارداعى كەيبىر انىقتامالاردى، ەسەپتەردى وقىپ نە ايتقانىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن. قاراپايىم ءبىر مىسال، 5 سىنىپ ماتەماتيكا وقۋلىعىندا مىناداي ەسەپ ءجۇر: «جەتى كارتوپتىڭ قۇنى 210 تەڭگە، 5 كيلوگرامم كارتوپتىڭ قۇنى نەشە؟» بۇعان نە دەيسىز؟ قانداي كارتوپ؟ مىسال ىزدەي بەرسەك وتە كوپ. وقۋ-اعارتۋ مەملەكەتتىڭ بولاشاعى، ال وقۋىلىق وقۋ اعارتۋ تىرەگى، وندا قاتە جىبەرۋگە  ەشقاشان بولمايدى.
ۇشىنشىدەن، باعدارلامالى، سان سالالى جاتتىعۋلاردىڭ كەمشىلىگى. ايتالىق، كەز كەلگەن پاراگرافتەن سوڭ، ول پارگراف مازمۇنىن اشاتىن تولىق جاتتىعۋ بولۋ كەرەك. ول ءار دەڭگەيلى ءار باعىتتا بولۋ كەرەك. مىسالى، حيميادا قولدانىلىپ جۇرگەن 2 وقۋلىق بار، ءبىرى «مەكتەپ» باسپاسى، وندا ۇعىم جاقسى بەرلىگەن بىراق، جاتتىعۋ جوقتىڭ قاسى، ال ەكىنشىسىندە تەك ەسەپتەر عانا، ۇعىم ءمانىن اشاتىن جاتتىعۋلار ورىنداپ، ۇعىمدى يگەرىپ ودان سوڭ ەسەپتەر ىستەۋگە جەتەكتەمەسە، تەك ەسەپتەردى شەشۋگە جەتەلەۋ تەڭىزدەن كەمەسىز وتۋگە باعىتتاۋمەن بىردەي.
تورتىنشىدەن، مەكتەپ وقۋلىقتارىمەن بىرگە كەشەندى ماتەريالدار وتە كەمشىن. ايتالىق، بار ماتەريالداردىڭ ءوزى تەك ەسەپتەر، ايتپەسە تەستتەر. ال ول شىنايى وقۋشى ءبىلىمىن دامىتۋشى بولا المايدى.
بەسىنشىدەن، تاربيە قۇرالى - تاربيەدەن، پاتريوتتىقتان الىس.  تاعىدا سول ماتەمەتيكا وقۋلىعىنان مىسالدار كەلتىرەيىك. وندا بىلاي دەلىنگەن: ءبىر ءيتتىڭ قۇنى 17 رۋبل، ءبىر شوشقانىڭ قۇنى 51 رۋبل، سوندا شوشقانىڭ قۇنى ءيتتىڭ قۇنىنىڭ نەشە ەسەسى؟ (ماتەماتيكا وقۋلىعى، 5 سىنىپ). ال، بۇعان نە دەيىك، وزىمىزدە اقشانىڭ بىرلىگى جوق پا، الدە وزگە ەلدىڭ قاڭسىعى بىزگە تاڭسىق پا؟ شوشقا مەن ءيتى شە؟ باسقا مۇسىلماندىقتىڭ، قازاقىلىقتىڭ نىشانى جان-جانۋاردىڭ اتىن بىلمەيمىز بە؟ تاڭ قالاسىڭ اۆتورعا.
التىنشىدان، بىزدەگى وقۋلىقتار جۇيەسىز. ءار تاقىرىپتى رەتپەن ورنالاستىرۋ، قيننان كۇردەلىگە ءوتۋ، باستاپقى ۇعىمنان قورتىندى ۇعىمعا ءوتۋ دەگەن قاراپايىم ستاندارتتار ساقتالماعان. ايتالىق، ماتەماتيكا-جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى 11 سىنىپ حيميا وقۋلىعىنىڭ 2-تاراۋىندا ورگانيكالىق كىرسپە ۇعىمىن بەرەدى، وندا ورگانيكالىق رەاكتسيا تيپتەرىن، قۇرلىس تەوريالارى ايتىلادى، ال وقۋشى ەشقانداي ورگانيكالىق زاتتىڭ اتىن دا بىلمەيدى، ونى 3-تاراۋدان باستايدى، وندا قايداعى رەاكتسيانى جازادى، قايداعى قۇرلىستى سۋرەتتەيدى؟ ول ول ما، ءدال سول وقۋلىقتىڭ باستاپقى تاراۋىندا جلپى حيميا رەاكتسيالارىنىڭ تيپتەرى تۋرالى سويلەيدى دە، ونداعى رەاكتسيا مىسالدارىن تەك ورگانيكالىق قوسىلىستاردان الادى. سوندا بۇل كىمگە ارنالعان وقۋلىق، وقۋشىعا ما الدە عالىمنىڭ وزىنە كەرەك شيمايى ما؟
وقۋلىق ولقى بولسا، وقۋشى قايدان السىن ءبىلىمدى؟ سوندىقتان وقۋلىقتىڭ ساپاسىن جاقسارتىپ، وقۋشى ءبىلىمىن الەمدىك ءبىلىم دەڭگەيىنە كوتەرۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي ۇسىنىستاردى بەرەر ەدىم.
العاشقى ماسەلە، وقۋلىقتى جەكە اۆتور ەمەس، ارنايى كوميسسيا جازۋ كەرەك. وقۋلىق زەرتتەۋ ينيستيتۋتى بولۋ كەرەك. ءارى ولار اۆتور ەمەس، قۇراسترۋشى بولۋ كەرەك. سەبەبى، وقۋلىق اڭگىمە، رومان ەمەس، اۆتورى بولاتىن، ول ديسسەرتاتسيا دا ەمەس. ول تەك ءار كىتاپتاردان الىنىپ مەكتەپ دەڭگەيىندەگى مازمۇندارىنا ىڭعايلاپ قۇراستىراتىن، ىقشامدالعان كوشىرمە. مىسالى، كازىرگى قولدانىلىپ جۇگەن حيميا وقۋلىعى سوناۋ 50 جىلدىڭ الدىنداعى ا.ءبىرمجانوۆتىڭ جالپى حيمياسىنىڭ ىقشامدالعان كوشىرمەسى، سوندىقتان ول وقۋلىقتى جەكە ادام «اۆتورمىن» دەۋگە مۇلدە بولمايدى.
ال وقۋىلىق جازۋ كوميسسياسى قالاي بولۋ كەرەك؟
دامىعان ەلدەر تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەندە، وقۋلىقتى سول ماماندىقتىڭ عالىمى، پەداگوگى بىرلەسىپ جازۋ كەرەك. سەبەبى كەي ۇعىمداردىڭ   وقۋشىعا قالاي تۇسىنىكتى بولارىن سول عىلىمنىڭ پەداگوگى جاقسى بىلەدى. سوزىمىزگە دالەل كەلتىرە كەتسەك، مىسالى، ءبىزدىڭ حيميا وقۋلىقتارىندا وقۋشىعا مەتالدى، بەيمەتالدى اجىراتۋدى ۇيرەتپەستەن بۇرىن، قىشقىل مەن تۇزدى وتەدى. مۇندا وقۋشى: «تۇز دەگەنىمىز - قىشقىل قالدىعى جانە مەتالدان تۇراتىن قوسىلىس»، -  دەيدى. سوندا ول مەتالدىڭ نە ەكەنىن بىلمەسە، تۇزدى قالاي جازادى؟
سونىمەن بىرگە، وقۋلىقتاردا قازاقتىڭ تاريحى بولۋ كەرەك. سەبەبى ەلىمىزدىڭ تاريحى، مادەنيەتى كەز كەلگەن وقۋلىعىمىزدا كورىنىپ تۇرۋى قاجەت. قازاقتا قانشاما كەن كوزدەرىن  اشقان العاشقى حيميكتەرمىزدىڭ بىرەگەيى قانىش ساتباەۆتىڭ وقۋلىقتاردا ەسىمى دە اتالمايدى.
سونداي-اق وقۋلىقتاردى قۇراستىراتىن توپتىڭ قاتارىندا  پسيحولوگ،  قازاق ءتىل مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى بولۋى كەرەك، سەبەبى وقۋلىقتاعى ءار سويلەمنىڭ مازمۇنى مەن ۇقىنىقتىلىعىن، ءسوز-سويلەمىنىڭ دۇرىستىعىن  اتالعان ەكى مامان ءجىتى تەكسەرىپ وتىرۋى كەرەك.  
كەلەسى ماسەلە، وقۋلىق قۇرلىمى، ءار تاراۋدىڭ سوڭىندا تاراۋعا قورتىندى جانە تاراۋعا قورتىندى جاتتىعۋلار بولۋى  ءتيىس. ءارى ول جاتتىعۋ تەك ەسەپتەر مەن تەستتەر ەمەس، سان سالالى  بولعانى ءجون. مۇندا دا دامىعان ەلدەر تاجىريبەسىن قولدانۋعا بولادى.
سوعى ەسكەرەر ءتۇيىن، وقۋلىقتاردىڭ تەك باعدارلاماسى ەمەس، كۇنتىزبەلىك جوسپارى دا  تۇتاس بەكىتىلىپ شىعۋى كەرەك. سەبەبى، ونى اركىم  بىلگەنىنشە جاسايدى دا، ول جەردە جاس مامان، ناشار مامان جاساعان كۇنتىزبەلىكتىڭ ساپاسى سىن كوتتەرمەي قالاتىن جايىتتار كەزدەسىپ جاتادى.
ولاي بولسا، وقۋلىق وزىقتىعى - بولاشاقتىڭ تىرەگى، ال بولاشاق ۇرپاق سۋسىندار ءاربىر دۇنيەنىڭ ساپاسى بۇگىنگى ءبىزدىڭ موينىمىزداعى جۇك.  ەندەشە، ويلانايىق.
ۇستازداردىڭ باستى ماقساتى - ۇرپاق تاربيەلەۋ، ۇلتتىڭ بولاشاعىن  قالىپتاستىرۋ. وقۋلىق - ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ كومەكشىسى، سىرلاس دوسى. ول ەشقاشاندا ولقى بولماۋ كەرەك، وقۋلىقتىڭ ولقىلىعى وپىق جەگىزەدى.

"Abai.kz"

اۆتور تۋرالى مالىمەت

1986 جىلى 18 شىلدەدە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، ىلە قازاق وبلىسىنا قاراستى ورتەكەستىڭ اقاياز اڭعارىندا تۋعان. 2006 جىلى شىلدەدە اتامەكەنگە ورالىپ، 2007-2011 جىلدار ارالىعىندا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى فاكۋلتەتىندە حيميا ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان. قازىر استانا قالاسى №66 مەكتەپ-ليتسەيىندە حيميا ءپانى مۇعالىمى.
ولەڭدەرى مەن ماقالالارى قازاقستان  مەن قىتايداعى بىرقاتار باسىلىمداردا جاريالانىپ كەلەدى. قالالىق، وبلىستىق ءمۇشايرالاردىڭ جانە اقىندار ايتىسىنىڭ جەڭىمپازى. 2010 جىلى «ەركىمە كونشى، ەي ءومىر» اتتى جىر جيناعى جارىق كورگەن.