قازبا بايلىقتىڭ قىزىعىن كورگەندەر ۇرپاقتى ويلاپ قايتسIن؟

قازبا بايلىقتارىنىڭ كولەمi جاعىنان قازاقستان الەمدەگi ەڭ باي مەملەكەتتەردiڭ بiرi. باسپا­سوزدە جاريالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قورعاسىن، مىرىش، باري، حروم رۋدالارىنىڭ كوپتiگi جاعىنان بiز بۇكiل الەمدە بiرiنشi ورىندامىز. ۋران، مارگانەتس، كۇمiستەن ەكiنشi ورىن، مىس قورىنىڭ مولدىعىنان ءۇشiنشi, كوبالت قارا مەتالل تەمiر رۋدالارىنان بەسiنشi ورىن، فوسفوريت پەن كومiر قورى بويىنشا التىنشى، مۇناي قورىنىڭ كوپتiگi جاعىنان جەتiنشi ورىندا ەكەنبiز. التىننان الدەنەشە قىمباتقا باعالاناتىن، الەمنiڭ ەشبiر ەلiندە كەزدەسپەيتiن وسمي جانە رەني اتتى ەلەمەنتتەر تەك قازاقستاندا عانا بار. بۇل رۋدانىڭ بiر گرامى جابىق كوتەرمە ساۋدا ورىندارىندا 100 مىڭ اقش دوللارىنا باعالاناتىن كورiنەدi. سونىمەن قاتار الەمدە جەر كولەمi جاعىنان 9-ورىن، ال جەردi ءار ادام بويىنشا شاققاندا 3-ورىن الادى ەكەنبiز. مiنە، قازاقستان - بارشانىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ، ۇلان-اسىر بايلىعىنا وزگەلەردi ىنتىق ەتكەن باي مەملەكەت. شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ قازاق جەرiنە ات باسىن تiرەپ، اينالسوقتاپ شىقپاي جۇرگەنi تەگiن ەمەس. ولاردىڭ قۇلقىنىن قۇرتىپ وتىرعان - بiزدiڭ جەرiمiز­دەگi كەڭ بايلىق. سونىمەن نەسiن ايتاسىز، قازiر مۇنايىمىز بەن مەتالىمىز ت.ب پايدالى قازبالار قا­زاقستاندىق ەكسپورتتى دۇنيە­جۇزiلiك دەڭگەيدە دۇركiرەتiپ تۇر. بiراق ول بايلىق تا تاۋسىلاتىن كۇن تۋماي ما؟

قازبا بايلىقتىڭ قىزىعىن كورگەندەر ۇرپاقتى ويلاپ قايتسIن؟

قازبا بايلىقتارىنىڭ كولەمi جاعىنان قازاقستان الەمدەگi ەڭ باي مەملەكەتتەردiڭ بiرi. باسپا­سوزدە جاريالانعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قورعاسىن، مىرىش، باري، حروم رۋدالارىنىڭ كوپتiگi جاعىنان بiز بۇكiل الەمدە بiرiنشi ورىندامىز. ۋران، مارگانەتس، كۇمiستەن ەكiنشi ورىن، مىس قورىنىڭ مولدىعىنان ءۇشiنشi, كوبالت قارا مەتالل تەمiر رۋدالارىنان بەسiنشi ورىن، فوسفوريت پەن كومiر قورى بويىنشا التىنشى، مۇناي قورىنىڭ كوپتiگi جاعىنان جەتiنشi ورىندا ەكەنبiز. التىننان الدەنەشە قىمباتقا باعالاناتىن، الەمنiڭ ەشبiر ەلiندە كەزدەسپەيتiن وسمي جانە رەني اتتى ەلەمەنتتەر تەك قازاقستاندا عانا بار. بۇل رۋدانىڭ بiر گرامى جابىق كوتەرمە ساۋدا ورىندارىندا 100 مىڭ اقش دوللارىنا باعالاناتىن كورiنەدi. سونىمەن قاتار الەمدە جەر كولەمi جاعىنان 9-ورىن، ال جەردi ءار ادام بويىنشا شاققاندا 3-ورىن الادى ەكەنبiز. مiنە، قازاقستان - بارشانىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزىپ، ۇلان-اسىر بايلىعىنا وزگەلەردi ىنتىق ەتكەن باي مەملەكەت. شەتەلدiك ينۆەستورلاردىڭ قازاق جەرiنە ات باسىن تiرەپ، اينالسوقتاپ شىقپاي جۇرگەنi تەگiن ەمەس. ولاردىڭ قۇلقىنىن قۇرتىپ وتىرعان - بiزدiڭ جەرiمiز­دەگi كەڭ بايلىق. سونىمەن نەسiن ايتاسىز، قازiر مۇنايىمىز بەن مەتالىمىز ت.ب پايدالى قازبالار قا­زاقستاندىق ەكسپورتتى دۇنيە­جۇزiلiك دەڭگەيدە دۇركiرەتiپ تۇر. بiراق ول بايلىق تا تاۋسىلاتىن كۇن تۋماي ما؟

20-30 جىلدان كەيiنگi ۇرپاق تاعدىرى كiمدi ويلاندىرادى. ماسەلەن، اقش ءوز جەرiندە مول مۇناي قورى بولا تۇرا، جىلىنا 500 ملن. توننا مۇنايدى نەگە سىرتتان الادى؟ الدىمەن ولار مەكسيكا مۇنايىنا، قاسىنداعى كاناداعا، سونان كەيiن چيلي مەن ارگەنتيناعا اۋىز سالا باستادى. ەندi اينالىپ كەلiپ جەر شارىنىڭ ارعى بەتiندەگi قازاقستاننىڭ مۇنايىنا قول سالۋعا كiرiستi. بiز سەكiلدi جەراستى بايلىعى مول دامۋشى ەلگە قارجى كۇيىپ، ونiمدەرiن تاسىپ جاتقانىندا ۇلكەن ءمان بار ەمەس پە.

سەبەبi ەندi ازداعان جىلدار كولە­مiن­دە دۇنيە جۇزiندە مۇنايدىڭ سارقىلۋ قاۋپi بار. سوندىقتان دا الەم­دەگi الپاۋىت ەلدەر ءوز iشiندەگi قازبا بايلىقتارىن ساقتاۋعا كiرiسكەن. ماسەلەن، قىتايدا الەم­دەگi جەر قويناۋىنداعى كەزدەسەتiن مەتالداردىڭ 95 پايىزى بار. ونىسىن شاشاۋىن شىعارماي ساقتاپ، وزگە ەلدەرگە ساتۋدان باس تارتقان. بولاشاعىن ويلاعان ەل وسىلاي iستەيدi. بiزدەر سياقتى اقشانىڭ شەتiن كورcە بiتتi, قولدا بار بايلىقتى تۇگەلدەي ساۋدالاپ جiبەرمەيدi ولار. ەگەر بiزدiڭ ەلدەگi بيلiكتەگiلەر وزiمiزدەگi قازبا بايلىقتىڭ بولاشاق ۇرپاققا ميراس ەتiپ قالۋىن قالاسا، ەڭ بولماعاندا جاڭا جوعارىدا ايتقان، الەمنiڭ ەشبiر ەلiندە كەزدەسپەي­تiن تەك قانا قازاقستاندا عانا بار وسمي جانە رەني اتتى ەلەمەنت­تەردi ساۋدالاماس ەدi. ءازiر تەگiن بايلىققا ارقا سۇيەپ، كۇنەل­تiپ وتىرعان جاعدايىمىز بار. قازاقستاننىڭ بايلىعى بiتكەن كەزدە نەمiزدi ساتامىز؟ ماسەلەن، ال­جيردi الايىق. نەگiزگi مۇناي كەن ورىندارىندا قارا التىن تاۋسىلعانعا دەيiن بۇل ەلدە باسقا پوستكولونيالدى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم اۋ­قاتتى كورiنگەن. ال قازiر مۇنايى سارقىلدى، ءسويتiپ الجير مورالدىق جانە سايا­سي داعدارىسقا ۇشىرادى. قازiرگi كەزدە بiزدiڭ سوڭعى بايلىعىمىز قالدى. ول - بابالار اما­ناتتاعان ۇلان - بايتاق جەرiمiز. بiراق جەرiمiزدەن دە ايىرىلىپ قالاتىن قاۋiپ ءتونiپ كەلەدi.

جەردIڭ استىن تاۋىسسا، ءۇستI­نەن دە تۇك قالدىرماس

كەزiندە قىتايعا ميل­ليون گەكتار جەر بەرiلەدi دەگەن ءسوز­دەر بەكەر ايتىلماسا كەرەك. سول قى­تايلىق كومپانيالار بiر­تiندەپ بiزدi جاۋلاپ كە­لەدi. بيلiك قىتايعا ميلليون گەكتار جەردi ەلi­مiزدiڭ ءار ايماعىنان ءبو­لiپ بەرiپ جاتىر. ءۇرجاردا، الماتى وبلىسىندا ت.ب ايماقتاردا كوبەيiپ بارا جاتقان قىتايلار سونىڭ بiر ايعاعى. قازiر­دiڭ وزiندە قىتاي قازاق مۇنايىنىڭ 24 پايىزىنا يەلiك ەتۋدە. بي­لiكتەگiلەر بۇكiل شيكiزاتتى سىيعا تارتقانى بىلاي تۇرسىن، داعدارىس كەزiندە قىتايدان قارىز الىپ، مەملە­كەتتi جiپسiز بايلادى. ماسەلەن، ءۇندiستاننىڭ ءوزi سىرتتان كەلگەن شەتەل­دiكتەر­گە بiر شارشى جەر بەرمەك تۇگiلi, كەرەك دە­سەڭiز، كەز كەلگەن ونەر­كاسiپ سالاسىن يەمدەنۋگە جول بەرمەيدi ەكەن. ءويت­كەنi ولار ەل ەكونوميكاسىندا شەتەل­دiك كەلiم­سەك­تەردiڭ ىقپالى كۇ­شەيiپ كەتەدi دەپ قاۋiپ­تەنەدi. تاۋەل­سiز­دiك دەگەن جالپى ۇعى­منىڭ نەگiزi - ەكونوميكالىق تاۋەلسiز­دiك. ءبارiن وزگەگە بەرiپ قويساق، ءبارiن سىرتتان اكەلسەك، وندا ەكونوميكالىق تۇرعىدا بiز ءوزi­مiزدi تاۋەلسiز ەلمiز دەپ ايتا الامىز با؟ ماسەلەن، بiر عانا مۇناي مەن گازدى الىپ كورەلiك. وسىناۋ مول بايلىقتىڭ 7-10 پايىزى عانا قازاققا تيەسiلi ەكەن. كەيبiر ساراپشىلاردىڭ تۇجىرىمىنا قاراعاندا، شەتەلگە كەن مۇناي ورىندارىن يگەرۋگە بەرۋ جونiندەگi كەلiسiمشارتتار شالا-شارپى جاسالعاندىقتان ەلiمiز­دiڭ پايداسىنان گورi شەتەلدiك­تەردiڭ پايداسىن كۇيتتەۋ باسىم. مىسالى، تەڭiز كەنiشiن­دەگi مەم­لەكەتتiڭ ۇلەسi 10-اق پايىزدى قۇرايدى. مۇنىڭ ءوزi 2032-جىلعا دەيiن جەتەدi (ياعني تاۋسىلعانعا دەيiن شەتەلگە تولايىم بەرiلدi دەگەن ءسوز). ال قاشاعان مۇناي كەنiشiندەگi (قازاقستاننىڭ ۇلەسi 9 پايىزدان تومەن) جانە مۇنداي مىسالدار از ەمەس. سايىپ كەلگەندە بيلiك پەن شەت­ەل­دiكتەردiڭ اراسىنداعى جاسالعان كەلiسiم­شارتتار مەن زاڭداردىڭ شالاعايلىعىنان جانە سالىق جەڭiل­دiكتەرiنiڭ سالدارىنان مەم­لەكەتiمiز ميللياردتاعان قىرۋار قارجىدان ايىرىلىپ، شەتەلدiك­تەردiڭ قۇلقىنىن تولتىرۋدا. ويسىراتا وپىرعان بايلىعىمىز وزگەگە بۇيىرىپ، وزگەنiڭ ارانىنا كەتۋدە. وسى بايلىقتارىمىزدى ەكونوميكانىڭ باسقا سالالارىن وركەندەتۋگە جۇمساساق بولماس پا ەدi.

مۇنايىمىز مۇڭعا اينالىپ، قايىرشىنىڭ كۇيIن كەشتIك

وزبەكتەر iشكi نارىقتاعى تاۋاردىڭ 75 پايىزىن وزدەرi شىعارىپ وتىرسا ، ال بiزدە iشكi نارىقتاعى ءوزiمiز شىعاراتىن ءونiم كولەمi 16 -18 پايىز عانا. كiمنiڭ تاۋەل­سiز ەكەنiن وسىدان-اق باي­قاڭىز. تاۋەل­سiزدiك العان جىلدارى شەتەلگە كەتكەن تابيعي رەسۋرستاردىڭ قۇنى 100 ميلليارد دوللاردان اسىپ كەتكەن. يۋنەسكو-نىڭ ەسە­بiن­شا، ءار ادامعا شاققاندا 1 توننا مۇناي شىعاراتىن ەل ءوزiن-ءوزi تولىق اسىراي الادى. ال بiزدiڭ قازاقستاندا ءار ادامعا شاققاندا 4 توننا مۇناي، 1 توننا استىق، 6 توننا كومiر جانە ودان دا كوپ ءتۇستi مەتاللدان كەلە­دi. بiراق بiزدiڭ حالىق باي مەملەكەتتە تۇرىپ جاتقانداي كۇن كەشۋدە مە؟ بي­لiكتەگiلەر ەسەلەپ ەسەپ بەرگەنiمەن، حالىقتىڭ تۇر­مىس تiرشiلiگiمەن ماقتانا المايدى.

اۋەلi بيلiك تاۋەلسiز­دiكتiڭ العاشقى جىلدارىندا حالىقتىڭ بۇكiل جيعان - تەرگەنiن قۇنسىزداندىردى. ودان كەيiن جەكەشەلەندiرۋ باستالدى. بۇل رەفورمانىڭ ءوزi بيلiك باسىنداعىلارعا حالىقتىق مەنشiكتi ۇستاتا سالعان ەڭ ادiلەتسiز جەكە­شەلەندiرۋ بولدى. الىپ مەتاللۋرگيا كومبيناتتارىنىڭ، iرi كولەمدەگi كەن ورىندارىنىڭ مۇنايدىڭ، گازدىڭ، مەتالدىڭ، مۇناي - حيميا كەشەندەرi­نiڭ كiمگە، قانشاعا بەرiل­گەنiن جۇرت بiلەدi. ءسويتiپ بiر ەلدi اسىراپ كەلگەن وراسان زور بايلىق ات توبە­لiندەي بiر توپتىڭ قولىنا ءوتتi. سونىڭ ارقاسىندا جەكە بiر توپ بايىپ كەتتi دە، قالعان جۇرت كەدەي­شiلiك­كە ۇشىرادى. بۇنىڭ ءوزi قيراتىپ، كۇيرەتۋگە ەرiك بەرگەن بيلiك ءۇشiن سولاي بولۋعا تيiستi iستەي كورiنە­دi. قازiر سونىڭ ءبارiن قاي­تا قالپىنا كەلتiرۋ قيىننىڭ قيامەتi.

سوندىقتان قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، بولاشاق ءۇشiن كۇرەسكە بەلسەنە كiرiسۋگە تيiسپiز. جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمعا بارلىعىمىز بiردەي اتسالىسىپ، ەل بولاشاعىن بiرگە جاسايىق، اعايىن.

مۇرات وتەلبايۇلى،

ساۋداكەنت اۋىلى،

سارىسۋ اۋدانى،

جامبىل وبلىسى.

«جاس الاش» گازەتى