الاش وكىمەتىنىڭ 95 جىلدىعى اتاۋسىز قالادى ما؟
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەمەر-ءمينيسترى
س.ن. احمەتوۆكە
دەپۋتاتتىق ساۋال
قۇرمەتتى سەرىك نىعمەتۇلى!
بيىلعى جەلتوقساندا الاش پارتياسى مەن الاشوردا وكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 95 جىل تولادى. ال الاش يدەياسىن جاڭعىرتۋ - «اق جول» پارتياسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى الاش ارمانى - بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان! ەندەشە ءبىز، ءاربىر ازامات وسى ءجۇز جىل بۇرىنعى ۇلتتىق ۇلى يدەيالاردىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دا نەگىزى رەتىندە بەرىك ورنىعۋىنا مۇددەلى بولۋعا ءتيىسپىز. الاش يدەياسى - ۇلتتىق يدەولوگيا! ول وتانشىلدىققا، مەملەكەتشىلدىككە، بىرلىككە ۇندەيدى.
وزىق ويلى قازاق زيالىلارى 1917 جىلى 21 مەن 26 شىلدە ارالىعىندا ورىنبوردا ءى «جالپىقازاق» سەزىن وتكىزدى. وسى قۇرىلتايدا قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلدى.
قازاق تاريحىندا الاش يدەياسى، الاش قوزعالىسى، الاش اۆتونومياسى ءالى دە باعاسىن الا الماي كەلەدى. الاشتىڭ العاشقى استاناسى ورىنبوردا وتكەن بۇل قۇرىلتايدىڭ قازاق تاريحىنداعى ماڭىزى اسا زور. ەل تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن سىن ساعاتتا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر باستاعان ۇلت زيالىلارى قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەشۋشى قادام جاساپ، ۇلى مۇرات جولىندا قايرات كورسەتتى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
پرەمەر-ءمينيسترى
س.ن. احمەتوۆكە
دەپۋتاتتىق ساۋال
قۇرمەتتى سەرىك نىعمەتۇلى!
بيىلعى جەلتوقساندا الاش پارتياسى مەن الاشوردا وكىمەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 95 جىل تولادى. ال الاش يدەياسىن جاڭعىرتۋ - «اق جول» پارتياسىنىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى الاش ارمانى - بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان! ەندەشە ءبىز، ءاربىر ازامات وسى ءجۇز جىل بۇرىنعى ۇلتتىق ۇلى يدەيالاردىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دا نەگىزى رەتىندە بەرىك ورنىعۋىنا مۇددەلى بولۋعا ءتيىسپىز. الاش يدەياسى - ۇلتتىق يدەولوگيا! ول وتانشىلدىققا، مەملەكەتشىلدىككە، بىرلىككە ۇندەيدى.
وزىق ويلى قازاق زيالىلارى 1917 جىلى 21 مەن 26 شىلدە ارالىعىندا ورىنبوردا ءى «جالپىقازاق» سەزىن وتكىزدى. وسى قۇرىلتايدا قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىن «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلدى.
قازاق تاريحىندا الاش يدەياسى، الاش قوزعالىسى، الاش اۆتونومياسى ءالى دە باعاسىن الا الماي كەلەدى. الاشتىڭ العاشقى استاناسى ورىنبوردا وتكەن بۇل قۇرىلتايدىڭ قازاق تاريحىنداعى ماڭىزى اسا زور. ەل تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن سىن ساعاتتا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، جاھانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر باستاعان ۇلت زيالىلارى قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن شەشۋشى قادام جاساپ، ۇلى مۇرات جولىندا قايرات كورسەتتى.
1917 ج. جەلتوقساننىڭ 5-13 ورىنبوردا 2-ءشى بۇكىل قازاق قۇرىلتايى وتكىزىلدى.
قۇرىلتايدىڭ كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىلەرى: قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىن جاريالاۋ، ميليتسيا ءھام ۇلت كەڭەسىن (ۇكىمەت) قۇرۋ ماسەلەلەرى بولدى.
قۇرىلتاي دەلەگاتتارى ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاتىلعاننان كەيىن قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزىن كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن انارحيا (تارتىپسىزدىك) جاعدايىندا ەلدى امان ساقتاۋ ءۇشىن، «ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسى» تۇرىندەگى بەرىك بيلىك قۇرۋ، وعان «الاش وردا» دەگەن اتاۋ بەرۋ (توراعاسى ءا. بوكەيحانوۆ, ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا 25 ادام كىردى), سونداي-اق ميليتسيا جاساقتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. الاش استاناسى - سەمەي قالاسى ،كەيىن الاش-قالا اتاندى.
قازاق حالقىنىڭ 20 عاسىر باسىنداعى ەڭ اۋىر كەزەڭىندە، تولىققاندى ساياسي پارتيا مەن ۇكىمەت قۇرىپ، ەلدى قۇرىپ كەتۋدەن امان الىپ قالىپ، بولاشاققا باستاعان الاشتىقتاردىڭ ەڭبەگى وراسان. بىرەۋىن عانا، ەڭ باستىسىن ايتساق، 1920 جىلى قازاقتىڭ جەر دەكرەتى بەكىتىلىپ، شەكارامىز العاش زاڭدى كۇشىنە يە بولدى.
الاش پارتياسىنىڭ باستى بەس باعىتى: 1. جەرگە ەڭ الدىمەن قازاق يە بولۋ كەرەك. 2. جەردىڭ استى-ۇستىڭگى بايلىعىن قازاق پايدالانۋى كەرەك. 3 ءوز ءونىمىن ءوزى وندىرەتىن ۇلتتىق ەكونوميكا قۇرۋى قاجەت. 4. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىلىگى، ءدىنى مەن ءدىلىنىڭ ۇستەمدىگى كەرەك. 5. ءبىلىمنىڭ دامۋى كەرەك، مىنە وسى بەس باعىت ءبىر عاسىردان كەيىن، بۇگىن دە وتە وزەكتى بولىپ وتىر.
وسى ورايدا الاش كوسەمدەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سوزدەرىنەن ەكى-اق مىسال كەلتىرە كەتەيىك. احمەت بايتۇرسىنوۆ «ءبىز باي، ءبىلىمدى، ءارى كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. باي بولۋ ءۇشىن -كاسىپ، ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن - وقۋ كەرەك. ال كۇشتى بولۋ ءۇشىن -بىرلىك كەرەك» دەيدى. باي بولۋى - كاسىپ، ءبىلىمدى بولۋى -وقۋ، ياعني زيالىلىق بولسا، وسى ەكى باستى باعىتى ءبىزدىڭ «اق جول» پارتياسىنىڭ قوس قاناتى بولىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى باعدارلاماسىندا «بارلىق قابىلداناتىن شەشىمدەر ەگجەي-تەگجەيلى ەسەپتەلىپ، الەمدىك تاجىريبەنى وقىپ-ۇيرەنۋ نەگىزىندە عىلىمي دالەلدەنگەن ۇتىمدىلىق قاپەرگە الىنا وتىرىپ قابىلدانۋى ءتيىس» دەگەن كاسىبيلىك قاعيداتىن ۇسىندى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كۇشتى بولۋىنا باستايتىن بىرلىكتى ەلباسىمىز تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باستى تىرەگى رەتىندەگى تەمىرقازىق باعىت ەتىپ ۇستانىپ، ونى بۇكىل قازاقستاندىقتار قولداپ وتىرعانىن ءبارىمىز ماقتان ەتەمىز.
ال الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ «قازاقتىڭ قويىنىڭ ءجۇنى توقىلىپ، ۇستىنە كيىم بولىپ، ءاربىر تەمىرى وزىنە تۇيمە بولۋى ءتيىس» دەپ، نارىقتىق ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن مەملەكەت قانا وركەندەيدى دەيدى. جاپونيانىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاعا باسا نازار اۋدارعاننان باستاپ، كۇرت دامىپ كەتكەنىن ۇلگى ەتەدى ول. بۇل ارمانىن دا بۇگىنگى قازاقستان بەينەسىنەن كورۋگە ءتيىسپىز.
ەندەشە ءبىز بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باستاۋىندا تۇرعان، ەلىمىزدى العاش ۇلتتىق ساناعا كوتەرگەن الاش ارىستارىن ارداقتاۋدى نەگە كەشىكتىرۋدەمىز.
الاش ارىستارىنىڭ رۋحىن جاس ۇرپاققا ءسىڭىرۋ ءۇشىن، بۇعان مەملەكەت كەشەندى تۇردە كەلىپ، باسا نازار اۋدارۋى ءتيىس. الاشتىڭ 90 جىلدىعى جەرگىلىكتى دەڭگەيدە عانا اتالدى. ال الداعى 95 جىلدىقتى ۇكىمەتىمىز قالاي اتاپ وتكەلى وتىر؟ ويتكەنى الاش جەكە ۇيىمنىڭ نەمەسە جەكە پارتيانىڭ عانا مەنشىگى ەمەس، الاش - بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باستاۋىندا تۇرعان العاشقى تولىققاندى ۇكىمەت پەن ساياسي پارتيا.
بىرىنشىدەن، ەڭ الدىمەن مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جەتكىلىكتى كولەم بەرىلۋى كەرەك. ال قازىر «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا الاش تۋرالى دەرەك بار بولعانى ءبىر جارىم بەت قانا. بۇل ەشقانداي ەلدە بولمايتىن كەلەڭسىزدىك. ءاربىر قالادا ولاردىڭ ەسكەرتكىشتەرى ورناتىلۋى ءتيىس. كىتاپتار مەن فيلمدەر كوپتەپ شىعارىلىپ، مەكتەپتەردى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. جوعارى وقۋ ورىندارىندا الاش يدەياسىن وقىتۋ جۇيەگە اينالۋى كەرەك. الاش وقۋلارى جولعا قويىلىپ، ەلىمىز بويىنشا قانات جايۋى ءتيىس. الاش مۇراسى مەن تاريحى تۋرالى كىتاپتار مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعارىلۋى ءتيىس.
الاشتىڭ ورداسى بولىپ، الاشقالا اتالعان قازىرگى سەمەيدەگى ەرتىس وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى الاشوردا ۇكىمەتى مەن الاش پارتياسى تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلىپ، ول ءۇيدى مۇراجايعا اينالدىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءمانى زور ماسەلە.
«اق جول» پارتياسى الاش قوزعالىسىنىڭ 95 جىلدىعىنا وراي «ححI عاسىردا قازاقستان قوعامىن جاڭعىرتۋداعى «الاش» قوزعالىسى يدەيالارىنىڭ وزەكتىلىگى» تاقىرىبىندا كونفەرەنتسيا وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. كونفەرەنتسيا وسى جىلدىڭ قاراشا ايىندا استانا قالاسىندا وتكىزىلمەك. وندا الاش تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەرگە بايگە جاريالاۋدى جوسپارلاۋدامىز.
قورىتا ايتقاندا، الاش يدەياسى - بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دا باستى يدەيالارىنىڭ ءبىرى بولۋى ءتيىس.
باياندالعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى، الداعى الاشتىڭ 95 جىلدىعىن ۇكىمەتىمىز قالاي اتاپ وتكەلى وتىرعانى تۋرالى حابارلاۋىڭىزدى سۇرايمىز.
قۇرمەتپەن،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ
«اقجول» قدپ دەپۋتاتتىق فراكتسياسى ا.پەرۋاشەۆ
ە.نيكيتينسكايا
م.قازبەكوۆا
ا. ابىلداەۆ
س.سارسەنوۆ
ا.تۇرتاەۆ
ن. جازىلبەكوۆ
ت.ەرعاليەۆ
«Abai.kz»
